پنجابی ثقافت اُتے باہرلے اثر

پنجابی سبھیاچار سمیں-ویلے اپر باہری اثر قبولدا رہا اے۔ ہریک سبھیاچار دوجے سبھیاچاراں توں انش لے کے اپنے سسٹم وچ رچاؤندا رہندا اے۔ پنجابی سبھیاچار لئی ایہہ گل ہور وی زیادہ ٹھیک اے کیونکہ پنجاب سرحدی صوبہ ہون کرکے اتھے باہروں آیا ہر حملہ آور اپنے سبھیاچر چنہ-چھڈّ جاندا رہا اے۔ اپنی تہذیبی اچتا دی ہؤمے دے باو جود کوئی وی جن-گروہ سبھیاچاریکرن دے عمل توں بچ نہیں سکیا۔ ایہہ پروتن اس ویلے واپردا اے جدوں دو وکھرے سبھیاچاراں نال متعلق گروپّ اکّ دوجے تے سدھے حملے کردے ہن| اس دا پنجاب اتے پنجاب دے سبھیاچار اتے کافی زیادہ اثر پیا۔

تشریح

ڈاکٹر ۔ونجارا بیدی مطابق "پنجابی سبھیاچار دی اپنا ہی گورومئی ولکھنتا اے جو صدیاں دے لمے تریخی پینڈے وچ سہج روپ وچ وگسدی اے اس سبھیاچار دے اساری وچ نھا کئیاں آریائی اتے گینر آریائی تے بدیشی جاتیا دے سانسکتک تتاں،جیون جگتاں تے پرمپراواں نے بڑا اہم حصہ پاا اے جو اتھوں دی وسوں وچ رل کے اس مول پرواہ وچ لین ہندیا رہیا اس لئی نسلی سنیوگ دے نتیجے وچ پنجابی سبھیاچار اکّ بہو-ودھ،مسا تے لچک دار؉ سروپ گرہن کر گیا اے" کتاب-پنجابی لوکیان اتے سبھیاچار پرو:کرتار سنگھ چاولا

پچھوکڑ

پنجاب وچ سبھ توں پہلاں آریہ لوک جدوں سپت-سندھو وچ آئے، تاں اوہناں نے مقامی واسیاں، اپنے دشمناں لئی جہڑے کہ دراوڑ منے جاندے ہن اتِ دے حقارت بھرے لفظ ورتے جویں: ‘کالی چمڑی والے’، ‘پھینے’، ‘ادھرمی’، ‘بڑبولے’، ‘لنگ دے پجاری’، ‘غلام’، ‘لٹیرے’ آدی پر کجھ دہاکیاں دے رابطہ مگروں ہی ایہناں ادھرمیاں دیاں بہت ساریاں رسماں آریہ اپنا چکے سن۔ ‘شو’ اتے اس دے ‘شو-لنگ’ دی پوجا عاریاں دی وشواس-نظام وچ شامل ہو گئی۔ ‘پوجا’ اپنے آپ وچ دراوڑ مول دا مطلب اے۔ ‘پو’ پھولا لئی ورتیا جاندا اے اتے پھلّ، پھل آدی دیوتے نوں بھیٹ کرن دی ساری رسم لئی شبد ‘پوجا’ ورتیاں جاندا سی۔ بھون-نرمان سچجا نگر-پربندھ تے اتم-سہولتاں والی رہنی-بہنی عاریاں لوکاں نے بڑا سماں بعد آ کے سکھی۔ عاریاں نے اٹاں توں مکان بناؤن دی کلا وی دراوڑاں توں سکھی۔ عورت نوں بیوی بنا کے رکھن دی سوجھ دی عاریاں نے دراوڑاں توں ہی سکھی۔ اٹھوی تے ستوی صدی عیسیٰ مشرق اسیرئن تے پھلیشیئن ذاتیاں دے آمد دا سماں اے اگّ تے پانی وچ سٹن ورگیاں سخت سزاواں اسیریئناں نے لیاندیا۔ اوہ اپنے جتھے دشمناں دے نکّ تے کنّ وچ چھیک کرکے رسی پاؤندے سن۔ اہوں کجھ سماں پا کے بھارتی عورت دے نکّ دی نتھّ جاں نکّ دے چھلے وجوں ساہمنے آئی۔ اس طرحاں نال عورت تے مرد دی پورن سرداری دا پرتیک بنی۔

