پنجابی بجھارتاں
بجھارت اک ایس گل یا سوال ہوندا اے جیدے دو یا لکے معنے ہوندے نیں تے ایہ کسے اگے رکھی جاندی جواب پچھن لئی۔
- "بجھ میڈا بجھاکا، تیڈا آپ جڈا سینگا"۔
جواب ؛ پرچھانواں
- "اینی کو مٹی سارے اندر لپی"۔
جواب ؛ دیوا
بجھارتاں دا سروپ اتے تہذیبی اہمیت
[سودھو]بجھارتاں سبھیاچار دا انکھڑواں انگ ہن۔ ایہہ دنیا وچلیاں ساریاں بولیاں وچ موجود ہن۔ بجھارتاں راہیں بدھی دی پرکھ کیتی جاندی اے۔ ایہناں راہیں پنجاب دے لوک جیون دی صاف جھلک ملدی اے۔ بجھارتاں نوں ‘بجھن والیاں باتاں’ وی کیہا جاندا اے۔ عامَ تورتے ایہہ سون ویلے پائیاں جاندیاں ہن۔ دن ویلے بات پاؤنا برا منیا جاندا اے کیونکہ ایہہ منیا جاندا اے کہ اویں راہی راہ بھلّ جاندے ہن۔ بات اک ولوں پائی جاندی اے۔ بجھن والا اک جاں کئی ہو سکدے ہن۔ سائنس دے آؤن نال منورنجن دے دیانتداری وچ وادھا ہویا جس نال بجھارتاں کافی حد تک الوپ ہو چکیاں ہن۔
بجھارتاں دا شبدی مطلب مطلب
[سودھو]“بجھارت شبد ‘بجھّ’ دھاتو توں بنیا اے۔ ایہہ شبد ناؤ وی اے تے عورت لنگ وی۔ بجھارت دے کوشگت مطلب ہن، علم کراؤن لئی دتا گیا اشارہ جاں اشارہ۔ بجھارت دا سادھارن شبدی مطلب ‘بجھنا’ اے۔ بجھارت اپنے آپ وچ اک اجیہا پرشن اے جہڑا عام ہندے ہوئے وی اپنے پچھے گوڑھے مطلب چھپا لیندا اے۔ ہر بولی وچ بجھارتاں لئی ڈھکویں شبد موجود ہن۔ پنجابی وچ انووادت نام ہن - پہیلی، اڑاؤنی، مصلیٰ، رہسّ، بات، بتولی، اوکھا پرشن، مسئلہ، گنجھل آدی جویں: بات پاواں، بتولی پاواں، سن کے بھائی حکیماں، لکڑیاں ’چوں پانی کڈھا، چکّ بناواں ڈھیما۔”ج
بجھارت دی تشریح
[سودھو]اینسائیکلوپیڈیاں امیریکاناں دے مطابق “اک اجیہا کتھن جاں پرشن جس دے دو مطلب ہون جاں مطلب نوں لکو کے پیش کیتا گیا ہووے، اس دے حل نوں بجھارت کہندے ہن۔”جج
بجھارتاں دا سروپ
[سودھو]بجھارتاں شبد کہن وچ سوکھا لگدا اے پر اپنے سروپ کر کے ڈونگھے معنےآں دا مالک اے۔ کجھ بجھارتاں سائز وچ چھوٹیاں تے کجھ وڈیاں ہندیاں ہن۔ چھوٹے سائز والی بجھارت دی اداہرن ہن:
- نکی جہی کڑی لے پراندا تری” (سوئی)
بجھارتاں دی چوکھی گنتی سوترک پنکتیاں نال جڑی ہوہی اے جویں:
اک بات کرتارو پائیے،۔.۔.۔.۔.۔.۔.۔.۔.۔.۔.
