وید تے اس دی قدامت
مولانا اکبر شاہ خاں نجیب آبادی (۱۸۷۵–۱۹۳۸) مستند مصنف، سوانح نگار تے معروف تریخ نویس نيں۔ انہاں نے کئی اہم کتاباں تدوین وترتیب دتی نيں جو آج وی انہاں کےعلمی رتبہ اُتے بین ثبوت نيں۔ انہاں دی کچھ لکھتاں تھلے لکھے نيں:
تاریخ اسلام ، تاریخ نجیب آباد، جنگ انگورہ، نواب امیر خان، گائے تے اس دی تاریخی عظمت، وید تے اس دی قدامت، ہندو تے مسلماناں دا اتفاق تے آئینہ حقیقت نما وغیرہ وغیرہ۔ اس مضمون وچ انہاں دی اک اہم کتاب ’’وید تے اس دی قدامت‘‘ اُتے گفتگو مقصود اے۔ اس کتاب اُتے تحشیہ و وادھا سید حامد علی نے کيتا اے۔ آخر وچ باقاعدہ اک مقالہ دا وی وادھا ’’وید کِداں وجود وچ آئے‘‘ کيتا اے۔ کتاب دی طرح سید حامد علی دا حاشیہ وی بیش قیمت تے علمی نکات توں مملو اے۔ تحشیہ و وادھا دی ترتیب دے بعد کتاب دی ضخامت ۹۵ صفحات اُتے مشتمل اے۔ مولانا اکبر شاہ خاں نجیب آبادی نے اس کتاب نوں ۱۹۲۵ وچ شائع کيتا سی۔ ايسے مطبوعہ نسخہ نوں مد نظر رکھ دے سید حامد علی نے اس اُتے تحشیہ و وادھا کيتا اے۔ کتاب دے پیش لفظ وچ جوکہ سید حامد علی نے ہی رقم کيتا اے۔ تحریر کردے ‘‘وید تے اس دی قدامت‘‘ دا ۱۹۲۵ دا مطبوعہ نسخہ پیش نظر اے راقم الحروف نے نہ صرف ایہ کہ طباعت دی غلطیاں درست کيتياں بلکہ کدرے کدرے اک آدھ لفظ دے ردو بدل توں عبارت دا جھول وی دور کيتا۔ کثرت توں توضیحی، تائیدی تے تصحیحی حواشی لکھے تے آخر وچ ‘‘وید کِداں وجود وچ آئے‘‘ دے عنوان دے تحت ۲۵-۲۶ صفحات دے اک مقالے دا وادھا کيتا۔ اس طرح کتاب دی ضخامت تقریباً چوگنی ہوگئی۔ افادیت وچ جو وادھا ہويا، اس دا اندازہ مطالعہ دے بعد ہو سکے گا، اللہ تعالیٰ اس حقیر کوشش نوں قبول فرمائے تے مصنف تے مرتب نوں اپنی مغفرت توں نوازے۔ اودوں راقم دے سامنے جو نسخہ اے اوہ ۱۹۶۹ دا مطبوعہ اے۔ اس دی اشاعت دفتر ادارہ شہادت حق ۲۵۰۳ بارہ دری شیر افگن ، بلیماران دہلی نال ہوئی اے۔
سبب تالیف=[سودھو]
مولانا اکبر شاہ خاں نجیب آبادی نے سبب تالیف دے متعلق لکھیا اے۔ ”ساڈے ملک وچ آریاں دے اک نو عمر مذہبی فرقے نے اپنے آپ نوں ویداں دا صحیح تے حقیقی متبع ظاہر کر کے ویداں دی قدامت تے ازلیت دا دعویٰ نہایت بلند آہنگی توں کيتا تے گزشتہ صدی توں ہندوستان وچ مذہبی مباحثاں تے مناظرےآں دا بازار گرم کر کے بسا اوقات ہندوستانی قوماں دے امن و سکون وچ خلل ڈالیا۔ ویداں دی قدامت تے ازلیت نوں ثابت یا رد کرنے دی کوشش وچ آریاں، مسلماناں تے عیسائیاں دی جانب توں بہت ساریاں کتاباں لکھی جا چکیاں نيں ، بوہت سارے مناظرے ہو چکے نيں تے ایہ سلسلہ حالے ختم نئيں ہويا۔ میرا خیال اے کہ مذہبی تعصب تے بے جا طرف داری توں مجتنب رہ کے علمی تے تحقیقی رنگ وچ اس موضوع اُتے اک مضمون لکھنے دی گنجائش حالے باقی اے۔ ۱۹۱۶ وچ ، مَاں نے قدامت وید دے دعاوی دی جانچ پڑتال دے لئی کچھ مواد فراہم کیہ سی، آج ايسے نوں مرتب کرکے اسنوں رسالہ دی شکل وچ پیش کردا ہوں‘‘ درج بالا اقتباس دی رو توں ایہ نتیجہ اخذ ہُندا اے کہ زیر تبصرہ رسالہ آریہ سماج دی جانب توں کيتے جانے والے انہاں اقدامات دا علمی جواب اے جو انہاں نے اسلام دے حوالے توں کيتے سن ۔ ایتھے مولانا نے اک گل وڈی قیمتی فرمائی اے اوہ ایہ کہ اسلام اُتے ہوݨ والے اعتراضات دا رد سنجیدگی تے متانت توں دینے دے نال نال علمی طریقہ اپنانے دی وی لوڑ اے۔ جذبات وچ آ کر بسا اوقات معاملہ الٹ جاندا اے اس لئی سنجیدہ اسلوب تے علمی دفاع توں ہی معترضین و معاندین دا دفاع کيتا جاسکدا اے۔ ايسے طریقے نوں تمام اہل علم نے پسند کيتا اے۔
مباحث کتاب[سودھو]
اس کتاب وچ تھلے لکھے عناوین دے تحت انتہائی جامع تے علمی گفتگو کيتی گئی اے۔ پیش لفظ (یہ وادھا اے سید حامد علی کا) تمہید، قدامت وید دے دعوے اُتے نظر، آریہ لوک ہندوستان دے قدیم باشندے نئيں نيں، سنسکرت تے فارسی بولی دا تعلق، قدامت وید دے دعوے دا کوئی موئید نئيں، وید اپنی نسبت کيتا کہندے نيں؟ کيتا ویداں دی تعلیم ہر زمانہ دے لئی دستور العمل بن سکدیاں نيں، وید مجوسیاں دی تعلیمات توں ماخوذ نيں۔ وید کِداں وجود وچ آ ئے (اس مقالے دا وادھا سید حامد علی نے کيتا اے )۔یقیناً مباحث کتاب اس گل اُتے دال نيں کہ ایہ کتاب علمی تے تحقیقی نہج اُتے مرتب کيتی گئی اے۔
ہندوستان دے قدیم باشندے[سودھو]
یہ نکتہ بہت ہی اہم اے اس مسئلہ اُتے آئے دن بحث و مباحثہ ہُندا رہندا اے کہ ہندوستان دے قدیم باشندے کون نيں۔ بعض محققاں دا خیال اے کہ آریہ ہندوستان دے قدیم باشندے نيں برعکس اس دے بعض ہور باحثین نے اس گل توں انکار کيتا اے تے ہندوستان دے قدیم باشندے دراوڑی قوم نوں دسیا اے۔ مسلم مفکرین دے علاوہ خود ہندو مصنفاں و مورخین نے وی اس گل توں اتفاق نئيں کيتا اے کہ ہندوستان دے قدیم باشندے آر ایہ نيں۔ جداں ڈاکٹر رادھا کرشنن ہور ڈاکٹر ڈبلیو ہنٹر دی تحقیق دے مطابق ہندوستان دے قدیم باشندے آریہ نئيں نيں۔ چنانچہ ہن اسيں ایہ جاننے دی کوشش کرن گے کہ اس بابت مولانا اکبر شاہ خاں نجیب آبادی دتی کیہ رائے اے بااں معنی اوہ رقم کردے نيں۔
