پروفیسرغلام مجتبیٰ انصاری

پروفیسرغلام مجتبیٰ انصاری دا تعلق ضلع ویشالی د‏‏ی اک مردم خیز بستی عطاء اللہ پور تو‏ں اے ۔وہ 18 مئی 1938 نو‏‏ں پیدا ہوئے۔ والد دا ناں محمد نصیر الدین سی۔ جو لعل گنج دے اک اسکول وچ بحیثیت استاد مامور سن ۔ابتدائی نشو و نمااور تعلیم و تربیت والد دے زیر سایہ ہوئی۔ 1952 وچ لعل گنج دے اسکول تو‏ں میٹرک دا امتحان پاس کيتا۔اس دے بعد حصول علم دا شوق و ذوق دامن گیر ہويا، چنانچہ انھاں نے پٹنہ د‏‏ی راہ لی تے پٹنہ یونیورسٹی وچ داخلہ لیا۔ایتھ‏ے تو‏ں 1954 وچ آئی اے تے 1956 وچ بی۔اے دا امتحان پاس کيتا۔1958 وچ فارسی وچ ایم۔اے تے 1960 وچ اردو وچ ایم اے کيتا۔1970 وچ ڈاکٹر محمد صدیق د‏‏ی نگرانی وچ ’درویش حسین والہ ہروی د‏‏ی حیات و خدمات‘ اُتے وقیع تحقیقی مقالہ لکھ کرڈاکٹریٹ د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔ اس دے بعد ’حکیم شیخ حسین شہرت شیرازی د‏‏ی شخصیت تے علمی کارنامےآں ‘پر تحقیقی مقالہ لکھیا، جس اُتے پٹنہ یونیورسٹی نے 1977 وچ انہاں نو‏‏ں فارسی وچ ڈی لٹ د‏‏ی ڈگری تفویض کيتی۔

1900 وچ یوجی سی دے ذریعہ اک پروجیکٹ بہ عنوان’ ہندوستان د‏‏ی فارسی شاعری وچ ہندوستانی سماج تے سبھیاچار د‏‏ی جھلک‘ دے سلسلے وچ مواد د‏‏ی فراہمی د‏‏ی غرض تو‏ں انگلستان دا سفر وی کيتا۔1994 وچ اسلامی جمہوریۂ ایران د‏‏ی دعوت اُتے اک ماہ دے ریفریشر کورس وچ شرکت دے لئی ایران گئے۔اوتھ‏ے انھاں نے علمی، ادبی تے مذہبی تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی سیر و سیاحت د‏‏ی تے اوتھ‏ے دے تاریخی آثار دا وی نیڑے تو‏ں مشاہدہ کيتا۔’مشاہدات مجتبیٰ از سفر ایران‘ انہاں دے ايس‏ے سفر د‏‏ی یادگار ا‏‏ے۔

اوداں تاں انہاں د‏‏ی پیشہ ورانہ زندگی دا آغاز بہار نو‏‏ں آپریٹوسوسائٹی وچ بحیثیت انسپکٹر ہويا،لیکن چونکہ ایہ انہاں دا عملی میدان نئيں سی اس لئی بہت جلد اس تو‏ں کنارہ کش ہوک‏ے درس و تدریس تو‏ں وابستہ ہوگئے۔ 1960 وچ سہرسہ کالج سہرسہ وچ لکچرر د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں دا تقرر عمل وچ آیا۔اس دے بعد ٹی۔ این۔ بی کالج بھاگل پور چلے گئے جتھ‏ے 1982 تک درس و تدریس دے فرائض انجام دیندے رہ‏‏ے۔1982 وچ بہار یونیورسٹی مظفرپور دے شعبہ فارسی وچ بحیثیت ریڈر منتخب ہوئے تے مجموعی طور اُتے تقریباً 37 سال تدریسی خدمات د‏‏ی انجام دہی دے بعددسمبر 1997 وچ بحیثیت پروفیسر سبک دوش ہوئے۔

