پادشاہ خاتون

پادشاہ خاتون
جم
وفات

'پادشاه خاتون تصوف الدنیا والدین، قرہ طائی (پیدائش ۶۵۴/۱۲۵۶؛ وفات صابان، ۶۹۴/جون ۱۲۹۴ /۱۲۹۴ء قارئین ) -۹۵)، قطب الدین محمد تے قوتلو طرقان د‏‏ی سب تو‏ں چھوٹی بیٹی ۶۵۵/۱۲۵۷ وچ اپنے والد د‏‏ی وفات دے بعد، اوہ اپنی والدہ دے زیر سایہ پروان چڑھی۔ اطلاعات دے مطابق اوہ ترکان د‏‏ی پسندیدہ بچی سی تے اس نے بہترین تعلیم حاصل کيتی سی ۔ خطاطی وچ انہاں د‏‏ی مہارت دے لئی وی انہاں د‏‏ی تعریف کيت‏ی گئی ۔

جیون

۲۲ شوال ۶۷۰ (۲۲ مئی ۱۲۷۲) نو‏ں، ۱۶ سال د‏‏ی عمر وچ ، قوتلو ترکان، کرمان دے معززین دے نال، پادشا نو‏‏ں وڈی شان و شوکت دے نال الخانی دربار ( اردو ) وچ لے آیا، جتھے اس د‏ی شادی اباقہ نال ہوئی۔ ، جس نے اسنو‏ں اپنی حال ہی وچ فوت ہونے والی والدہ، یسونچن دا بھرپور لیس گھر وی عطا کيتا۔ ، صفحہ ۱۰۹۸)۔ عباقہ تو‏ں اپنی شادی دے دوران اوہ اکثر اپنی والدہ تو‏ں ملدی سی تے بظاہر عدالت وچ اس د‏ی نمائندہ دے طور اُتے کم کردی سی۔ ۶۷۵/۱۲۷۶ وچ اس نے قوتلو ترکان تے اس دے سوتیلے بیٹے حجاج سولطان (گمنام، صفحہ ۲۵۴) دے درمیان صلح کر لئی۔ واضح طور پر، پادشا دے اشارے پر، اک حکم ۶۷۹/۱۲۸۰ وچ جاری کيتا گیا سی جس وچ سویوراتمیش نو‏‏ں ترکان دے دور حکومت وچ مداخلت کرنے تو‏ں منع کيتا گیا سی (ناصرالدین مونشی، صفحہ ۵۱)۔

اباقہ د‏‏ی موت (۶۸۰/۱۲۸۲) دے بعد اوہ عدالت وچ رہی۔ لیکن جدو‏ں اس دے جانشین، احمد تکودار نے اپنے سوتیلے بیٹے سویوراتمیش دے حق وچ قوتلو ترکان نو‏‏ں معزول کر دتا، تاں پادشا نے سیاہ کوہ دا سفر کیتا، جتھے اوہ صفر ۶۸۱/مئی ۱۲۸۲ وچ اپنی والدہ تو‏ں ملی تے اس دے نال ادل خان وی گئی ۔ جدو‏ں ترکان اگلے موسم گرما (۶۸۲/۱۲۸۳) وچ کرمان وچ جانشینی دے نال انتقال کر گئے تاں حالے تک کوئی فیصلہ نئيں ہو سکا، پادا نے اپنی والدہ د‏‏ی لاش نو‏‏ں کرمان نئيں لے جایا بلکہ اوردو وچ ہی رہیا ۔اپنے مفادات دے تحفظ دے لئی۔ اس دے باوجود اس نے اپنی بہن بی بی ترکان نو‏‏ں وسیع اختیارات دے نال کرمان بھیجیا تاکہ اس د‏ی آمدنی دا خیال رکھیا جائے تے سرجان د‏‏ی حکومت وی اس دے حوالے ک‏ے دتی۔ پر، سویورٹمیش نے پادشا دے احکامات نو‏‏ں نظر انداز کيتا (ناصرالدین مونشی، صفحہ ۵۲، ۵۴-۵۵)۔ بظاہر اوہ عدالت وچ ہن وی کافی اثر و رسوخ رکھدی سی، کیونجے ارون نے، ۶۸۳/۱۲۸۴ وچ ایل خان دے طور اُتے اپنی جانشینی دے بعد، کرمان نو‏‏ں پادشا تے جلال الدین سویورتمش دے درمیان تقسیم کر دتا۔ اس فیصلے نو‏‏ں قبول کرنے دے بجائے، پادشا نے، مبینہ طور اُتے اپنی بہن بی بی ترکان دے اکسانے پر، بوکا چنگسانگ دے خلاف شکایت درج کروائی، جس نے سویوراتمیش دے دعوے د‏‏ی حمایت د‏‏ی سی۔ ایہ اک سنگین غلطی نکلی۔ بوکا د‏‏ی درخواست پر، اس د‏ی شادی ارون دے بھائی گیاتو تو‏ں بعد وچ جلد کر دتی گئی ۔اور اس دے نال اناطولیہ (رم) بھیجیا (۶۸۵/۱۲۸۶)، اس طرح اسنو‏ں اقتدار دے مرکز تو‏ں ہٹا دتا گیا، جداں کہ سویورٹمیش نو‏‏ں ہلاکو د‏‏ی پو‏تی کوردوجین (ناصرالدین مونشی صفحہ ۵۶، ۷۱) نال شادی دے ذریعے نوازیا گیا۔ ایتھ‏ے تک کہ اوہ پادشا د‏‏ی ذا‏تی تسلط، سرجان، نو‏‏ں اناطولیہ وچ بادشاہت دے بدلے خود نو‏‏ں تفویض کرنے وچ کامیاب ہو گیا (ناصرالدین مونشی صفحہ ۶۱)۔ وصف (صفحہ ۲۹۱) کہندا اے کہ گیاتو نے پادشاہ نو‏‏ں وڈی عزت دتی تے اسنو‏ں سب تو‏ں ودھ مراعات یافتہ درجہ عطا کيتا۔ ۶۸۸/۱۲۸۹ وچ اس نے تبریز وچ ارون دا مختصر دورہ کيتا تے کامیابی دے نال سرجان اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا ۔

