پطرس کے مضامین
مضامین پطرس سب توں پہلے 1930ء وچ شائع ہوئے مضامین پطرس گیارہ مزاحیہ مضامین اُتے مشتمل اے۔ پطرس نے کتاب دے ابتداء وچ اپنے استاد پروفیسر محمد سعید دے ناں انتساب کيتا اے۔ جنہاں نے اس کتاب اُتے نظر ثانی دی تے اسنوں غلطیاں توں پاک کيتا۔ اک سچے عالم تے تخلیق کار دی پہلی نشان دہی ایہی اے کہ اوہ انکسار تے عاجزی نوں اپنا وطیرا بنائے رکھدا اے پطرس وڈی فراخ دلی توں اپنی کمزریاں دا اعتراف کرکے اک عظیم انسان ہونے دا ثبوت دیندا اے۔ انتساب دے بعد دیباچے توں مزاح دا باقاعدہ آغاز ہوجاندا اے۔ اپنے دلچسپ دیباچے وچ انھاں نے اختصار، حقیقت تے طنز و مزاح سبھی کچھ سمو دتا اے دبیاچے وچ پطرس کڑوی گولی شکر وچ لپیٹ کر پیش کردے دکھادی دیندے نيں تے دیباچے وچ ہی خود اپنی کتاب تے اپنی ذات نوں مزاح دے لئی پیش کردیندے نيں:
”اگر ایہ کتاب آپ نوں کسی نے مفت بھیجی اے تاں مجھ اُتے احسان کيتا اے جے آپ نے کدرے توں چرائی اے تاں وچ آپ دے ذوق دی داد دیندا ہون۔ اپنے پیسےآں توں خریدی اے تاں مینوں آپ توں ہمدردی اے ہن بہتر ایہ اے کہ آپ اسنوں چنگا سمجھ کر اپنی حماقت کوحق بجانب ثابت کرن۔“
کتاب دے تقریباً سارے مضامین وچ انھاں نے ايسے روش نوں برقرار رکھیا اے تے کدرے وی کسی تے نوں طنز دا نشانہ نئيں بنایا اس لئی اوہ اردو ادب وچ خالص مزاح نگاری دے علمبردار دکھادی دیندے نيں۔ مجموعی طور اُتے مضامین پطرس وچ ، پطرس نے انگریزی مزاح دے تقریباً سبھی حرباں توں فائدہ اُٹھایا اے۔ لیکن اُنہاں دا پسندیدہ حربہ صورت واقعہ اے۔ ہر مضمون اس حربے توں مزئین نظرآندا اے مزاح وچ صورت واقعہ اک مشکل حربہ سمجھیا جاندا اے کیونجے فنکار دی ذرا سی شعوری کوشش بنا بنایا کھیل بگاڑ سکدی اے۔ اس لحاظ توں پطرس نہایت کامیاب مزاح نگار کہے جا سکدے نيں کہ اوہ کدرے وی اپنا رشتہ قاری توں نئيں توڑدے تے ہر حربے دا استعمال خوبی تے غیر شعوری طور اُتے کر جاندے نيں۔
پطرس خالص مزاح نگار ہونے دے نال نال فنکار وی نظرآندے نيں اک خالص مزاح نگار دی حیثیت توں ہر مضمون وچ مزاح دے لئی اپنی ذات نوں پیش کردے نيں تے اک متوازن فنکار دے لحاظ توں اسيں دیکھدے نيں کہ چاہے کتےآں کاخوف ہو، ہاسٹل وچ داخلہ ہو، سحر خیزی ہو، لیڈری وچ انڈے کھانے ہون، سینما دا عشق ہو، بیوی توں وفاداری والامعاملہ ہو، میبل توں کتاب بینی دا مقابلہ ہوئے۔ یا سائیکل اُتے سوار ہوکے گر پڑ نا ہوئے اوہ کدرے وی اپنی ذات نوں ایويں پیش کردے نيں کہ قاری اسنوں مسخرہ یا بانڈھ سمجھے۔ اوہ زندگی دی ناہمواریاں نوں ایويں سامنے لاندے نيں کہ قاری وی اُسنوں ہمدردی توں دیکھنے لگدا اے تے اس خوبی نے انہاں دی مزاح کواعلیٰ درجے دی ظرافت دا درجہ دتا اے۔[۱]