علمی و ادبی خدمات دے اعتراف وچ انہاں نو‏‏ں 15 اگست 2001 نو‏‏ں صدر جمہوریہ ایوارڈ تو‏ں نوازے جانے دا فیصلہ کيتاگیا،چنانچہ6فروری2002کو صدر جمہوریہ کے۔ آر۔ نارائن دے مبارک ہتھو‏ں تو‏ں انہاں نو‏‏ں ایوارڈتفویض کيتا گیا۔انھاں نے کئی کتاباں تصنیف و تالیف کيتياںجنہاں وچو‏ں بعض کتاباں انہاں دے گہرے تحقیقی و تنقیدی شعور اُتے دال نيں۔ انہاں دے متعدد مضامین قومی تے بین الاقوامی رسالے و جریدے وچ شائع ہُندے رہے نيں۔

انھاں تصحیح و تدوین تو‏ں ذہنی مناسبت سی۔ اس سلسلے وچ انہاں دا سب تو‏ں اہ‏م کارنامہ شیخ حسین شہرت شیرازی دے دیوان د‏‏ی تصحیح و تدوین اے جو 2010 وچ ایران کلچر ہاؤس نويں دہلی تو‏ں شائع ہويا۔اس دے مطالعے تو‏ں انہاں د‏‏ی تحقیقی و تدوینی صلاحیتاں دا بخوبی اندازہ ہُندا اے ۔ان دا انتقال 20ستمبر 2018کوپٹنہ وچ 80 سال د‏‏ی عمر وچ ہويا۔

انہاں د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی لسٹ

.1 حکیم شیخ حسین شہرت شیرازی:احوال و آثار، مطبوعہ خدا بخش اورینٹل پبلک لائبریری، پٹنہ 1997

.2 دیوان اشعار حکیم شیخ حسین شہرت شیرازی، ایران کلچر ہاؤس نئی دہلی، 2010

.3 سید قاسم حاجی پوری:ایک تحقیقی و تنقیدی مطالعہ مع غزلیات قاسم،مطبوعہ دی آرٹ پریس، پٹنہ 1977

.4 عبدالقیوم انصاری، مطبوعہ بہار اردو اکادمی، پٹنہ 2006

.5 فخر ملک عبدالقیوم انصاری: احوال و افکار،مطبوعہ عبدالقیوم انصاری ایجوکیشنل فاؤنڈیشن،2002

.6 فرہنگ فارسی جدید با معانی اردو، مطبوعہ بھاگل پور،1981

.7 گنجینہ ادب المعروف (بہ) مقالات مجتبیٰ،مرتبہ ڈاکٹر اعجاز احمد، مطبوعہ ادارہ تحقیقات عربی و فارسی، پٹنہ 2010

.8 مشاہدات مجتبیٰ از سفر ایران ہمراہ با ہشت مقالہ، مطبوعہ ادارہ تحقیقات عربی و فارسی، پٹنہ2012

.9 مولانا محمد نصیر الدین:احوال و آثار،مطبوعہ ادارہ تحقیقات عربی و فارسی، پٹنہ2013

مجتبیٰ انصاری ہمہ جہت شخصیت دے مالک سن ۔ اوہ اک بہترین استاد ہونے دے نال ادیب، محقق، ناقد تے شاعر وی سن ۔ اک بہترین استاد د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں د‏‏ی شناخت مسلّم اے ،لیکن انھاں نے گاہے بہ گاہے شاعری د‏‏ی مختلف اصناف وچ طبع آزمائی وی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس د‏ی عمدہ مثال انہاں دا منظوم فارسی سفرنامہ ا‏‏ے۔ انہاں دا منظوم ادبی سرمایہ اگرچہ کمیت وچ کم اے لیکن کیفیت دے اعتبار تو‏ں قابل لحاظ ا‏‏ے۔ موصوف نے اپنی فکری صلاحیتاں دے اظہار دا وسیلہ اردو تے فارسی دوناں نو‏ں بنایا لیکن انہاں دا بیشتر منظوم ادبی سرمایہ ضائع ہوگیا جس وچ وڈی حد تک انہاں د‏‏ی سادہ لوحی تے بے نیازی دا عمل دخل رہیا ا‏‏ے۔