آر ڈھانگا، پار ڈھانگا، ۔.۔.۔.۔.۔.۔.۔.۔.۔.۔.۔.جڈ
جس وچ اک شبد دے دو مطلب ہندے ہن۔ جد تک بجھن والا دوجے مطلب دی پچھان نہیں کر لیندا، بجھارت دا رہسّ قایم رہندا اے جویں:
کھیت وچ اگے سبھ کوئی کھائے
گھر وچ ہوئی، گھر رڑھ جائے۔
‘کجھ بجھارتاں سنکیتک اتر والیاں ہندیاں ہن مطلب کہ بجھن والے نوں بہت مغز ماری نہیں کرنی پیندی جویں:
اک نعر بے-ڈھنگی، رکھدی اے ٹنگاں ٹنگی
دھوبن جو کردی اے کام، اس وچ اس دا نام۔’ڈج
==تہذیبی اہمیت اتے ونگیاں ==
بجھارتاں دے موضوع پاسار دا گھیرا وسترت اتے ون-سونا اے۔ انسانی جیون نال متعلق ساریاں وستاں بجھارتاں وچ شامل ہن۔ بہت ساریاں بجھارتاں دا تعلقات نیچر جویں انگ، دھوآں، ندی، چشمہ، ہنیری رات، چاننی رات، سورج، چندرما، بھوچال، بدل، موت، تریل، دھپّ نال اے۔ جویں:
- سونے دی سلائی، کوٹھا ٹپّ کے ویہڑے آئی۔’ (دھپّ)
“ہریاں بھریاں تے لہراؤندیاں وکھ وکھ فصلاں، پھلاں، سبزیاں، بوٹیاں، رکھاں دا ذکر وی بجھارتاں وچ ملدا اے جویں:
- بیجے روڑ، جمے جھاڑ،
لگے نمبو، کھڑے انار۔” (کپاہ)
سرشٹی وچ پسرے جیو-جنتوآں تے پشو پنچھیاں جویں سپّ، سیونک، کتی، اوٹھ، تھوڈا، چوہا، بلی، گھگی، کاں چونہاں، جوں، کرلی، سسری، بھنڈو، مچھی ڈڈو، مور، ککڑ وی بجھارتاں وچ پائے جاندے ہن جویں:
- پاروں آیا بابا لشکری
جاندا جاندا کر گیا مشکری۔(بھونڈ)
سوئی-دھاگے توں لے کے وڈیاں-وڈیاں مشیناں، اؤزراں، برتناں اتے دھن-دولت تک دا ذکر وی بجھارتاں وچ عامَ ملدا اے۔ اداہرن وجوں:
- پہاڑوں لیاندی پیڑ رکھ، چھ ٹنگاں اک اکھ۔جگھ (تکڑی)
‘انسانی سریر دے سارے انگ جویں اکھاں، کنّ، نکّ، سر، ڈھڈّ، منہ، دند، جیبھ، لتاں، پیر متعلق وی بجھارتاں پرچلت ہن۔
- اک ڈبے وچ بتی دانے
بجھن والے بڑے سیانے۔’گھ (دند)
کئی بجھارتاں اجہیاں ہن جہناں راہیں رشتے-ناتے بارے پچھ-گچھ کیتی جاندی اے۔
اسیں ماواں دھیاں، تسیں ماواں دھیاں
7) چلوں باغ چلیئے، تن امب توڑ کے، پورا-پورا کھائیے (دھی، ماں تے نانی)
‘بہت ساریاں بجھارتاں لوک-کھیڈاں نال متعلق ملدیاں ہن جویں:
- بات پاواں بتولی پاوا، بات نوں لاواں کنڈے
سدا کڑی نوں ویاہن چلے چہوں کونٹاں دے منڈے۔’ (کھدو کھونڈی)
- اوہ گئی،اوہ گئی ------ (ننگا)
بجھارتاں دی ونڈ
[سودھو]بجھارتاں اوہ لوکدھارا روپ اے جس دا کم محاورے جاں اکھوت توں الٹ ہندا اے۔ اکھان جاں محاورے وچ اک سنٹاگم پیش ہندا اے۔ پر بجھارتاں وچ خاص پرحالت جاں حوالہ وئکت کرکے اس دا خاص کتھن جانن لئی کیہا گیا ہندا اے۔ اس لئی بجھارت دی رفتار تجزیہ جاں پرحالت توں وستو ول ہندی اے۔