’’دنیا بھر دے مورخین وچ خبرے اس توں ودھ کے کوئی متواتر تے متفق علیہ مسئلہ نئيں اے کہ کسی ابتدائی زمانے وچ اک قوم وسط ایشیا تے دریائے جیحون دے کنارے رہندی سی۔ اس قوم دا اک حصہ مشرق دی جانب چلا آیا تے کوہ ہندوکش دی وادیاں نوں طے کرکے ہندوستان وچ داخل ہويا، ایتھے دے باشندےآں نوں مفتوح تے مغلوب کر کے سکونت اختیار کيتی تے آریہ دے ناں توں موسوم ہويا۔ سیامک، جس نوں ایرانی اپنا اک پیغمبر مندے سن اس دا دوسرا ناں پارسا سی، اس دے ناں اُتے ایران دا ناں پارس ہويا، سیامک دے بعد ہوشنگ نوں پیغمبری ملی، ہوشنگ دا دوسرا ناں ایران شاہ وی سی، لہذا فارس دا دوسرا ناں ایران مشہور ہويا تے اس ملک دے رہنے والے ایرانی یا ایرین یا آریہ مشہور ہوئے۔ دوسری روایت لفظ آریہ دی تحقیق وچ ایہ اے کہ فرایدون نے اپنے مقبوضہ ملکاں نوں تن حصےآں وچ تقسیم کرکے اپنے تِناں بیٹےآں نوں اس طرح سپرد کيتا کہ شمال و مشرقی حصہ تورج کر دتا جتھے تورج تے اس دی اولاد عرصہ دراز تک حکمران رہی، اس ملک دا ناں توران مشہور ہويا۔ مغربی حصہ سلم نوں دتا تے درمیانی حصہ جو سب توں ودھ بہتر تے متبرک حصہ ملک سمجھیا جاندا سی، سب توں چھوٹے بیٹے ایرج نوں دتا، ایرج دے ناں توں ایران مشہور ہويا تے اس ملک دے رہنے والے ایرانی ایرین یا آ ریہ اکھوائے۔ تیسری روایت ایہ اے کہ آریہ مصدر آر توں نکلیا اے جس دے معنی قدیم سنسکرت بولی وچ (ہنٹر تے میکس مولر دے قول دے مطابق) کاشتکاری تے زمین پھاڑنے دے نيں لہذا آریہ دے معنی کاشتکار دے ہوئے۔
آر چمڑا سینے دے اوزار تے بیل ہانکنے دے ڈنڈے نوں وی کہندے نيں جس دے معنی سرے اُتے نوکدار کیل لگی ہُندی اے لہذا آریہ دے معنی ہوئے چمڑا سینے تے بیل ہانکنے والا ہوئے‘‘ متذکرہ بالا شواہد اس گل دی ببانگِ دہل شہادت دے رہے نيں کہ ہندوستان دے قدیم باشندے آریہ نئيں نيں۔ فاضل مصنف نے اپنے اس دعویٰ دی تائید وچ مشہور مورخ تے ہندوستان دے گزیٹر مرتب کرنے والے ڈاکٹر ڈبلیو ہنٹر دی کتاب ’’تریخ اہل ہند‘‘ توں اک اقتباس نقل کيتا اے۔ واضح رہے کہ ڈاکٹر ہنٹر نوں خود آریہ سماجی وی مستند مورخ تسلیم کردے نيں۔
’’نہایت قدیم زمانے وچ اک اعلیٰ درجہ دی قوم شمال و مغرب دی جانب توں اصلی باشندےآں نوں زک دے کے ہندوستان وچ داخل ہونا شروع ہوئی، ایہ قوم آریہ نسل توں سی۔ برہمن، راجپوت تے انگریز ايسے ( آریہ قوم) دی اولاد نيں تے ایسا معلوم ہُندا اے کہ اوہ اصل وچ وسط ایشیا توں آئی سی تے ايسے مرکز (وسط ایشیا) توں چند شاخاں مشرق تے چند مغرب نوں روانہ ہوئیاں۔ آریہ نسل دیاں شاخاں وسط ایشیا دے اصلی مرکز توں، جو انہاں دا قدیمی گھر سی مشرق دی جانب گئياں تے انہاں دے زبردست گروہ ہمالیہ دے دراں وچ ہو کے پنجاب وچ داخل ہوئے تے تمام ہند وچ بالتخصیص برہمن تے راجپوت دے ناں توں پھیل گئے۔ آریہ قوم مشرقی ہور مغربی شاخ نے اصل باشندےآں نوں جو اس سر زمین اُتے قابض سن، ماتحت کرلیا تے ہر طرح اُتے اپنی فضیلت انہاں اُتے قائم کی‘‘ تصور کیجیے کہ انہاں حقائق و شواہد دے بعد کوئی ایہ دعویٰ یقین توں کرسکدا اے کہ ہندوستان دے قدیم باشندے آریہ نيں۔ مورخین نے اک نئيں بلکہ سیکڑاں دلائل پیش کيتے تے دسیا کہ آریاں دی آمد توں پہلے ہندوستان وچ اک ہور قوم آباد و سکونت پذیر سی۔
ویداں دی تعلیمات آفاقی نيں؟[سودھو]
مولانا اکبر شاہ خاں نجیب آبادی نے اپنی اس کتاب وچ اک انتہائی اہم مسئلہ اٹھایا اے کہ کیہ ویداں دی تعلیمات ہر دور تے زمانہ دے لئی لائق اتباع تے دستور العمل نيں؟ اس بابت بوہت سارے ہندوؤں خصوصا آریہ سماجیاں دا ایہ دعویٰ اے کہ وید ہر زمانے دے لئی آفاقی تے قابل عمل نيں۔ اس دے متعلق مولانا اکبر شاہ خاں نجیب آبادی دی تحقیق ہندوؤں دے اس دعویٰ دا بطلان کردی اے۔ انہاں نے خود علماء ہنود دی آراء توں اس گل نوں ثابت کيتا اے ویداں دی تعلیمات وارشادات آفاقی نئيں نيں۔ چنانچہ اوہ لکھدے نيں۔ ’’اب اس گل دی تحقیق مقصود اے کہ ویداں وچ ایسی تعلیم موجود اے یا نئيں جو ہر زمانے دے لئی انسانی زندگی دا دستور العمل بن سکے۔ مذہب دی اصل غرض تے اس دا انتہائی اثر جو دنیا وچ مشہور و محسوس ہوسکدا اے اوہ رہتل نفس تے تربیت اخلاق اے۔ اوہ کتاب جو انسانی زندگی دے لئی دستور العمل ہو، اس وچ خدا شناسی، عبادات، معاملات، معاشرت تے تمدن دے اعلیٰ تے پختہ اصول ہوݨ چاہئاں لیکن ویداں وچ ٹٹولنے توں اس قسم دے قوانین جو اس زمانے وچ کِسے معمولی انسان دی وی تسکین خاطر نوں موجب ہو سکن دستیاب نئيں ہوتے‘‘ سید حامد علی نے اس دے تھلے جو حاشیہ درج کيتا اے اوہ وی انتہائی اہم اے۔ انہاں نے ہندو مت دے مشہور مفکر و محقق رادھا کرشنن دی کتاب Religion and Society دے حوالے توں لکھیا اے۔ ‘‘ویداں وچ دھرم دی منضبط تفصیلات نئيں نيں، اوہ آ ئیڈیل چیزاں دی طرف اشارہ کردے تے کچھ اعمال دی نشاندہی کردے نيں، ضوابط و احکام سمرتیاں تے دھرم شاستراں وچ جو عملاً مترادف ہی پائے جاندے نيں، سمرتیاں انہاں یادداشتاں دا لفظ بہ لفظ حوالہ دیندی نيں جو وید دے ماہر علماء توں محفوظ دی گئیاں نيں۔ سمرتی دا اوہ ضابطہ جس دا ماخذ وید وچ مل سکدا ہو، اسنوں وید دی اتھارٹی حاصل ہوجاندی اے ‘‘ ہن ایہ گل پورے اعتماد توں کہی جاسکدی اے کہ ویداں دی تعلیمات وچ عالمگیریت تے آ فاقیت دا کوئی وی عنصر نئيں پایا جاندا اے۔ اس گل دا اعتراف و اقرار خود علماء ہنود نے کيتا اے۔ جداں کہ اساں رادھا کرشنن دے نظریہ نوں سمجھیا۔
ویداں دے ماخذ[سودھو]