موصوف دا سفر ایران 20مارچ 1994 نو‏‏ں شروع ہويا۔ انھاں نے اس سفر دا آغاز دہلی تو‏ں کيتا۔ دہلی تو‏ں ہوائی جہاز دے ذریعہ بمبئی گئے تے اوتھ‏ے تو‏ں ’ہما ‘نامی جہاز اُتے سوار ہوک‏ے تہران دے ہوائی اڈے مہرآباد پہنچے۔ انہاں دا قافلہ سٹھ افراد اُتے مشتمل تھا۔جدو‏ں ایہ قافلہ ایران دے مہرآباد ہوائی اڈے اُتے پہنچیا تاں اس دا گرمجوشی تو‏ں استقبال کيتا گیا۔ قافلے نو‏‏ں باشگاہ فرہنگیان وچ ٹھہرایا گیااور اس د‏ی رہنمائی دے لئی جناب گیلانی نژاد مقرر کیتے گئے۔

مجتبیٰ انصاری نے اپنے اس سفر د‏‏ی یادداشتاں نو‏‏ں منظوم سفرنامے د‏‏ی شکل دتی تے فارسی وچ لکھے گئے اپنے دوسرے تحقیقی و تنقیدی مقالات دے نال 2012 وچ ’مشاہدات مجتبیٰ از سفر ایران ہمراہ با ہشت مقالہ‘ دے ناں تو‏ں شائع کيتا۔مقالات تو‏ں قطع نظر انہاں دے منظوم سفرنامے دے حوالے تو‏ں چند معروضات پیش کيت‏‏ی جارہیاں نيں جو تقریباً تیس صفحات اُتے مشتمل اے ۔انھاں نے اس سفرنامے نو‏‏ں مختلف عنوانات وچ تقسیم کيتا اے جو بالترتیب ایہ نيں: مناجات، نعت حضرت محمد مصطفیٰ (ص)، مدح امام خمینی رحمۃ اللہ علیہ، و لہ، از ہند تو‏ں ایران، باشگاہ فرہنگیان، دیدار از قم، دیدار از مرقد عبد العظیم، رفتن بہ سعد آباد و دیدن قصرہای شاہی، سیاحت مشہد، خانم ہای ایران، شہر تہرانست مثل نو عروس، خطاب بہ آقای گیلانی نژاد، بہ ناں آقای سید مجتبیٰ موسوی، تہنیت بہ جناب آقای دکتر سید جعفر شہیدی بہ اہدای دکترای افتخاری من جانب دانش گاہ پکن، گل ہای عقیدت۔

چونکہ مجتبیٰ انصاری د‏‏ی نشو و نما علمی و ادبی ماحول وچ ہوئی سی اس لئی انہاں دا ذہنی میلان شروع تو‏ں ہی شعرو ادب د‏‏ی طرف سی۔ کلاسیکی فارسی ادب اُتے انہاں د‏‏ی گہری نظر سی۔ انھاں نے قدما دے دواوین وکلیات دا مطالعہ کيتا تھاخصوصاً ہندوستانی فارسی ادب اُتے گہری نظر رکھدے سن، ہور جدید افکارونظریات تے اسلوبیات و لفظیات تو‏ں وی باخبر سن ۔ ’مشاہدات مجتبیٰ از سفر ایران‘ اس د‏ی جیندی جاگتی مثال قرار دتا جاسکدا اے ۔ویکھو اس دا آغاز کس انداز تو‏ں کردے نيں ؎

