پریم چند دی افسانہ نگاری
پریم چند دا افسانہ[سودھو]
یہ محض اک اتفاق اے کہ اردو افسانے نوں ابتدائی دور وچ ہی دو ایداں دے افسانہ نگار مل گئے جو اک دوسرے توں قطعی وکھ وکھ مزاج رکھدے سن ۔ پریم چند اک رجحان دی ترویج کر رہے سن تے سجاد حید ر دوسرے نظریے دے علمبردار سن ۔ لیکن پریم چند دی مقصدیت سجاد حیدر یلدرم دی رومانیت اُتے بازی لے گئی۔ مقصدیت تے اصلاح دے پہلو نے پریم چند دے فن نوں اِنّا چمکا دتا کہ انہاں نوں سجاد حیدر توں بہت ودھ مقلد مل گئے۔ سجاد حیدر دی رومانیت دی نیاز فتحپوری، مجنوں گوکھپوری، مہدی الافادی تے قاضی عبدالغفار دے بعد کوئی خاص تقلید نہ دی جا سکی۔ جدوں کہ پریم چند دی مقصدیت دا سدرشن، علی عباس حسینی، اعظم کریوی وغیرہ نے تتبع کيتا تے بعد دے افسانہ نگاراں نے اس روایت نوں ہور اگے ودھایا۔ ايسے لئی سمجھیا جانے لگیا کہ پریم چند اردو افسانے دے موجد نيں۔ لیکن ایہ خیال درست نئيں اے۔ مختصر افسانے دی ابتداءکا سہرا تاں سجاد حیدر یلدرم دے سر ہی بَنھیا جائے گا۔ البتہ فنی اعتبار توں پریم چند سجاد حیدر اُتے سبقت لے گئے نيں۔ جس دا اعتراف خواجہ ذکریا وی انہاں لفظاں وچ کردے نيں۔ ”اردو دے بوہت گھٹ افسانہ نگار معیارمقدار وچ انہاں دی برابری کر سکدے نيں۔“
ادوار:۔[سودھو]
پریم چند دی افسانہ نگاری وچ بتدریج ارتقاءنظر آندا اے۔ انہاں دے پہلے افسانوی مجموعے ”سوز وطن “ توں لے کے آخری دور دے مجموعےآں ”واردات “ تے ”زادراہ“ دے افسانےآں وچ وڈا واضح فرق محسوس ہُندا اے۔ اس لئی اسيں انہاں دی افسانہ نگاری کووکھ وکھ ادوار وچ تقسیم کردے نيں پہلا دور 1909ءسے لے کے 1920ءکے عرصہ اُتے محیط اے۔ دوسرا دور 1920ءسے 1932ءتک تے تیسرا دور جو نسبتاً مختصر دور اے 1932ءسے 1936ءتک انہاں دی زندگی دے آخری چار سال دا احاطہ کردا اے۔ پہلے دور دے افسانےآں وچ رومانی تصورات نمایاں نيں۔ دوسرے دور وچ معاشرتی برائیاں دی اصلاح دی طرف توجہ دتی اے ايسے طرح سیاسی موضوعات وی اس دور دی اہم خصوصیت اے۔ اپنے مختصر تے آخری دور وچ پریم چند دے ہاں فنی عظمت تے موضوعات دا تنوع نظر آندا اے۔ اپنے آخری دور وچ انہاں نے ناقابل ِ فراموش افسانے لکھے۔ پریم چند دی افسانہ نگاری دا تجزیہ کردے ہوئے اسيں انہاں ادوار نوں ملحوظ خاطر رکھن گے تے انہاں ادوار نوں سامنے رکھ دے اُنہاں دے فن دا تعین کرنے کوشش کرن گے۔
داستانوی رنگ تے ہندو تریخ:۔[سودھو]
پہلے دور دے ابتدائی سالاں وچ داستانوی تے رومانی رنگ غالب اے۔ جذبہ حب الوطنی توں سرشار ہو کے پریم چند اپنا پہلا افسانوی مجموعہ ”سوز وطن“ دے ناں توں 1909ء وچ زمانہ پریس کانپور توں چھپواندے نيں جو انگریز سرکا نوں ”خطرہ دی گھنٹی “ محسوس ہُندا اے تے اس دی تمام کاپیاں ضبط کر لئی جاندیاں نيں۔ اس دے بعد اوہ تریخ تے اصلاح معاشرہ دی جانب متوجہ ہُندے نيں۔ اودوں تک اوہ افسانوی تکنیک توں ناواقف سن تے طلسم ہو شربا دے اسیر سن ۔ 1909ءسے 1920 ءتک پریم چند ”ہوبا“ دے مقام اُتے ڈپٹی انسپکٹر آف سکولز سن ۔ جتھے دے کھنڈر انہاں نوں ہندوواں دی عظمت ِ گذشتہ دی چيتا دلاندے نيں۔ اوہ سوچدے نيں کہ حالی دی طرح انہاں نوں وی اپنے افسانےآں دے ذریعہ ہندوقوم دی ماضی دی شان و شوکت اجاگرکرنا چاہیے۔ چنانچہ ٠١٩١ء وچ ”رانی سارندھا“ 1911ء وچ ”راجا ہردول“ تے 1912ء وچ ”آلھا“ جداں افسانے ايسے جذبے دے تحت لکھے گئے۔