مولانا نے اپنی اس کتاب وچ اک بحث ایہ اٹھائی اے کہ وید مجوسیاں دی تعلیمات توں ماخوذ و مشتق نيں۔ انہاں نے لکھیا اے ’’قدیم ایرانیاں تے ژند و اوستا دے مذہب وچ سورج دی وڈی تعظیم اے۔ ايسے طرح رگ وید دے متعدد تھانواں وچ سورج بطور دیوتا منیا گیا اے ‘‘ ايسے طرح انہاں اس گل توں وی استدلال کيتا اے کہ ‘‘کوی جس دے معنی سنسکرت بولی وچ شاعر دے ہوگئے نيں، ویداں وچ کاہناں غیب داناں تے داناؤں اُتے بولا گیا اے۔ ایرانیاں وچ وی اس لفظ دا ایسا ہی استعمال ہُندا سی تے ایہ انہاں دے مشہور بزرگاں دا خطاب ہُندا تھا‘‘ آگ (اگنی) دی پرستش و تعظیم تے اسنوں بطور معبود مننا دونے جگہ یکساں پایا جاندا اے۔
’’قربانیاں دے طریقے تے عبادت دے وقت دی دعاواں ویداں تے پارسیاں دیاں کتاباں وچ اس قدر مشابہ تے اس کثرت توں نيں کہ جے سب نوں اس جگہ نقل کيتا جائے تاں ایہ اک دفتر بن جائے۔ پرستش دے متعلق مجوسیاں دی کتاب وچ درج اے کہ وچ متر بزرگ نوں اپنی طاقت یعنی ہوم دے آلات تے منتراں دے زور توں ایرانیاں دی خوبی قسمت تے بہتری دے واسطے سراہندا ہون، اوہ متر میری مدد کرے، اوہ متر سانوں کشایش دے، اوہ متر ساڈے دلاں نوں مسرت بخشے، اوہ متر سانوں بہت ساریاں بخششاں دے، اوہ متر سانوں تندرستی دے، اوہ متر سانوں ساڈے دشمناں اُتے فتح دے‘‘ ایہی مفہوم رگ وچ وی آیا اے۔ ’’ماں پاک طاقت والے متر تے دشمناں دا ناش کرنے والے ورن نوں جو دونے مل کے مینھ برساندے نيں، بلاندا ہاں اے عقیل متر تے ورن، تسيں دونے ساڈے یگ نوں ودھ کرو، تسيں بہت آدمیاں دے فائدے دے واسطے پیدا ہوئے ہو، بہت لوکاں نوں تواڈا آسرا اے ‘‘ انہاں شواہد دی روشنی وچ مصنف دا تجزیہ ایہ اے کہ ویداں دی تعلیمات مجوسیاں دی دینی کتاباں ژند تے آوستا ورگی کتاباں توں اخذ دی گئیاں نيں۔ لہٰذا وید دی قدامت تے انہاں دا کلام الٰہی ہونا دونے دعوے آریہ سماجیاں دے دلائل دی رو توں خارج ہُندے پاں۔
وید کِداں وجود وچ آئے؟[سودھو]
اس عنوان دے تحت اک مقالے دا وادھا سید حامد علی نے کيتا اے۔ انہاں نے اس موضوع اُتے نہایت تفصلی گفتگو کيتی۔ اہم گل اس مقالے وچ ایہ اے کہ مقالہ نگار نے ہندو علماء تے مفکرین دی کتاباں توں حوالے دتے نيں۔ اوہ لکھدے نيں ”وید کِداں وجود وچ آئے؟ کون شخص یا کون لوک اس دے مصنف نيں؟ اس دا صحیح تے قطعی جواب دینا آج دشوار بلکہ ناممکن اے ‘‘ بالائی سطراں توں اس گل دا یقین ہو گیا کہ خود علماء ہنود وچ اس حوالے توں متضاد آراء پائی جاندیاں نيں۔ ایتھے انہاں وچوں چند آراء نقل کرنا مناسب معلوم ہُندا اے۔ سید حامد علی نے ویدانت درشن دے ادھیائے ۱-۳ دے ۲۰-۳۹ سوتراں دے حوالے توں لکھیا اے ’’ایشور نے دنیا دے آغازماں (اپنے) ازلی و ابدی کلام (وید) نوں اس لئی ظاہر کيتا کہ اس توں دنیا دے معاملات نہایت خوش اسلوبی توں پورے ہو سکن تے تمام موجودات دے ناں مع انہاں دی ذات و صفات دے سب وید توں مقرر کيتے۔ تے اک قوم دے ذاتی اعمال مع انہاں دے خانگی معاملات تے اسماء دے سب دا اظہار وید توں کیتا، تے جنہاں لوکاں نے پہلی دنیا وچ جو کم کيتے سن اس مرتبہ وی انہاں نے انہاں نوں کماں نوں پسند کيتا تے جس نوں پہلی دنیا وچ جو عادات پڑ چکی سی، چاہے اوہ اچھی سی یا بری، انہاں نے دوبارہ پیدا ہو کے وی اپنی انہاں سابقہ عادات نوں اختیار کيتا تے ہر اک رشی دا کم مع انہاں دے ناواں دے ایشور نے قیامت کبریٰ دے بعد ہی ویداں توں مقرر کردیے سن ‘‘۔ البتہ ایہ کہنا درست ہوئے گا کہ ویداں دے کلام الٰہی ہوݨ وچ شک خو ہندو علماء نوں اے۔ پنڈت جواہر لال نہرو نے اپنی معروف کتاب ڈسکوری آف انڈیا وچ ویداں نوں انسانی ذہن دی تخلیق و تصنیع توں تعبیر کيتا اے۔ ايسے طرح مولانا ابوالوفا ثناء اللہ امرتسری نے باقاعدہ حدوث وید لکھ کے ویداں دی اندرونی شہادتاں توں ایہ ثابت کيتا اے کہ وید نہ ہی قدیم نيں تے نہ نيں ایہ کلام خداوندی نيں۔
کتاب دی اہمیت[سودھو]
مولانا اکبر شاہ خاں نجیب آبادی دی اس کتاب دی پہلی خوبی ایہ اے کہ اس دے اندر ویداں دے متعلق تمام بنیادی نکات نوں شامل کيتا گیا اے۔ کتاب دی ہر بحث تے نکتہ علم و تحقیق دے زیور توں مزین اے۔ ہور برآں کہ سید حامد علی دے حاشیہ نے کتاب دی اہمیت اہل علم دی نظر وچ ودھیا دتی اے۔ دوسری اہم گل ایہ اے کہ مولانا اکبر شاہ خاں نجیب آبادی نے جنہاں مسائل و مباحث اُتے گفتگو دی اے انہاں دے تمام نکات نوں انتہائی سلیس تے سادہ بولی وچ سمجھانے دی کوشش کيتی اے۔ گویا جے کسی نوں ہندوؤں دے دینی مصادر ویداں نوں سمجھنا ہوئے تاں ایداں دے تشنگان علوم دے لئی ایہ کتاب بہت حد تک اس دی تشنگی بجھانے دا کم کرے گی۔ آخر وچ ایہ عرض کرداں کہ ہندو مت وچ وید انہاں دے بنیادی مصادر دی حیثیت رکھدے نيں۔ البتہ انہاں دے الہامی ہوݨ وچ اہل علم ہندو مفکرین نے کسی وی طرح دی وضاحت نئيں کيتی اے۔ لیکن اِنّا ضرور کہیا جا سکدا اے کہ ایہ انہاں دا مقدس سرمایہ اے۔ ضمناً ایہ عرض کرنا وی مناسب معلوم ہُندا اے کہ دور جدید دے کئی مصنفاں جنہاں نے تقابل ادیان اُتے کم کيتا اے اوہ وی کسی حد تک ویداں دے الہامی ہوݨ دے قائل نيں۔ اس بابت راقم دی رائے ایہ اے کہ ایہ انتہائی قدیم کتاباں نيں۔ مجدد سیرت ڈاکٹر حمیداللہ نے تاں ایتھے تک لکھیا اے کہ قرآن کریم دی آیت زبر الاولین توں مراد ایہی وید نيں۔