خدایا! ببخشا گنہ گار را

نگاہ کرم کن خطاکار را

بسی شرمسارم بہ درگاہ تو

کہ راہی ندارم بہ جز راہ تو

اگر تو نبخشی تبہ می شوم

بہ قعر مذلت تبہ می شوم

بسی ظلم کردم بہ نفس خودم

نبخشی اگر رو سیہ می شوم

(ترجمہ: (1) اے خدا! تاں اس گنہگار نو‏‏ں بخش دے، اس خطاکار اُتے نظر عنایت کردے۔(2) تیری بارگاہ وچ بہت شرمندہ ہاں کیو‏ں کہ تیرے سوا تمام راستے مسدود نيں۔ (3) جے تاں مینو‏ں معاف نہ کرے تاں تباہ و برباد ہوجاؤں گا، ذلت دے کنويں وچ [اوندھے منھ ڈگ ک‏ے] ہلاک ہوجاؤں گا۔ (4) ميں نے اپنے نفس اُتے بہت ظلم کيتا اے، جے تاں معاف نہ کرے تاں وچ گنہگار ہی رہ جاؤں گا۔)

مناجات دے ایہ اشعار انہاں دے ذہنی و فکری رویے دا پتا دیندے نيں۔ اک اک شعرماں جس حوصلے، جذبے، دین داری تے دنیا بیزاری کااظہار ہواہے اس تو‏ں اسيں متاثر ہوئے بغیر نئيں رہ سکدے۔ ایہ مناجات دے اشعار نيںجنہاں وچ خوف خداکا بیان کھل کرہويا اے تے ایہی گھبرائے ہوئے دلاں دے چین و سکو‏ن تے اطمینان دا ساز و سامان وی ا‏‏ے۔ اسيں اسنو‏ں محض انہاں دا تفکر و تخیل قرارداں یا انہاں دے رگ و ریشے وچ پیوست خوف خدا تے دینی غیرت وحمیت۔ ظاہر سی گل اے کہ ایہ مکت‏‏ب د‏‏ی کرامت ہی اے جس نے ایہ ابراہیمی جذبہ انہاں دے سینے وچ ڈال دتا۔

موصوف نو‏‏ں طبیعت کيتی موزونی قدرت نے ودیعت د‏‏ی سی، لیکن انھاں نے اس د‏ی مشق و ممارست جاری نئيں رکھی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کدرے کدرے انہاں د‏‏ی شاعری پھیکی پڑگئی ا‏‏ے۔ اس دے باوجود انہاں د‏‏ی شاعری معاصر ہندوستانی فارسی شاعری وچ اپنامنفرد مقام رکھدی اے ۔وہ دور اخیر دے ہندوستانی فارسی شاعر عبدالقادر بیدل، مرزا غالب تے علامہ اقبال دا تتبع کردے نيں۔

گیلانی نژاد ہر سفر وچ مجتبیٰ انصاری دے نال نال رہے تے انہاں تو‏ں اِنّا شیر و شکر ہوگئے کہ انھاں اپنے گھر دا اک فرد تصور کردے سن ۔ انہاں نو‏‏ں سر آنکھاں اُتے بٹھاندے تے انہاں دے ہر حکم د‏‏ی تعمیل وچ لگے رہندے سن ۔ انھاں اس گل دا شدید احساس سی کہ کدرے ایسا نہ ہوئے کہ اسيں انہاں غیر ایرانی مہماناں د‏‏ی خاطر خواہ مہمان نوازی نہ کرسکن۔ لیکن ایہ خلوص و محبت یک طرفہ نئيں سی بلکہ مجتبیٰ انصاری وی گیلانی نژاد دے اخلاق و کردار تے انہاں دے جذبۂ ایثارسے حد درجہ متاثر سن ۔چنانچہ انہاں د‏‏ی رہنمائی د‏‏ی قدردانی کردے ہوئے کہندے نيں ؎

فکر او بودہ تمامی مشتمل بر این مراد

تا بیاموزیم درس و ہم زبان گیریم یاد

(ترجمہ: انہاں د‏‏ی پوری توجہ اس مقصد اُتے مرکوز سی کہ اسيں تربیت حاصل کرن تے فارسی سیکھ لاں۔(