مضامین
[سودھو]ہاسٹل وچ پڑنا
[سودھو]کتاب کاپہلا مضمون اک ایسا دلچسپ مضمون اے جو متوسط طبقے دے طالب علم دی نمائندگی کرتاہے اس مضمون وچ ساڈی ملاقات اک ایداں دے طالب علم نال ہُندی اے جس دے لئی تعلیم و تفریح اسيں معنی نيں۔ اپنا وقت تے والدین دا پیسہ خرچ کردے ہوئے اوہ اپنے ضمیر اُتے کوئی بجھ محسوس نئيں کردے۔ اس معاشرتی ناہمواری نوں پطرس نے جس خوبصورت انداز وچ پیش کيتا اے اوہ اپنی مثال آپ اے۔
اس مضمون وچ چھوٹی وڈی ہر چیز دی تفصیل تے جزئیات نگاری عرو ج اُتے اے۔ ایہ مضمون اک دیہاتی طالب علم دی پوری طرح نمائندگی کرتاہے جس دے لئی لندن تے لاہور وچ کچھ زیادہ فرق نئيں۔ مضمون دا سب توں دلچسپ قصہ ہاسٹل وچ رہنے دے لئی طالب علم دا اپنے والد توں مباحثہ اے جس وچ شخصیت تے سیرت دی تشریح ہُندی اے۔ گھبراہٹ وچ چال چلن تے دماغی حالت دی وضاحت وی ہونے لگی اے تے معصومانہ ذہنیت دا نتیجہ ایہ اے کہ والد صاحب تشریف لے جانے دا حکم دیندے نيں۔ اس پورے مضمون وچ مزاح برقی رو دی طرح سرایت کر گئی اے۔ چنانچہ مضمون کسی وی جگہ توں اُٹھا کر پڑھیا جائے ہنسی نوں تحریک دیتااے۔ خصوصاً مضمون دا آخری جملہ تاں لافانی اے ۔“
”یونیورسٹی والےآں دی حماقت ملاحظہ فرمائیے کہ سانوں پاس کر کے اپنی آمدنی دا اک مستقل ذریعہ ہتھ توں گنوا بیٹھے۔“
سویر ے جو اکھ میری کھلی
[سودھو]اس مضمون وچ ساڈی ملاقات اک ایداں دے طالب علم نال ہُندی اے جو خود فریبی دا شکار اے تے صبح سویرے اُٹھ کر امتحان دی تیاری دا خواہش مند اے بد قسمتی توں اپنے پڑوسی لالہ جی دے سامنے اس خواہش دا اظہار کردے نيں مگر لالہ جی مضحکہ خیز حد تک مستعد نيں تے اسنوں صبح سویر ے تن بجے جگا دیندے نيں۔ اس واقعے نوں پطرس نے وڈی خوبصورت توں بیان کرکے صورت واقعہ توں مزاح پیدا کرنے دی کوشش کيتی اے:
”یہ سوتاں نوں جگا رہے نيں یا مرداں نوں اٹھا رہے نيں تے حضرت عیسیٰ وی تاں واجبی طور اُتے ہلکی سی قم کہہ دتا کردے ہون گے۔ زندہ ہوئے گیا تاں ہوئے گیا نئيں تاں چھڈ دتا کوئی مردے دے پِچھے لٹھ لے کے پڑجایا کردے سن تاں پاں تھوڑی داغاکردے سن ۔“