پریم چند دے دل وچ ہندو راجاں تے رانیاں دی حوصلہ مندی تے خاندانی روایات دی پاسداری دا وڈا احترام سی۔ ”رانی سارندھا“ماں انہاں نے ہندو قوم دے ماضی نوں دوبارہ زندہ کرنے دی کوشش کيتی اے۔ انہاں سب افسانےآں وچ کِسے نہ کسی تاریخی واقعہ نوں دہرا کر ہندو قوم نوں اسلاف دے کارنامے چيتا دلانا مقصود اے۔
اصلاح معاشرہ :۔[سودھو]
ان تاریخی تے نیم تاریخی افسانےآں دے بعد اپنے دوسرے دور وچ پریم چند نے قومی تے معاشرتی اصلاح دی طرف توجہ دتی، انہاں نے ہندو معاشرے دی قبیح رسوم اُتے قلم چُکیا تے بیوہ عورت دے مسائل، بے جوڑ شادی، جہیز دی لعنت تے چھوت چھات جداں موضوعات اُتے افسانے لکھے۔ اس دور وچ اوہ اک مصلح کيتی حیثیت توں اپنے معاشرے نوں احترام ِ انسانیت تے مشرقی و مغربی رہتل دے فرق تے اخلاق اقدار دی جانب متوجہ کردے نيں۔
سیاسی موضوعات:۔[سودھو]
افسانہ نگاری دے دوسرے دور وچ پریم چند سیاست دے بکھیڑاں وچ الجھ گئے سن ۔ ایہ دور برصغیر وچ تحریکاں دا دور سی۔ تحریک ِ خلافت، تحریک عدم تعاون، تحریک ِ ستہ گرہ، سول نافرمانی وغیرہ۔ برصغیر دے تمام باشندے ملک آزاد کرانے دا مطالبہ کر رہے سن پریم چند نے سیاسی حالات دا جائزہ لیندے ہوئے قلم دے ذریعہ اس مہم وچ شرکت کيتی ٹھانی تے سرکاری ملازمت توں استعفیٰ دے دتا۔ اوہ بھانويں کوئی سیاسی آدمی نئيں سن تے نہ ہی انہاں نے باقاعدہ طور اُتے سیاست وچ حصہ لیا۔ لیکن خبرے اوہ سماجی موضوعات دے نال نال سیاسی موضوعات اُتے وی کھل دے اظہارِ خیال کرنا چاہندے سن ۔ اس لئی انہاں نے سرکاری ملازمت دا جو اگلے توں اتار پھینکا۔ ایہی وجہ اے کہ اس دور دے افسانےآں وچ سیاست دا رنگ وی جھلکتا اے۔
دیہاتی زندگی:۔[سودھو]
افسانہ نگاری دے دوسرے دور وچ پریم چند نے پینڈو زندگی دی طرف وی توجہ دتی کیونجے پریم چند دا تعلق دیہات توں سی اس لئی انہاں نے دیہاتی زندگی دے مسائل کواپنے بیشتر افسانےآں دا موضوع بنایا۔ اوہ دیہاتیاں دے مسائل توں بخوبی آگاہ سن اس لئی کساناں تے مزدوراں دے دکھاں نوں اپنے نوکِ قلم توں معاشرے وچ اجاگر کردے نيں۔ ”پوس دی رات “ ،”سواسیر گہیوں“ تے انہاں دے ہور افسانے کساناں دی غربت و افلاس دی عکاسی کردے نيں۔ پریم چند نے غریب کسان تے کاشتکار دے رہن سہن ،اس دے افلاس تے دکھاں دی جِتی جاگتی تصویراں پیش کيتی نيں۔”سو ا سیر گیہوں“ پریم چند دا اک ایسا افسانہ اے جو دیہاتی کسان دی سادہ لوحی دے نال نال زمیندار مہاجن تے ساہوکار دی فریب کاری دا پردہ چاک کردا اے تے اس دے ظلم و تشدد تے مکرو فریب دے خلاف انسانی ضمیر نوں جھنجھوڑ کر رکھ دیندا اے۔ بقول ڈاکٹر سلام سندیلوی ” پریم چند دے سب توں اہم پلاٹ اوہ نيں جنہاں وچ ہندوستان دے کساناں دی جِتی جاگتی تصویراں پیش کيتی گئیاں نيں۔ پریم چند نے کساناں نوں انہاں دی گہری نیند توں بیدار کيتا تے ایہ محسوس کيتا کہ ہندوستان دی آبادی دا بیشتر حصہ دیہاتاں اُتے مشتمل اے۔ جے دیہات دے باشندے بیدار ہو جاندے نيں تاں ہندوستان دی بیداری یقینی اے ۔“