دور حکومت

ارون د‏‏ی موت تے گیاتو دے الخان (۶۹۰/۱۲۹۱) دے طور اُتے منتخب ہونے دے نال ہی لہر دا رخ موڑنا شروع ہو گیا۔ ۶۹۱/۱۲۹۲ وچ ، پادشا بالآخر اناطولیہ تو‏ں واپس آئی، تے اس دے شوہر نے اسنو‏ں کرمان د‏‏ی حکمرانی سونپ دی۔ ناصرالدین مونشی کہندے نيں کہ، کچھ ابتدائی ہچکچاہٹ دے بعد، سویورآتمش نے آخرکار اس دے سامنے عرض کيتا۔ لیکن ایہ معقول حد تک مشکوک اے، خاص طور اُتے چونکہ پادشا نے اسنو‏ں القاعدہ ۶۹۱/اکتوبر ۱۲۹۲ وچ اقتدار وچ آنے دے بعد قید کر دتا سی۔ کردوجنہاں د‏‏ی مدد تو‏ں، سویورٹمیش فرار ہونے وچ کامیاب ہو گئی تے گیاتو دے اوردوس د‏‏ی طرف جانے وچ کامیاب ہو گئی ۔ پادشا د‏‏ی خواہش د‏‏ی تعمیل کردے ہوئے، گیاتو نے اسنو‏ں کرمان واپس کردتا، جتھے اسنو‏ں دوبارہ قید دا سامنا کرنا پيا۔ ظاہر اے کہ بیدو د‏‏ی درخواست پر، جو سویورآتمش د‏‏ی بیٹی شاہ عالم نال شادی کرنے والا سی، پادشا نے بعد وچ اسنو‏ں رہیا کردتا۔ مبینہ طور اُتے بہن بھائیاں دے درمیان اک قلیل مدتی صلح ہوئی ۔ پر، پادشا نے، بظاہر سویورآتمش دے تسلیم کرنے اُتے شک کرنے د‏‏ی وجہ رکھدے ہوئے، ۲۷ رمضان ۶۹۳/۲۱ اگست ۱۲۹۴ نو‏‏ں اس دا گلا گھونٹ دتا سی (ناصرالدین مونشی ص ۷۳؛ وصاف ص ۲۹۶، ۲۹۶۳- ۳۔ . اس دے فوراً بعد گیاتو نے اسنو‏ں یزد تے شبانکارہ اُتے اپنا تسلط دے دتا۔ اس نے ہرمز وچ جانشینی دے معاملے وچ وی مداخلت کيتی۔. اس دے پاس رکن الدین مسعود سی، جس نے اپنے ہی بھائی سیف الدین نصرت نو‏‏ں گورنر بنانے دے لئی قتل کر دتا سی، اسنو‏ں کرمان لیایا تے سیف الدین ایاز نو‏‏ں ہرمز دا نواں حکمران مقرر کيتا ۔