اس مضمون وچ پطرس نے وڈے خوبصورت انداز وچ طالب علماں دی نفسیات بیان کيتی نيں۔ پطرس دی ایہ تصویر لا زوال اے۔ تے صرف طالب علم ہی اس گل کيتی شہادت دے سکدے نيں کہ اک کم کوش طالب علم دی پطرس نے کِنّی اچھی تے سچی کردار نگاری دی اے۔ پطرس کایہ غیر معمولی مضمون ہر عہد دا اک زندہ تے شاھکار مضمون رہے گا۔
کتے
[سودھو]پطرس دا شاہکار مضمون ”کتے“ اردو مزاح نگاری دی روایت وچ اہم سنگ میل اے اس موضوع اُتے ایسا بہترین مضمون صرف پطرس ہی لکھ سکدے نيں:
”علم الحیوانات دے پروفیسراں توں پُچھیا سلوتریاں توں دریافت کيتا۔ خود سرکھپاندے رہے لیکن کچھ سمجھ وچ نہ آیا کہ آخر کتےآں دا کیہ فائدہ اے۔۔۔ کہنے لگے وفادار جانور اے ہن جناب جے وفاداری اس دا ناں اے تاں شام دے ست بجے جو بھونکنا شروع کيتا تاں لگاتار بغیر دم لئی صبح دے چھ بجے تک بھونکتے ہی چلے گئے تاں اسيں لنڈورے ہی بھلے۔“ اس مضمون وچ مزاح دے حربے موازنہ توں پطرس نے مزاحیہ صورت حال پیدا دی اے۔ کتے پطرس دا شاہکار مضمون اے اسنوں پڑھ کر انہاں دے گہرے مشاہد ے تے انداز بیان دے نال نال باریک بینی دی داد دینے نوں جی چاہندا اے۔ کتےآں تے فیر سڑک دے کتےآں توں کون نالاں نئيں انہاں دے بھونکنے دی آوازاں کس دے ہوش نئيں اُڑا دیندی مگر انہاں دے بھونکنے تے اک دوسرے توں ُسرملانے نوں مشاعرے توں تشبیہ دینا ہر شخص دے بس دا روگ نئيں ایہ کم صرف پطرس ہی کر سکدا اے۔ چند ناقدین نے ایہ تک کہہ دتا کہ، ” کتےآں نوں اس لئی پیدا کيتا گیا اے کہ پطرس اُنہاں اُتے اک شاہکارمضمون لکھ سکے۔“
کتاں توں ڈرنے دا حال وی کسی توں پوشیدہ نئيں ایہ اسيں وچوں اکثر دی آپ بيتی اے لیکن پطرس نے سِدھے سادھے انداز وچ ایسی تصویر کشی دی اے کہ مبالغہ آمیزی دا شائبہ تک نئيں ملدا اوہ لکھدے نيں،
”اگر آپ نے اسيں ورگی طبیعت پائی ہوئے تاں آپ دیکھو گے کہ ایداں دے موقعاں اُتے آیتہ الکرسی آپ دے ذہن توں اتر جائے گی تے اس دی جگہ شائد آپ دعا قنوط پڑھنے لگ جاواں۔“
اس مضمون وچ رعایت لفظی، موازنہ تے صورت واقعہ دے حربے آزمائے گئے نيں جدوں کہ پیروڈی وی موجود اے۔
کہو کس توں ميں کہ کیہ اے سگِ راہ بری بھلا اے
مینوں کيتا برا سی مرنا جے اک بار ہُندا
اردو دی آخری کتاب، لاہور دا جغرافیہ