کیہا جا سکدا اے کہ بجھارت اک اجیہا پرشن -انٹیکجوئل،شبد-جٹّ،واک جاں تکانت اے۔ جو سیانپ دا نشان لین لئی ورتیا جاندا اے۔
ساریاں بجھارتاں ہی پرشن انٹیکجوئل ہندیاں ہن، ہر اک دا اتر منگیا گیا ہندا اے۔ ویسے تاں بجھارتاں دی طبقہ ونڈ کرنا کٹھن اے، پر ہیٹھ لکھے ادھاراں تے ایہناں نوں نکھیڑیا جا سکدا اے۔
کم بحھارتاں
[سودھو]ایہناں بجھارتاں وچ کم دا عمل واضع ہندا اے، اس علم دے سہارے اصلی چیز تک پہنچنا ہندا اے، جویں -
باپو دے کنّ وچ بے بے وڑ گئی (تالا کنجی)
اس وچ جندے اتے کنجی دے کرم نوں چتریا گیا اے۔ اس کم دے سہارے اصلی وستو دی تلاش کیتی جاندی اے۔ اسدی ہور وی اداہرن دتی جا سکدی ہے-
نی پئی، ہاں لٹکدا۔
آہ کی ا گیا کھڑکدا۔
اس وچ بینگن (لٹکدا) ککڑی (پئی) نوں پرشن کردا اے۔ اودھروں کھڑکدا پانی آ رہا ہندا اے۔ اس طرحاں کرم ولوں پانی، ککڑی اتے بینگن تںنے بجھے جا سکدے ہن۔ اسے طرحاں ایہہ بجھارت وی کرمبودھ ول اشارہ کردی اے۔
بمب بجھارتاں
[سودھو]بجھارتاں دی اس ونگی وچ شبد جٹاں جاں اک تکانت نال اک بمب دی سرجنا کیتی جاندی اے۔
اس بمب دے سہارے اس بمب دی وستو دی تلاش ول اشارہ کیتا گیا ہندا اے، جویں-
- رڑے مدان وچ پیا ڈبہ،
چکیا نہ جاوے چکائیں ربا۔ (کھوہ)
اس بجھارت وچ ڈبے ولوں کھوہ دا بمب سرجیا گیا ہیے۔
بات پاواں بتولی پاواں
بات پاواں چنگی۔
چوہا وڑ گیا کھڈ وچ پوچھ رہِ گئی ننگی۔ (پتیلا کڑچھی)
تجزیہ بجھارتاں
[سودھو]بجھارتاں دی اس ونگی وچ بجھی جان والی وستو دے تجزیہ نوں بیان کیتا گیا ہندا اے۔ اس تجزیہ دے بیان دا سہارا لے کے وستو دے چنہ دی تلاش کرنی ہندی اے، جویں-
ایدھر کاٹھ اودھر کاٹھ
وچ بیٹھا جگن ناتھ۔ (اخروٹ)
ڈبی میری بکری ڈبی اوہدی چھاں
چل میری بکری کل والے تھاں۔ (منجا)
حالت بجھارتاں
[سودھو]کئی بجھارتاں وچ پوری حالت دا چترن کیتا گیا ہندا اے۔ اس حالت دا سہارا لے کے اس دی مول چیز نوں بجھنا ہندا اے۔ جویں-
ہر دپٹہ لال کناری، ڈھیہہ جانے نے اٹّ کیوں ماری۔
مڈیاں ناسا تھوبڑ منہ، میں کی جانا بیٹھی توں۔
اس پوری پرحالت دا چترن کیتا گیا اے، اک امب اتے طوطا بیٹھا امب کھا رہا اے، اسدا امب ڈگّ کے اک ڈڈی دے لگدا اے، ڈڈی اپروکت کتھن اچاردی اے کہ ہرا دپٹہ لال کناری، ڈھیہہ جانے نے اٹّ کیوں ماری۔
اس سوال دے جواب وچ طوطا بولدا اے، مڈیاں ناسا تھوبڑ منہ، میں کی جانا بیٹھی توں۔ اس طرحاں دوواں دے سنواد نال پوری پرحالت دا چترن ملدا اے۔ جہڑی طوطے اتے ڈڈی دا بودھ کرواؤندی اے۔
کہانی بجھارتاں
[سودھو]کئی بجھارتاں لمیاں ہندیاں ہن۔ اوہناں پچھے پورن کہانی جاں ذکر چھپیا ہندا اے۔ جویں-
‘اندڑی جندڑی ہار دوایا ہن ٹنڈیا مر جائینگا’