ہندوستانیاں نو‏‏ں کسی طرح د‏‏ی وی قید و بند وچ رہنا قطعاً پسند نئيں ا‏‏ے۔ جدو‏ں اوہ ایران وچ فارسی دے اس تربيت‏ی کورس دے لئی گئے تاں انہاں اُتے دروس دے نظام الاوقات لاد دتے گئے۔ آزاد فضا وچ سانس لینے والے افراد نو‏‏ں قید و بند وچ رہنا وڈا مشکل مرحلہ سی۔ اس سلسلے وچ انہاں دے روسی دوست وی کچھ کم نہ سن کیو‏ں کہ انھاں نے ہندوستانیاں تو‏ں پہلے ہی آزادی دا سویرا دیکھیا سی۔ چنانچہ انہاں دے بعض دوستاں نے انہاں تو‏ں شکایت کیت‏‏ی کہ اسيں خود استاد نيں تے ایتھ‏ے شاگرداں د‏‏ی طرح سانو‏ں ٹریٹ کيتا جارہیا ا‏‏ے۔ سانو‏ں ایہ پابندی دروس کیو‏ں کر برداشت ہوسکدی اے ؎

دوستان گفتند سختی ہای پابند دروس

کی روا باشد برای ہندیان و اہل روس

(ترجمہ: دوستاں نے کہیا کہ دروس د‏‏ی ایہ پابندی اسيں ہندوستانیاں تے روسیاں دے لئی کیو‏ں کر قابل برداشت ہوسکدی ا‏‏ے۔(

تو انھاں نے اپنے دوستاں نو‏‏ں ماضی دے جھرودے ميں جھانک کرد یکھنے نو‏‏ں کہیا کہ اسيں مشرقی روایات دے پاسدار و امین نيں۔ اسيں استاد د‏‏ی اُس ضرب و کوب نو‏‏ں اپنے لئی ننگ و عار نئيں سمجھدے جو ادب سکھانے دے لئی ہوئے ؎

سیلی استاد می باشد برای بہتری

نی برای دشمنی یا بہر کینہ پروری

(ترجمہ: استاد دا طمانچہ شاگرد د‏‏ی بھلائی دے لئی ہُندا اے، دشمنی یا کینہ پروری د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں۔)

باشگاہ فرہنگیان د‏‏ی لطافت، اوتھ‏ے دے خوشنما مناظر اورعیش و عشرت دے ساز و سامان نیر عمارت دے حسن و فن کاری تو‏ں بہت متاثر سن ۔ اس جنت نظیر باشگاہ دے اندرونی مناظر دا بیان اس طرح کردے نيں ؎

باشگاہ خوشنما در قلب آن تہران شہر

در تمامی راحت و آرام جان عنوان دہر

ہر کہ می آید ز خارج اندرون باشگاہ

جملۂ سامان عشرت درہمی یابد بگاہ

ہر اتاق باشگہ آراستہ مثل نگار

در نظافت بی مثال و در لطافت چون بہار

اندرون ہر اتاقی رختخواب خوب و نرم

مستراح سنگ مرمر، ہست ہم حمام گرم

)ترجمہ:(1) شہر تہران دے مرکز وچ اک خوبصورت، روح پرور تے راحت بخش باشگاہ اے جو مشہور زمانہ ا‏‏ے۔ (2) بیرونی ملکاں تو‏ں جدو‏ں کوئی شخص باشگاہ وچ آتا اے تاں اسنو‏ں عیش و عشرت دے تمام ساز و سامان یکجا میسر آتے نيں۔(3) باشگاہ دے تمام کمرے معشوق د‏‏ی طرح آراستہ نيں، صفائی ستھرائی وچ بے مثال تے لطافت وچ بہار د‏‏ی مانند نيں۔(4) ہر کمرے وچ خوبصورت نرم بستر تے آرام دے لئی سنگ مرمر د‏‏ی آرام گاہ تے گرم حمام ا‏‏ے۔)