[سودھو]ڈاکٹر وزیر آغا تے تمکین کاظمی انھاں اردو دی پہلی باقاعدہ پیروڈی قرار دیندے نيں۔ دونے دا موقف ایہ اے کہ اگرچہ انہاں توں پہلے وی شعری تے نثری پیروڈیاں لکھی گئیاں نيں۔ لیکن اس فن نوں شعوری طور اُتے پطرس نے اپنایا تے بردا۔ اردو وچ پیروڈی دی پہلی باقاعدہ کوشش پطرس دا مضمون ”اردو دی آخری کتاب“ اے۔ پنجاب دے محکمہ تعلیم نے مولانا محمدحسین آزاد توں اک سلسلہ وار نصاب مرتب کرایا سی۔ جو سارے ہندوستان وچ لاگو کر دتا گیا سی۔ اس کتاب نوں مسلسل پرھنے توں جو اذھان بیزار ہوئے چکے سن ۔ اوہ پطرس دی پیروڈی پڑھ کر تازہ دم ہوئے گئے۔ اس پیروڈی نوں لکھدے وقت پطرس دے سامنے اصلاحی پروگر ام نہ سی صرف تفریحی مقصد پیش نظر سی جو وڈی عمدگی توں پورا ہويا ایہ نہایت مختصر پیروڈی اے جس وچ پطرس نے جان ڈال دتی اے اس پیروڈی دا پور ا لطف اس وقت آندا اے جدوں اردو دی پہلی کتاب نوں سامنے رکھیا جائے فیر پطرس دی ذہنی رسائی دی داد دینی پڑدی اے۔
اس دے نال نال لاہور دا جغرافیہ وی تحریف دی زندہ مثال اے ایہ تحریف لفظی نئيں بلکہ اک خاص انداز دی تحریر اے۔ ایہ پیروڈی نہایت بے ساختہ انداز توں شروع ہُندی اے: ”لاہور لاہور اے جے اس پتے توں آپ نوں لاہور نئيں مل سکدا تاں آ پ دی تعلیم ناقص تے آپ دی ذہانت فاتر اے ۔“
فیر لاہور دے محل وقوع آب و ہوا، آب رسانی، ذرائع آمدورفت، قابل دید تھاںواں ، صنعت و حرفت تے وڈی وڈی پیداوار یعنی طلبہ دے بارے وچ دلچسپ انکشافات کیتے گئے نيں۔ اس پیروڈی وچ پطرس دا لب و لہجہ نسبتاً طنزیہ ہوئے جاندا اے تے اوہ اپنا مخصوص مزاحیہ طریقہ کار بدل لیندے نيں مثلاً
لاہور دی آب و ہوا دے بارے وچ طرح طرح دی روایات موجود نيں جو تقریباً سب دی سب غلط نيں حقیقت ایہ اے کہ لاہور دے باشندےآں نے حال ہی وچ ایہ خواہش ظاہر کیتی اے کہ تے شہراں دی طرح سانوں وی آب و ہوا دتی جائے۔“
میں ایک میاں ہوں
[سودھو]ماں اک میاں ہاں سو فی صد مزاحیہ مضمون اے اس وچ مبالغے تے حقیقت دا خوبصورت امتزاج ملدا اے اس مضمون وچ اوہ تمام گلاں شامل نيں جو اک نويں شادی شدہ جوڑے نوں پیش آسکدیاں نيں۔ حقیقت ایہ اے کہ بیوی اپنے شوہر دے انہاں سب دوستاں توں حسد محسوس کرنے لگتی اے جو زیادہ بے تکلف تے چہیندے ہاں کیوں کہ اوہ چاہندی اے کہ اوہ ہر طرح توں اپنے شوہر دی توجہ دا مرکز بنی رہے کوئی اس وچ حصہ دار نہ ہوئے۔ ایہ عورت دی فطرت اے اس لئی ایہ مطالبہ وی بالکل فطری اے اُس توں بچنے دا واحد ذریعہ ایہ اے کہ عورت اُتے ایہ ظاہر نہ ہونے دتا جائے کہ دوست وی محبت وچ حصہ دار نيں۔ اس مضمون وچ پطرس کامحبوب حربہ صورت واقعہ اپنے فنی عروج اُتے دکھادی دیندا اے۔ بالخصوص جدوں پطرس دوستاں دے نال تاش دی محفل سجائے بیٹھے نيں تے روشن آراءگھر وچ داخل ہُندی اے لکھدے نيں۔
