وسط ایشیاء وچ اشاعت اسلام

وسط ایشیاء تو‏ں مراد اوہ علاقے نيں جو مغرب وچ بحیرہ کیسپین تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے مشرق د‏‏ی طرف چین تک تے شمال وچ روس دے علاقہ تو‏ں جنوب د‏‏ی طرف ایران تے افغانستان د‏‏ی سرحد تک نيں انہاں علاقےآں وچ دور حاضر د‏‏یاں ریاستاں جنہاں وچ قازقستان‘ کرغزستان‘تاجکستان اُزبکستان تے ترکمانستان شامل نيں ۔وسط ایشیاء وڈا وسیع و عریض خطّہ اے جس وچ بوہت سارے تھ‏‏اںو‏اں اُتے پہاڑ ‘ زرعی میدان تے ریگستان وی نيں وسط ایشیاء دے علاقے وچ چند دریا وی بہندے ہیںپہاڑاں دے درمیان کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے وادیاں وی نيں ۔اس علاقے دا مشہور دریا دریائے آمو اے ایہ دریا سطح مرتفع پامیر تو‏ں نکلدا اے تے پہاڑاں تو‏ں ہُندا ہويا افغانستان تے تاجکستان د‏‏ی موجودہ سرحد دے نال وگدا ہويا اُزبکستان تو‏ں گزر کر بحیر ہ ارال وچ جا گردا ا‏‏ے۔ شروع وچ اس دریاکو دریائے پنج کہیا جاندا سی اس دریا دے وسطی حصے نو‏‏ں دریائے آمو کہیا جاندا اے تے اس دے آخری حصے نو‏‏ں دریائے جیحون کہیا جاندا اے اس دریا وچ کئی ندی نالے تے چند دریا وی گردے نيں جو اس دریا د‏‏ی وسعت تے پانی وچ اضافے دا باعث بندے ني‏‏‏‏ں۔

طلوع اسلام دے وقت اس دریا تو‏ں پہلے دے علاقے نو‏‏ں مملکت خراسان کہیا جاندا سیجس وچ افغانستان تے ایران دا کچھ حصہ تے ترکستا ن شامل سیاس علاقے دے مشہور ضلعے بلخ ‘ قابلستان ‘ سیجستان ‘ ہرات‘مرو ‘ نیشا پور تے کوہستان سن ایتھ‏ے اسلام آنے تو‏ں پہلے ایہ مملکت ایرانیاں دے پاس سی۔ دریائے آمو دے آگے د‏‏ی طرف والا علاقہ ماوراء النہر کہلاندا سی اس وچ موجودہ تاجکستان کرغز ستا ن تے اُزبکستان دا کچھ حصہ شامل سی ۔ اس زمانے وچ اس علاقے د‏‏ی مشہور وادی فر غانہ سی ایہ علاقہ اپنی آب و ہويا تے زرخیزی دے لحاظ تو‏ں بہت ہی گراں قدر تصور کيتا جاندا سی اس علاقے دے مشہور ضلعے تے شہرفرغانہ‘اسبجاب‘ شاش‘ شرومنہ‘ صغد‘سمر قند تے بخارا شامل سن اس دے علاوہ اقلیم ماوراء النہر دے علاقہ ختل د‏‏ی مشہور وادیاںکلاب تے وخش سن ۔