اس بجھارت پچھے اک پورا ذکر اے۔ اک وار اک راجے دی رانی دا ہار گمّ ہو گیا۔ اک جوتشی نے ہار لبھن دا یتل کیتا۔ ایہہ ہار نوکرانیاں نے چرایا سی۔ ایہناں نوکرانیاں دے ناں اندڑی تے جندڑی سی۔ جوتشی نے نوکرانیاں توں ہار لے کے سرہانے تھلے رکھ دتا اتے جوتش لا کے راجے دسّ دتا کہ ہار سرہانے ہیٹھ پیا۔ جوتشی دی جےَ-جےَ کار ہو گئی۔ جوتشی دا ناں ٹڈا سی۔ اک وار راجا جنگل نوں گیا تے اپنی مٹھی وچ کوئی چیز بند کر لیایا۔ اڈے جوتشی نوں پچھن لگیا، دسّ میری مٹھی وچ کی اے؟ نہیں تینوں مار دتا جاویگا۔
‘اندڑی جندڑی ہار دوایا ہن ٹنڈیا مر جائینگا’۔
راجے دی مٹھی وچ ٹڈا سی، اسنے ٹڈا چھڈّ دتا کہ جوتشی نے بجھّ لیا تے اسنوں انعام دتا۔
سئپن دا ٹوٹا
لوک پرمانا وچوں اک ونگی سیاپن دے ٹوٹے دی اے۔ سیاپن دا ٹوٹا سرو پروانیا ہندا اے۔ سیاپن دے ٹوٹے دناں دی اہمیت بارے، جاتاں بارے، ورتاریاں بارے، کم دھندے دے ڈھنگاں بارے کئی ونگیاں وچ ملدے ہن۔ پنجابی وچ ایہناں ٹوٹیاں دی کوئی گھاٹ نہیں اے۔
جاتاں بارے
رجیا مہیا نہ چلدا ہل
رجیا جٹّ مچاوے کل
رجی مہں نہ کھاوے کھلّ
رجیا برہمن پیندا گل
رجیا کھتری جاوے ٹل
عورتاں بارے
کنڈر رنّ دی بھیڑی چال،چلھے اتے رووس بال
آٹا گنھدیاں کھرکے وال،نکّ پونجھدی موڈھے نالے۔
پٹھی رنھ دے پٹھے چالے،آپ وی رڑے تے جھگا وی گالے۔
کھیتی بارے
پر ہتھ ونج سنیہی کھیتی،بن دیکھے ور دیوے بیٹی
اناج پرانا دبے کھیتی، کدے نہ ہندے بتی توں تیتی
سٹہ
[سودھو]اپروکت وچاراں دے بنیاد تے کیہا جا سکدا اے کہ بجھارتاں ہر سبھیاچار وچ موجود ہن۔ بجھارتاں، پرکررتی، بنسپتی، رشتے-ناتے، انسانی سریر، لوک کھیڈاں آدی نال متعلق ہندیاں ہن۔
حوالے اتے ٹپنیاں
[سودھو]1. ڈاکٹر۔ گروندر سنگھ، پنجابی بجھارتاں: اڈیٹنگ تے ملانکن، لوک گیت پرکاشن، چنڈی گڑھ، 2005, پنہ-11-12.
2. اوہی، پنہ-16.
3. ڈاکٹر۔ جگیر سنگھ نور، پنجابی جن-جیون لوک-رنگ، پنجابی ساہت اتے تہذیبی سدن، پھگواڑا، 2006, پنہ-147.
4' ڈاکٹر۔ کرنیل سنگھ تھند، پنجاب دا لوک ورثہ، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 1996, پنہ-205. 5. اوہی، پنہ-206.
6. اوہی، پنہ-207.
7. ڈاکٹر۔ جگیر سنگھ نور، پنجابی جن-جیون لوک رنگ، پنجابی ساہت اتے تہذیبی سدن، پھگواڑا، 2006, پنہ-148.
8. اوہی، پنہ-149.
9. اوہی، پنہ-151.
10. اوہی، پنہ-152.
11. اوہی، پنہ-153.
12. بھپندر سنگھ خیرا، لوکدھارا بولی اتے سبھیاچار، پیپسو بکّ ڈپو، بکس مارکٹ پٹیالہ، 2013, پنہ-53 ।
13. بکرم سنگھ گھمن، پنجابی بجھارتاں، وارث شاہ فاؤنڈیشن امرتسر، 2006, پنہ 40, 54 ।