روح منجمد ہوئے گئی تے تمام حواس نے جوا ب دے دتا روشن آراءتو کچھ دیر چپکی کھڑی دیکھدی رہی تے فیر کہنے لگی۔ لیکن وچ کیہ بتائاں کہ کیہ کہنے لگی اس دی آواز تاں میرے کاناں تک بے ہوشی دے عالم وچ پہنچ رہی سی۔
پطرس دا مزاح زمانی تے مکانی اے اوہ اپنی تخلیقات دے لئی موضوعات تے مواد اردگرد دے ماحول توں اخذ کردے نيں اس لئی قاری اُس ماحول توں مانوس رہندا اے تے پوری طرح لطف اُٹھاندا اے۔ ایہ مضمون وی بظاہر اک سیدھا سادا واقعہ اے جسنوں ڈرامائی انداز وچ تے عمدہ اسلوب دی بدولت شوخی تے ندرت تے انوکھا پن عطا کيتا گیا اے
مرید پور کا پیر
[سودھو]یہ مضمون صورت واقعہ تے انسانی نفسیات دی بھر پور عکاسی کردا اے۔ مجمعے دا خوف کسی فر د نوں کس طرح گھیر لیندا اے تے اعتماد دی کمی کيتا گل کھلاندی اے اوہ اس مضمون توں ظاہر اے پطرس نے ایتھے وی خود کومرید پور دا پیر بنا کے پیش کيتا اے۔ لیکن اس آئینے وچ کئی لیڈر اپنی صورتاں پہچان سکدے نيں۔ لفظاں دے ہیر پھیر توں مزاح پیدا کيتی گئی اے: ”اک سال وچ کانگرس دے جلتوں ميں چلا گیا بلکہ ایہ کہناصحیح ہوئے گا کہ کانگرس دا جلسہ میرے پاس چلا آیا۔“
اس دے نال نال انجام بخیرماخوذ شدہ ڈراما اے۔ پطرس نے اسنوں خوبصورتی توں اپنا یا اے ایہ مکالمے دی عمد ہ شکل اے۔
سینما کا عشق
[سودھو]بقول پطرس اس مضمون دا عنوان ”ہوس خیز“ اے۔ مگر اس دے پڑھنے دے بعد تما م توقعات مجروح ہوئے جاندیاں نيں کیونجے اس وچ پطرس نے کچھ دل دے داغ دکھائے نيں اس مضمون وچ مرزا دا کردار اپنی پوری جولانیاں تے آب و تاب دے نال موجود اے۔ مضمون دا اسلوب روانی تے تسلسل تے سادگی دے لحاظ توں وڈا متوازن تے تیکھا اے۔ اس وچ انسانی جھنجھلاہٹ دے سارے پہلو نمایاں نيں مکالمے تے صورت واقعہ نوں بطور حربہ استعمال گیا اے جس توں اہل نظر حظ اُٹھا سکدے نيں سینما دے اندر دے ماحول دی کیفیت تے جزئیات قابل داد نيں:
”تھوڑی دیر بعد تاریدی ميں کچھ دھندلے توں نقش دکھادی دینے لگے جتھے ذرا تاریک سا دھبہ دکھادی دے جائے اوتھے سمجھدا ہاں خالی کرسی ہوئے گی خمیدہ پشت ہوئے کے اس دا رخ کردا ہاں اس دے پیر نوں پھاند ٹخناں نوں ٹکرا خواتین دے گھٹناں توں دامن بچا آخر کار کسی دی گو د وچ جا بیٹھدا ہون۔ اوتھے توں کڈ دتا جاندا ہاں تے لوکاں دے دھکاں دی وجہ توں کسی خالی کرسی تک جا پہنچدا ہاں۔“
مرحوم کی یاد میں