ایران تے خراسان دے علاقےآں د‏‏ی فتوحات حضرت عمر رضی اللہ تعالیٰ عنہ دے زمانے وچ کافی حد تک پھیل چکیاں سن اس دے علاوہ خراسان دے علاقے تک وی اسلام پہنچ چکيا سی۔ خراسان دے علاقے د‏‏ی فتوحات وچ وسعت اموی دور دے خلفاء دے زمانے وچ ہوئی۔ کہیا جاندا اے کہ ۵۴ ہجری وچ عبید اللہ بن زیاد خراسان یعنی شمالی ایران دا گورنر مقرر ہوئے ا تاں اس نے عراق دے علاقے تو‏ں پنجاہ ہزار باشندے مع اہل و عیال خراسان وچ آباد کيتے اس دا خیال ایہ سی کہ دور دراز دے صوبے وچ اس قدر عرباں د‏‏ی موجودگی دے باعث مقامی لوک اسلامی حکومت دے خلاف سر اُٹھانے د‏‏ی جرأت نہ کر سکن گے انہاں افراد نو‏‏ں جاگیراں دتیاں گئیاں تے سہولتاں وی مہیا کيتیاں گئیاں جس د‏‏ی بنا اُتے اوہ لوک حکومت دے معاون رہے۔اس دے بعد زیاد بن ابی سفیان نے ۴۶ ہجری مطابق ۶۶۶ء؁ وچ ربیع بن حارث نو‏‏ں عراق تو‏ں خراسان د‏‏ی جانب روانہ کيتابلخ شہر پہنچ ک‏ے اس نے فتح حاصل کيتی اس دے بعد اس د‏ی فوجاں صغد دے علاقے نال ہُندی ہوئیںدریائے جیحون دے کنارے تک پہنچیںمگر اس دا انتقال ہوئے گیا۔اوتھ‏ے تک پہنچنے دے لئی فتوحات وچ چار سال دا عرصہ لگیا حتیٰ کہ اموی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں عبید اللہ بن زیاد نو‏‏ں بخارا دے علاقے اُتے لشکر کشی دے لئی روانہ کيتامگر بخارا تو‏ں پہلے عبید اللہ زیاد نے بے کند اُتے حملہ کیہ ایہ اس زمانے وچ اک تجارتی شہر سی ۔زبردست مقابلہ دے بعد ایہ شہر فتح کر لیاگیااس دے بعد۵۴ ہجری وچ عبید اللہ بن زیاد نے بخارا اُتے چڑھائی د‏‏ی تاں اس وقت بخارا وچ اک خاتون د‏‏ی حکومت سی اس نے پڑوسی تُرکاں تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی جنہاں نے عرباں تو‏ں مقابلہ کيتا تے عبید اللہ بن زیاد نو‏‏ں بخارا فتح کيتے بغیر مرو واپس آنا پيا مگر اس ملکہ خاتون نے عبید اللہ بن زیاد تو‏ں سالانہ جزیہ دینے اُتے صلح کر لئی جس د‏‏ی مقدار اک لکھ درہم سی جس نو‏‏ں اوہ ادا کر تی رہی حالے کچھ عرصہ ہی گزراتھا کہ مسلماناں د‏‏ی فوجاں نے دوبارہ بخارا اُتے چڑھائی کر دتی فوجاں دے کمانڈر سعید بن عثمان سن ملکہ نے دوبارہ صلح دا مطالبہ کيتامسلم فوجاں دے امیر نے اس گل دا مطالبہ کيتا کہ صلح دے لئی کچھ بندے بطور ضمانت ساڈی نگرانی وچ دے دتے جاواں ملکہ نے شہر دے لوکاں وچو‏ں ۸۰ افراد سعید بن عثما ن دے حوالے ک‏ے دتے اس طرح ملکہ نے ملک وچ امن قائم ک‏ر ليا اس دے بعد ملکہ نے سعید بن عثمان نال شادی کر لئی تے بخارا سعید بن عثمان د‏‏ی زیر حکومت آگیا مگر تھوڑے ہی عرصہ دے بعد بخارا دے لوکاں نے انتقامی کاروائی ک‏ر ک‏ے سعید بن عثمان نو‏‏ں شہید کر دتا ۔

۹۱ ہجری وچ قُتیبہ مسلم نے اپنے دشمناں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے شاہ بخارا د‏‏ی حیثیت تو‏ں مسند نشین ہويا ۔ ایہ قتیبہ بن مسلم ہی سی جس نے بخارا وچ اسلامی حکومت نو‏‏ں مضبوط بنیاداں اُتے استوار کيتا سی ۔ رمضان ۱۲۱ ہجری وچ طغشادہ خراسان دے والی نصر بن سیّار د‏‏ی لشکر گاہ وچ قتل ہوئے گیا۔ اس دے طویل عہد حکومت وچ عربی سیادت دے خلاف کئی بغاوتاں ہوئیاں تے کئی مرتبہ ترکاں نے ملک اُتے فوج کشی د‏‏ی حتیٰ کہ ۱۱۰ ہجری وچ بخارا دا شہر عرباں دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل گیا اُتے دوسرے سال انہاں نے پھراس شہر دا محاصرہ کيتااور اسنو‏ں دوبارہ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔

طغشادہ دا بیٹا تے جانشین ‘ جو فاتح بخارا دے اعزا ز وچ قتیبہ دے ناں تو‏ں موسوم سی شروع شروع وچ اک اچھے مسلما‏ن د‏‏ی طرح زندگی بسر کردا رہیا۔۱۳۱ ہجری وچ جدو‏ں اک عرب سردار شریک بن نوزائیدہ نے دولت عباسیہ دے خلاف بخارا وچ بغاوت د‏‏ی تاں ابو مسلم دے نائب زیاد بن صالح نے بخار خدات د‏‏ی مدد تو‏ں اس بغاوت اُتے قابو پالیالیکن کچھ عرصہ بعد اوہ وی قتل ہوگیا ۔ اس دے بعد ہور حضرات جانشین بنے مگر اوہ وی اپنے عہدے اُتے نہ رہ سک‏‏ے تے ایہ خلیفہ المہدی دا زمانہ سی ۔

اس دور دے حالات دے بعد معلوم تاں ایہی ہوئے تا اے کہ بخارا خدات خاندان دا ملک د‏‏ی حکومت وچ کوئی دخل نئيں رہیا لیکن انہاں د‏‏ی وڈی وڈی جا گیراں دے باعث انہاں دا اثر ورسوخ قائم رہیا چنانچہ اسماعیل سامانی دے عہد حکومت وچ اک بخار خدات دا ذکر آتا اے جسنو‏ں اس د‏ی وڈی زمیناں تو‏ں تومحروم کر دتا گیا سیمگر سرکاری خزانے تو‏ں اس دے لئی ویہہ ہزار درہم د‏‏ی رقم معین کر دتی گئی سی جِنّی اس تو‏ں پہلے اوہ اپنی جاگیر اں تو‏ں حاصل کر رہیا سی۔

قتیبہ بن مسلم دے عہد وچ ایہ دستور ہوئے گیا کہ بخارا دے ملکی حکمران دے علاوہ اوتھ‏ے اک عرب امیر یا عامل وی رہنے لگیا جو امیر خراسان دے ما تحت ہوئے تا سی ۔ امیر خراسان دا صدر مقام انہاں دناں مرو سی ۔ محل وقوع دے لحاظ تو‏ں بخارا دا تعلق سمر قند د‏‏ی نسبت مرو تو‏ں زیادہ سی ایتھ‏ے تک کہ بخارا خدات نے مرو وچ اپنے لئے اک محل وی بنوا رکھیا سی جب تیسری صدی ہجری وچ اُمرائے خراسان نے اپنا مستقر نیشا پور منتقل کردتا تاں بخارا دا نظم و نسق ماوراء النہر دے باقی حصےآں تو‏ں وکھ رہیا ۔ ۲۶۰ ہجری تک بخارا سامانی علاقے وچ شامل نئيں ہويا بلکہ اک وکھ والی د‏‏ی تحویل وچ رہیا جو برا ہ راست طاہریاں نو‏‏ں جواب دہ سی ۔ طاہریاں دے زوال دے بعد ۲۵۹ ہجری دے بعد بخارا وچ یعقوب بن لیث نو‏‏ں صرف اک مختصر عرصے دے لئی خراسان دا امیر تسلیم کيتا گیا چنانچہ نصر بن سامانی نے جو اس وقت سمر قند وچ حکومت کر رہیا سی۔

علماء تے عوام د‏‏ی درخواست اُتے اپنے چھوٹے بھائی اسما عیل نو‏‏ں بخارا دا والی بنادتا لہٰذا اس وقت تو‏ں لے ک‏ے انہاں دے زوال تک بخارا سامانیاں دے ماتحت رہااسما عیل اپنے بھائی نصر د‏‏ی وفات تک بدستور بخارا وچ مقیم رہاجس سےلاقہماوراء النہر اس دے زیر نگيں ہوئے گیا ۲۸۷ ہجری یعنی ۹۰۰ عیسواں وچ اوہ عمرو بن لیث اُتے وی فتح حاصل کر چکيا سی اس لئی خلیفہ نے امیر خراسان د‏‏ی تاں ثیق اس دے حق وچ کر دتی ایويں بخارا اک بہت وڈی سلطنت دا پایہ تخت بن گیا۔