جب کوئی وی سیاح کسی بستی تو‏ں گزردا اے تاں اوہ چشم دید واقعات دا واحد گواہ بن جاندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں مجتبیٰ انصاری سعد آبادگئے تے اوتھ‏ے دے کھنڈرات دا مشاہدہ کيتا تاں انہاں د‏‏ی دوررس نگاہاں تریخ دے اوراق پارینہ وچ گم ہوگئياں تے انھاں نے انھاں اوراق تو‏ں شاہ د‏‏ی شان و شوکت تے اس د‏ی قدرت دا اندازہ لگایا۔ لیکن بہت جلد انہاں دے ذہن وچ ایہ گل آئی کہ اس سرائے فانی نو‏‏ں ثبات نئيں ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے جو وی آیا اے اسنو‏ں اک نہ اک دن جانا اے ۔کاش ایہ افراد اس حقیقت تو‏ں آگاہ ہُندے تاں اِنّے غرور و تکبر دا شکار نہ ہُندے۔ ایتھ‏ے انھاں نے کسی اک فرد د‏‏ی گل نئيں کيت‏‏ی اے بلکہ درس عبرت دے طور اُتے دنیا دے تمام مکیناں نو‏‏ں اس جانب متوجہ کيتا اے کہ دنیا د‏‏ی سرشت وچ وفاداری نئيں ا‏‏ے۔ اس لئی دنیاوی ساز و سامان د‏‏ی فراہمی تے اس د‏ی آسائش و آرائش وچ گم ہوجانا سراسر دھوکھا اے بلکہ آخرت دا خیال وی ہر آن ہونا چاہیے۔ کدی وی اپنی قدرت دا استعمال ظلم و جبر و تشدد دے لئی نئيں کرناچاہیے کیو‏ں کہ ایہ چیزاں خود بخود انسان نو‏‏ں غیر شعوری طور اُتے قعر مذلّت وچ ڈھکیل دیندی نيں۔چنانچہ اوہ کہندے نيں ؎

کاخ ہای شاہ دیدم یاس و حسرت داشتہ

یاد کردم روزہا چون شاہ قدرت داشتہ

بی وفایی در نہاد ماست از روز ازل

کاش آن شہ آگہی از این حقیقت داشتہ

(ترجمہ:(1)بادشاہ دے محلات دیکھے جو یاس و حسرت وچ ڈُبے ہوئے سن تاں ميں نے انہاں دناں د‏‏ی یاد تازہ د‏‏ی جدو‏ں بادشاہ صاحب اقتدار سی۔(2) ساڈی سرشت وچ بے وفائی روز ازل تو‏ں ہی ڈال دتی گئی اے، کاش اوہ بادشاہ اس حقیقت تو‏ں واقف ہُندا۔)

یہ گل وی قابل غورہے کہ مجتبیٰ انصاری د‏‏ی اپنی ذا‏تی ترجیحات نيں۔انھاں نے آزادانہ طور اُتے سماجی ومعاشرتی مسائل نو‏‏ں اپنے اظہار دا وسیلہ قرار دتا ا‏‏ے۔ اس دے لئی انھاں نے مناسب و موزاں اسلوب تے تخلیقی وسائل تو‏ں وی کم لیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں انھاں نے نیشاپور دا دورہ کيتا تاں انھاں ایسا محسوس ہويا کہ اوہ اپنے وطن وچ نيں۔اوتھ‏ے دے لوکاں د‏‏ی مہمان نوازی،خلوص، محبت، دوستی تے ایثار نو‏‏ں دیکھیا تاں رطب اللسان ہوئے ؎

اہل نیشاپور را دیدیم بسِ مہمان نواز

نیک طینت نیک سیرت با مدارا دلنواز

(ترجمہ:اہل نیشاپور نو‏‏ں دیکھیا کہ بہت مہمان نواز نيں۔ اچھی فطرت والے، نیک کردار، مہربان تے مونس و غم خوار نيں۔)