فنی عظمت :۔[سودھو]
پریم چند دے افسانےآں دا آخری دور مختصر عرصے پرمحیط اے لیکن ایہی دور انہاں دی نظریات دی پختگی تے ترویج دا دور وی اے اس دور دے افسانےآں دے موضوعات وی سیاسی زندگی توں متعلق نيں لیکن فن تے معیار دے اعتبار توں پچھلے دونے ادوار دے مقابلے وچ بہت بلند نيں۔”سوز وطن“ دے افسانےآں دے بعد پریم چند دے قلم توں حج اکبر ،بوڑھی کاکی، دو بیل، دو بیل، نويں بیوی تے زادِ راہ جداں افسانے تخلیق ہوئے تے فیر انہاں دا فن بتدریج ارتقائی منازل طے کردا رہیا۔ ایتھے تک کہ ”کفن “جداں افسانہ لکھ کے انہاں نے دنیائے ادب وچ اپنی فنی صلاحیتاں دا لوہا منوالیا۔ ”کفن “ دی کہانی دو چماراں دی کہانی اے جو بے حیائی تے ڈھٹائی وچ اپنا جواب نئيں رکھدے۔ ایہ ننگے بھوکے چمار اپنی کاہلی و سستی دی وجہ توں پورے پنڈ وچ بدنام نيں۔ بدھیا دے مرنے دے بعد اس دا شوہر مادھواور اس دا سسر گھیسواس دے کفن دفن دے لئی زمیندار توں پیسے منگ کر لاندے نيں تے فیر ایہ سوچ کر کہ ”کفن تاں لاش دے نال جل جاندا اے “وہ پیسے شراب و کباب وچ اڑا دیندے نيں۔
بہترین اسلوب:۔[سودھو]
آخری دور دے افسانےآں وچ پریم چند اک عظیم افسانہ نگار دکھائی دیندے نيں اس دور دے افسانے مقامی ہوݨ دے باوجود آفاقی کہلانے دے مستحق قرار دتے جا سکدے نيں کیونجے ہن انہاں دے افسانےآں وچ اوہ تمام خوبیاں پیدا ہو گئی سی جو اچھے تے معیاری افسانےآں دا خاصہ سمجھی جاندیاں نيں۔ انہاں دی بولی وی صاف ہو گئی سی تے اندازِبیان وچ وی دلکشی آگئی سی اوہ چھوٹے چھوٹے خوبصورت جملے استعما ل کرنے لگے سن ۔ سادگی و پرکاری، متانت و سنجیدگی انہاں دی تحریر دے جوہر سن ۔ منظر کشی وچ وی انہاں نوں کمال حاصل ہو گیا۔
تنوع :۔[سودھو]
مجموعی طور اُتے دیکھیا جائے تاں پریم چند نے اپنے افسانو ں وچ زندگی دے ہر دو پہلوآں المیہ و طربیہ نوں سمو دتا اے۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں دے ہاں ہر طبقے دے لوک پائے جاندے نيں۔ اوہ روہیلاں، بندیلاں تے راجپوتاں دی جنگ جو یا نہ صفات تے جرات مندانہ اقدار دا ذکر وی کردے نيں تے ہندو مہاجناں، ساہوکاراں، سیٹھاں تے زمینداراں دے ظلم و تشدد تے گھناؤنے کرداراں نوں وی بے نقاب کردے نيں تے غریب کساناں، مفلس دا شتکاراں تے نیچی ذات دے چماراں دی بے بسی تے بے کسی دی المناک داستاناں رقم کردے نيں۔ انہاں دے ہاں رانی سارندھا ورگی جاں باز تے آن اُتے مٹنے والی رانیاں وی نيں تے کم چور و کاہݪ گھیسو تے مادھوجداں المیہ کردار وی ملدے نيں۔
انسانی نفسیات:۔[سودھو]