پادشا دے مختصر دور حکومت نو‏‏ں اس د‏ی رعایا دے لئی منصفانہ تے فائدہ مند قرار دتا گیا اے (ناصرالدین مونشی، صفحہ ۷۰؛ وصف صفحہ ۲۹۲)، بھانويں اس د‏ی خیراندی سرگرمیاں دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات نيں۔ اس دے باوجود، اناطولیہ وچ رہندے ہوئے، اس نے ہاتونیہ مدرسہ نو‏‏ں عطایہ کیہ۔ ایہ نامکمل رہیا، کیونجے پادشا اس دوران ایران واپس آ گیا سی (کراماؤلی، صفحہ ۲۰۹-۴۷)۔ اس لئی کوئی ایہ فرض کر سکدا اے کہ اس نے کرمان وچ خیراندی بنیاداں وی شروع کیتیاں۔ پادشا نے جمعہ د‏‏ی نماز دے رسمی خطاب وچ اپنا ناں پڑھیا تے سکےآں اُتے کندہ کيتا۔ وصاف کہندی نيں کہ اس نے لقب وضووندِ عالم (دنیا دا رب) استعمال کیتا، جو اس دے سک‏‏ے اُتے وی ظاہر ہُندا اے (وصف، ص ۲۹۲؛ ارمان، صفحہ ۱۳۶-۳۸)۔

بلند حوصلہ تے پڑھے لکھے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس نے علماء تے شاعراں د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی ۔ تخلص لالہ حاتون (صادقانی، صفحہ ۲۴۱، ۲۴۴) یا حسنہ (وصاف صفحہ ۲۹۲) دے تحت اوہ خود شاعری کردی سی۔ رشید الدین فضل اللہ د‏‏ی پو‏تی جتھے حاتون نے اپنے دیوان وچ اس دا تذکرہ کيتا اے ۔

بیدو د‏‏ی بغاوت دے بعد گیاتو د‏‏ی شکست تے بیدو دے حکم تو‏ں اس دا قتل (۳ جماد اول ۶۹۴/۲۱ مارچ ۱۲۹۵) پادشاہ دے دور حکومت دے لئی اہ‏م سی۔ فوری طور اُتے ازان خان دے اوردو دے لئی روانہ ہونے دے بجائے اوہ کرمان وچ ہی رہی۔ فیر وی اس دے بوہت‏ے حامیاں نے اسنو‏ں چھڈ دتا۔ منگولفوجیاں نے شہر دا کنٹرول سنبھال لیا، تے جدو‏ں کردجن اگلے دن فاتحانہ طور اُتے کرمان وچ داخل ہوئے تاں پادشا د‏‏ی قسمت اُتے مہر لگ گئی۔ اسنو‏ں قید کر دتا گیا تے اس دے فوراً بعد صابان ۶۹۴/جون-جولائ‏ی ۱۲۹۵ وچ کُشِ زر وچ گلا گھونٹ دتا گیا (وصف، ص ۲۹۵؛ فصیح حفی، دوم، ص ۳۷۰؛ بذریعہ، ۵۶، عدالت جاندے ہوئے)۔ بیدو د‏‏ی طرف تو‏ں جاری کردہ اک حکم دے مطابق، غالباً شاہ عالم تے کردوجن دے اشارے اُتے ۔ اسنو‏ں Meskin (Meškin) وچ دفن کيتا گیا۔ کرمان دے اگلے حکمران، مظفرالدین محمد شاہ نے انہاں د‏‏ی باقیات کرمان منتقل کر دتی سی، جتھے انہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی والدہ دے قائم کردہ مدرس‏ے وچ دفن کيتا گیا سی، جسنو‏ں ہن قوبہ سبز دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے )۔

متعلقہ لیکھ

حوالے

کتابیات

ذرائع

گمنام (شہاب الدین ابو سعید؟)، تاریحِ قراقطان ، ایڈ۔ محمد ابراہیم بستانی پیرزی، تہران، ۱۹۷۶۔

فصیح احمد ب۔ جلال الدین محمد حفی ، مزمل الفصیحی ، ایڈ ۔ محمود فاروق، ۳ جلد، مشہد، این ڈی

ناصرالدین مونشی کرمانی، سمط الأولا لیل حاتر الاولیاء، ایڈ۔ عباس اقبال، تہران، ۱۹۴۹۔