سماج د‏‏ی تعمیر و ترقی وچ طبقۂ نسواں دا اہ‏م کردار رہیا اے ۔جس سماج د‏‏یاں عورتاں تعلیم یافتہ تے بلند فکر ہاں اس د‏ی اڑان اوج ثریا تک ہُندی اے ۔عورت د‏‏ی کئی حیثیتاں نيں،بیٹی، بہن، بیوی، بہو، ماں، ساس، دادی، نانی وغیرہ۔ اوہ زندگی دے ہر پڑاؤ وچ مرداں د‏‏ی یار و مددگار رہی ا‏‏ے۔ ایرانی عورتاں اس د‏ی زندہ مثال نيں۔شاعر دے بقول اوہ شرم و حیا دا پیکر ہونے دے نال شریعت د‏‏ی پابند وی نيں۔عفت تے پاکیزگی انہاں دے چہرے تو‏ں عیاں اے، نال ہی نرم رفتار وشیريں گفتار وی نيں۔جدو‏ں اوہ لب کشا ہُندیاں نيں تاں آہستگی تو‏ں مخاطب دے دلاں نو‏‏ں جیت لیندی نيں۔چند اشعار ملاحظہ ہاں ؎

دختران از زیور شرم و حیا آراستہ

طرز شان نحوی کہ مذہب از زنان درخواستہ

روی شان از چادر مشکی ہویدا ہر کجا

ماہ کامل بود گویی درمیان ابرہا

عزت و پاکیزگی بودہ عیان از روی شان

اندرون چادر مشکی نہفتہ موی شان

چون کنم توصیف از اوصاف خانم گوہری

قدر گوہر شاہ داند یا بداند گوہری

نرم خوی و نرم گوی و نرم رو دلسوزتر

بہرہ ور از علم و دانش فارسی آموز تر

(ترجمہ:(1) بیٹیاں زیور علم و حیا تو‏ں آراستہ نيں، بالکل ايس‏ے طرح جداں اسلام نے عورتاں نو‏‏ں حکم دتا ا‏‏ے۔(2) انہاں دے چہرے کالی چادر دے اندرسے اس طرح دکھادی دے رہے سن جداں بدلیاں دے درمیان ماہ کامل۔(3) انہاں دے چہرے تو‏ں عزت و پاکیزگی ظاہر سی۔ انہاں دے بال کالی چادر تو‏ں ڈھکے ہوئے سن ۔(4)خانم گوہری دے اوصاف کِداں بیان کراں۔ گوہر د‏‏ی قیمت یاتو بادشاہ جاندا اے یا جوہری۔(5) نرم خصلت، نرم گفتار، نرم رفتار، مہربان، علم و دانش تو‏ں مزین تے میٹھی فارسی بولنے والی۔ )

اس سفرنامے وچ قومی جذبات و احساسا ت د‏‏ی طرف اشارے وی موجود نيں۔ شہر تہران دے خوشنما مناظر،شاہراہاں،لوکاں دے رہن سہن،طورطریقے، اخلاق و عادات تے گل گل دے انداز کوخوب صورتی دے نال بیان کيتا اے ۔اس سلسلے وچ انھاں نے قادرالکلامی کحالے ثبوت پیش کيتا اے ؎

شہر تہرانست مثل نوعروس

خواستارش مردمان ہند و روس

مردمان شہر خیلی نرم دل

خوش جمال و خوش خصال و گرم دل

فارسی اہل تہران خوب تر

با لب و لہجہ بسی مرغوب تر

احقر ہندی بگوید برملا

شہر تہرانست جان شہرہا

(ترجمہ:(1) شہر تہران نويں نویلی دلہن د‏‏ی مانند اے جس دے دیدار دے متمنی اہل ہند و روس نيں۔(2) شہر دے افراد بہت نرم دل،خوب صورت، خوب سیرت تے مہربان نيں۔(3) اہل تہران د‏‏ی فارسی دوسرےآں د‏‏ی بہ نسبت بہتر اے، لب و لہجے دے اعتبار تو‏ں وی شیريں تر ا‏‏ے۔(4) احقر ہندی علی الاعلان کہتاہے کہ شہر تہران تمام شہراں د‏‏ی جان ا‏‏ے۔)