انسان اک ہی قسم دے واقعات توں کس طرح متاثر ہُندا اے ؟ اس دے تعجب، حیرت، رنج، خوشی ،غصہ، نفرت، ساڑ(حسد)، بغض، رشک، رقابت تے اس قسم دے فطری جذبات دا اظہار کس طرح ہُندا اے ؟ ایہ چیزاں سب انساناں دے لئی یکساں نيں تے اس لئی افسانوی بلندی حاصل کرنے دے لئی افسانہ نگار نفسیات توں ودھ توں ودھ کم لیندے نيں۔ پریم چند دے افسانے نفسیاتی مطالعہ تے مشاہدہ اُتے نيں۔ اس چیز توں پریم چند نے اس قدر کم لیا اے کہ اوہ انہاں دے طرز بیان کيتی اک خصوصیت بن گئی اے۔ مثلاً اوہ جملےآں وچ جتھے تشبیہات دا استعمال کردے نيں تاں انہاں نوں نفسیاتی محسوسات نوں کم وچ لاندے نيں۔ اک جگہ لکھیا اے:
” اک یتیم بچہ ماں دا تذکرہ سن کر رونے لگدا اے۔ ايسے طرح تے چھاکی دی یا د توں چمپت رائے دی اکھاں وچ آنسو چھلک آئے۔
اس حیثیت توں پریم چند دے متعلق اسيں کہہ سکدے نيں کہ انہاں نے اردو افسانےآں وچ حقیقت شعاری دی بہترین مثالاں پیش کيتی نيں جنہاں وچ ہر جگہ عالمگیر حقائق، عام فطرت انسانی دی نفسیات تے بلندی ¿ خیال نوں مدنظر رکھیا اے۔
حقیقت تے مقصدیت:۔[سودھو]
اسی طرح مجموعی حوالے توں پریم چند دے ہاں جذبات نگاری وی، تنقید ِحیات اے تے ترغیب و اصلاح بھی۔ تے ایہی اوہ معاشرتی تے سیاسی شعور سی جس نے پریم چند نوں حقیقت پسند افسانہ نگار بنایا تے فیر انہاں دے افسانے اخلاقی، معاشرتی تے سیاسی تقاضاں دی ترجمانی کرنے لگے۔ انہاں دے افسانےآں وچ ملک و قوم دے لئی ایثار و محبت دے جذبے بیدار ہُندے ہوئے دکھائی دیندے نيں۔ پریم چند نے اک ماہر نفسیات دی طرح محکوم قومیتاں نوں عزم و ہمت دے گر سکھائے نيں۔ انہاں نے اپنے افسانےآں دے ذریعہ انسان دوستی تے وطن دوستی کيتی بہترین مثالاں پیش کيتی نيں۔ ایويں پریم چند دے ہاں سچی وطن دوستی، سماجی اصلاح دا جذبہ،دیہاتی زندگی دے مرقعے، طبقاتی کشمکش تے کردار نگاری دے خوبصوت نمونے ملدے نيں۔ انہاں نے تخلیقی جبلت نوں محض افسانہ نگاری دے لئی استعمال نئيں کيتا بلکہ اس وچ مقصدیت دی روح نوں سمو کر اک مصلح قوم دا کردار وی ادا کیااے۔
مجموعی جائزہ:۔[سودھو]
اس حقیقت توں واقعی انکار نئيں کيتا جا سکدا کہ معیار و مقدار دے اعتبار توں پریم چند نے اردو ادب وچ افسانے دی روایت نوں مستحکم کيتا تے انہاں نے ہی اردو افسانے نوں ارتقائی منازل تک پہنچایا۔ مختصر اردو افسانے دے لئی انہاں دی خدمات ناقابل ِ فراموش نيں۔
بقول مولوی عبد الحق
:
ہندوستانی ادب وچ پریم چند دے وڈے احسانات نيں انہاں نے ادب نوں زندگی دا ترجمان بنایا۔ زندگی نوں شہر دے تنگ گلی کوچےآں وچ نئيں بلکہ دیہات دے لہلہاندے ہوئے کھیتاں وچ جاکے دیکھیا۔ انہاں نے بے زباناں نوں بولی دتی۔ انہاں دی بولی وچ بولنے دی کوشش کيتی۔ پریم چند دے نزدیک آرٹ اک کھونٹی اے، حقیقت نوں لٹکانے دے لئی۔ سماج نوں اوہ بہتر تے برتر بنانا چاہندے سن تے عدم تعاون دی تحریک دے بعد ایہ انہاں دا مشن بن گیا سی۔ پریم چند ساڈے ادب دے سرتاجاں وچوں سن ۔ وقتی مسائل دی اہمیت نوں انہاں نے اس شدت توں محسوس کيتا کہ فن دے معیار نوں اُتے قربان کر دتا۔ افسانہ نگاری وچ انہاں دا اوہی مرتبہ اے جو شاعری وچ مولاناحالی کا۔“