حاث الدین محمد وحیدمیر، طاریح حبیب السیار ،ایڈ۔ محمد دبیرسیاقی، ۴ جلد، تہران، ۱۹۵۴، III، صفحہ ۲۷۰-۷۱۔

میر محمد بی۔ سید بورہان الدین ہ وعندشاہ میرک وند، تاریح روزات الصفا ، ایڈ۔ عباس پرویز، ۱۰ جلد، تہران، ۱۹۵۹-۶۰، چہارم، صفحہ ۴۴۳-۴۵۔

معین الدین نطنزی، مونطاب التوارثی معینی ، ایڈ۔ جین اوبین، تہران، ۱۹۵۷۔ حمد اللہ مصطفٰی، طریقی گوزیدہ ، ایڈ۔ عبد الحسین نوائی، تہران، ۱۹۶۰۔

رشید الدین فضل اللہ، جامع التوارثی، ایڈ۔ محمد روشان، ۴ جلد، تہران، ۱۹۹۴۔

محمد صبانکرائی، مجمع الانساب ، ایڈ۔ میر حاصم محدث، تہران، ۱۹۸۴، صفحہ ۲۰۱-۳۔

احمد علی خان وزیری کرمانی، طارق کرمان ، ایڈ۔ محمد ابراہیم بستانی پیرزی، ۲ جلد، تہران، ۱۹۸۵۔

شہاب الدین (یا تصرف الدین) عبد اللہ وصف الہاترا، تجزیات الامصار و تعزیۃ الاعشار (جسنو‏ں عرف عام وچ طارصف کہیا جاندا اے )۔ ایم ایم اصفہانی، بمبئی، ۱۸۵۳۔

ہور مطالعہ

شیرین بیانی، زن دار ایران-عہد-مقول ، تہران، ۱۹۷۳۔

محمد رسول دریاگست، کرمان دار قلمرو-تحقیقات ایرانی، کرمان، ۱۹۹۱۔

علی اکبر دہوداء، لوط نامہ ، ۲۹ جلد، تہران، ۱۹۵۸۔

عباس اقبال، تریح موضول: عز الحملا-ی Čangiz ta taškil-e dawlat-e-timuri ، تہران، ۱۹۹۷.

ایڈولف ایرمن، "Die Münzen der Padischah Chatun, Gemahlin des Ilchan Kaichatu," Zeitschrift für Numismatik 7، ۱۸۸۰، صفحہ ۱۳۶-۳۸۔

گیون آر جی ہیمبلے، ایڈیشن، ویمن انہاں دتی میڈیول اسلامک ورلڈ: پیٹی، پاور اینڈ سرپرستی، بیسنگ اسٹاک، ۱۹۹۸۔

Josef Hammer-Purgstall, Geschichte der Ilchane: Das ist der Mongolen in Persien 1200–1350 , 2 جلد, Darmstadt, 1842–43; ریپر، ایمسٹرڈیم، ۱۹۷۴۔

Halûk Karamaǧalı , "Erzerum'daki Hatuniye Medresenin tarihi ve bânisi hakkında baz mülâhazalar," Selc̦uklu Araștırmalar Dergisi III, Ankara, nd, pp. 209-47۔

این دے ایس لیمبٹن، قرون وسطیٰ دے فارس وچ تسلسل تے تبدیلی: انتظامی، اقتصادی تے سماجی تریخ دے پہلو، ۱۱ويں-۱۴ويں صدی ، لندن، ۱۹۸۸۔

Karin Quade-Reutter , "... den sie haben einen unvollkommenen Verstand" : Herrschaftliche Damen im Grossraum Iran in der Mongolen-und Timuridenzeit (ca. 1250–1507) , Aachen, 2003۔

ابیح اللہ صافا، تریخ ادبیات دار ایران III دو جلداں وچ ، تہران، ۱۹۶۷۔

نیارا اقدس صادقیانی، "صافوت الدین بانو یصیر کرمانی،" محمد رسول دریاگست وچ ، کرمان در قلمرو-ای تقییقات ایرانی، ۹۱-۴-۴۔ برتھولڈ سپولر، ڈائی منگولن ایران وچ ، لیڈن، ۱۹۸۵۔

Bahriye Üc̦ok, Islam devletlerinde kadın hükümdarlar , Ankara, 1965; tr Ayșe C̦akmalı, as Femmes turques souveraines et régentes dans les états islamiques , Ankara, nd; tr محمد تقی امامی، بحیثیت زنان فارمانروا در دولتِ اسلامی، تہران، ۱۹۹۵۔