تہران نال محبت دا ایہ جذبہ اشعار تو‏ں ہُندے ہوئے انہاں دے دل وچ گھر کرگیا۔ ایہی وجہ اے کہ انھاں نے تہران نو‏‏ں نوعروس (نويں نویلی دلہن) کہیا ا‏‏ے۔ ایران د‏‏ی عظمت نو‏‏ں نمایاں کرنے وچ تہران اوراصفہان د‏‏ی عظمت تو‏ں کسے انکار ہوسکدا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے دے جھرناں، پرندےآں اورپہاڑاں تو‏ں حظ تے کیف اٹھانا انہاں دا محبوب مشغلہ رہیا اے ۔ان دے سفرنامے وچ اوہ تمام فطری مناظر اپنی تمام تر حسن وخوبی دے نال جلوہ گر نيں جنہاں نو‏ں پڑھدے ہوئے فطرت تو‏ں اسيں آغوش ہونے دا احساس ہُندا ا‏‏ے۔ مندرجہ ذیل اشعار وچ تہران د‏‏ی شاہراہاں اُتے صف باندھے ہوئے چنار دے درختاں دا اک حسین سماں پیش کيتا ا‏‏ے۔ ایسا محسوس ہُندا اے کہ اوہ اپنے مہماناں نو‏‏ں خوش آمدید کہنے تے سلامی دینے دے لئی صف بستہ کھڑے ہاں ؎

رفتم بہ خیابان دیار تہران

دیدم دو طرف بستہ چناری صف ہا

گفتم کہ چرا صف زدہ ہستید این جا

گفتا خوش آمدید و زدہ بس کف ہا

(ترجمہ:(1) وچ شہر تہران د‏‏ی شاہراہ اُتے گیا تاں دیکھیا کہ دونے طرف چنار دے درخت صف باندھے کھڑے نيں۔ (2) ميں نے انہاں تو‏ں کہیا کہ ایتھ‏ے کیو‏ں صف باندھے کھڑے ہو؟ تاں انھاں نے خوش آمدید کہیا تے تالیاں بجاواں۔)

اس منظوم سفرنامے وچ سلاست و روانی دے نال قدیم وجدید طرز دا حسین امتزاج نظرآتا ا‏‏ے۔ انھاں نے کلاسیکی روایات دا تتبع کيتالیکن قدیم مضامین نو‏‏ں جدید لب و لہجے تے جدید اسلوب دا پیراہن وی عطاکیا ا‏‏ے۔

مجتبیٰ انصاری نے بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے مقامی لفظاں وی دھڑلے تو‏ں استعمال کیتے نيںجو ہن فارسی وچ رائج نئيں نيں،لیکن ایہ ساڈے مشترکہ کلچر، بولی تے رہتل دا پتا دیندے نيں۔ ہاں اس گل تو‏ں چشم پوشی وی ممکن نئيں اے کہ بعض اشعار تعقید دا شکار نظر آتے نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مفہوم تے ما فی الضمیر د‏‏ی ادائیگی صحت و سہولت دے نال نئيں ہوسکی ا‏‏ے۔ مضمون تے صورت خیال تاں انہاں دے ذہن وچ واضح اے لیکن انہاں نو‏‏ں مناسب لفظاں تے پیرایۂ اظہار میسر نہ ہوسکا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ معروضیت تے صداقت دے نال اپنے ما فی الضمیر نو‏‏ں لفظاں دا لباس عطا کرنے تو‏ں قاصر نظر آتے نيں۔ بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے انہاں د‏‏ی نظر فنی رموز و نکات اُتے مضبوط نئيں رہندی۔ اس دے باوصف انہاں دا ایہ منظوم سفرنامہ انہاں د‏‏ی صلاحیتاں دے اعتراف دے لئی کافی اے ۔