[سودھو]ایتھے اک سائیکل دا قصہ اے جو آخر وچ دریا برد کيتی جاندی اے۔ اس لئی اسنوں مرحوم دا ناں دے کے عنوان نوں اُتے کشش بنا یا گیا اے ”مرحوم دی یاد وچ “ کسی دی دا مرثیہ نئيں بلکہ پطرس دے دوست مرزا دے احسان دی کہانی اے جو بعد وچ پطرس اُتے بجھ بن جاندا اے ایہ احسان اک ایسی سائیکل دی صورت وچ پطرس نوں عطا ہُندا اے جس دا کوئی پرزہ وی نئيں اے اپنی جگہ اُتے اس مضمون وچ انتہائی خوبصورت نفسیاتی پہلو دی عکاسی کيتی گئی اے:
"جب دوستی پرانی ہوئے گئی ہوئے تاں گفتگو دی چنداں ضرورت باقی نئيں رہندی تے دوست اک دوسرے دی خاموشی توں وی لطف انداز ہوسکدے نيں۔"
بلاشبہ پطرس زندہ جملےآں دے خالق سن بعد وچ آنے والے مزاح نگاراں وچوں مشتاق احمد یوسفی نے اس انداز نوں اگے ودھایا تے نکھارا۔
میبل اور میں
[سودھو]اک طنزیہ افسانہ اے جس وچ ظاہر ہُندا اے کہ مرد عام طورپر نیک تے سادہ واقع ہويا اے اوہ سدا عورت نوں نیک تے معصوم سمجھدا رہندا اے عورت ہمیشہ مرد نوں دھوکھا دیندی اے۔ تے شرماندی نئيں۔ لیکن جے مرد کدی عورت نوں دھوکھا دیندا اے تاں شرم دے مارے پانی پانی ہوئے جاندا اے۔ ایہی اس مضمون دا لب لباب اے۔ اس افسانے دی فضا تے پس منظر مغربی معلوم ہُندے نيں۔ دراصل پطرس نے انگریزی ادب دی روح نوں ہندوستانی مزاج دے کے اپنی نگارش وچ خاصا نکھار پیدا کيتا اے۔ بقول آل احمد سرور: ”مغرب دا اثر انہاں دے ایتھے اک ایداں دے عالمگیر رنگ وچ ظاہر ہُندا اے جو ذرا وی گراں نئيں گزردا۔“
مجموعی جائزہ
[سودھو]پطرس دے مضامین دے مطالعے توں معلوم ہُندا اے اوہ کہ تقریباً مزاح دے تمام حرباں نوں بروئے کار لیا کے مزاح پیدا کرنے دی کوشش کردے نيں۔ انہاں حرباں وچ رعایت لفظی، موازنہ، صورت واقعہ، کردار تے پیروڈی وغیرہ شامل نيں تے انہاں تمام حرباں دیاں مثالاں اس کتاب وچ سانوں ملدی نيں۔ اُنہاں دی کتاب دے بارے وچ بقول اک نقاد: جے ایہ کہہ داں کہ ہند و پاکستان دے تمام مزاحیہ کتاباں نوں ترازو دے اک پلڑے وچ ڈالیا جائے تے پطرس دے مضامین نوں دوسرے پلڑے وچ رکھے جاواں تاں پطرس دے مضامین بھاری رہن گے۔“
بقول احمد جمال پاشا: ”پطرس نے بوہت گھٹ لکھیا لیکن جو کچھ لکھیا اے اوہ ظرافت دے وڈے وڈے کارنامےآں اُتے بھاری اے ۔“
بقول رشید احمد صدیقی: ” ہنس ہنس دے مار ڈالنے دا گُر پطرس نوں خوب آندا اے ۔“
حوالے
[سودھو]- ↑ عبد الحمید اعظمی، پطرس بخاری: شخصیت تے فن، اکادمی ادبیات پاکستان اسلام آباد، 2006، ص 12