پھنیشیئن دی سبھ توں مہان دین-مصر، سمیریاں تے بیبیلونیا توں لپی دی ورتوں نوں اتھے پرچلت کرنا سی۔ چوتھی صدی عیسیٰ مشرق توں چھینوی صدی دے دوران ایران دے بادشاہ داراں نے اپنا قبضہ کر لیا۔ اس نال پنجاب دے سوداگراں دے ایران نال وپاری تعلق ودھے۔ بھارت دے لوکاں نے ایرانیاں توں کھروشری لمپی سکھی۔

۳۲۶ مشرق عیسوی نوں یونان دے سنکدر نے ایران نوں جتن مگروں پنجاب ول قدم ودھائے اتے پنجاب اتے حملہ کیتا۔ اس حملے نال پیدا ہوئے تعقات نہ مغربی دیشا نے وی پنجاب تے بھارت توں بہت کجھ سکھیا۔ اس نال یورپ دے تن خشک تے اکّ سمندری رستہ دا پتہ لگا۔ جس نال وپاریاں، کلاکاراں تے دھرم-پرچارکاں دا اکّ دوجے دے دیس آؤنا جانا شروع ہویا۔

پارتھیئن جاتی دا آمد ۳۲۳ عیسیٰ مشرق توں بعد ہویا منیا۔ ایہناں وچوں ہی اکّ جاتی ‘ٹکّ’ دسی جاندی اے۔ اس نے بیاس تے جھناں وچلے ‘ٹکّ دیس’ اتے حکومت کیتی۔ اس ویلے سانچیاں وچ ڈھال کے سوہنے تے چنگے سکے بناؤننے چالو کیتے۔ گفاواں بناؤن تے پتھراں نوں کھود کے مرتیا بناؤن دی گندھار سٹائل دی اساری وی اسے ویلے شروع ہویا۔

کشان تے متھیئن (شکّ) جاتی دا آمد عیسیٰ-مشرق دوسری صدی دسیا جاندا اے۔ شکّ بھارت وچ غیرملکی حملہ آوراں دے رپ وچ آئے پر بعد وچ پنجابی سبھیاچار نوں اپنا کے اس وچ اس طرح مل گئے کہ ایہناں نوں وکھ-وکھ روپ وچ ویکھنا تے دسنا ناممکن اے۔ ایہہ سورج پوجا کردے سن، ایہناں ستی دی رسم نوں تیجت کیتا۔ راجپوت تے جٹّ ایسے قبیلے دی پیداوار دسے جاندے ہن۔

کسان جاں یوئ-چیئ جاتی دا آمد پہلی توں تیسری صدی منیا گیا۔ اس ویلے دیوتیاں دیاں تصویراں والے تے دہدف سکیا دا شروع ہویا کنشک اس جاتی دا مشہور راجا ہویا۔

ہون ناں دی جاتی پنجوی صدی عیسوی دے انت وچ پنجاب دی دھرتی تے آئی دسی جاندی اے۔ ایہہ قوم بڑی نردئی، دشٹ، لٹیری تے قاتل سی۔ اس قوم نال بھارت سیاسی ایکتا نوں بڑی ہانی ہوئی۔ اس ویلے تریخی سروتاں نوں بڑا نقصان پجیا۔ کتاباں ساڑ دتیاں گئیاں اتے مفکراں تے کلاکاراں دا گھات کیتا گیا۔

پنجاب وچ پہلی تے دوجی صدی عیسویں وچ ٹکّ، ابھیر تے گجر ذاتیاں دا بڑا زور رہا۔ پنجابی دے سبھیاچار جیون وچ کلا تے بولی پکھوں ایہناں دی ڈونگھی چھاپ اے۔ گجرات، گجرکھان، گجراں والہ ناواں توں گجر جاتی دی راج طاقت دا اثر ڈریکٹ ہندا اے۔

عاریاں توں مگروں اسلام دی آمد سبھیاچاریکرن دی نظر توں پنجاب لئی سبھ توں ودھ اہم حادثہ اے۔ مسلماناں توں پہلاں جنے وی حملہ آور آؤندے رہے، اوہ جاں تاں کجھ ویلے پچھوں واپس ہو جاندے رہے جاں پھر مقامی وسوں نال اکمک ہو کے رہِ گئے پر مسلماناں نے بھارت نوں اپنا ہی گھر بنا لیا۔ اپنی نویکلتا وی قائم رکھی اتے کئی ستھکئی واسیاں نوں وی اسلام وچ شامل کر لیا۔

بہت ساریاں چنگیاں گلاں وی ہن جہڑیا ساڈے سبھیاچار وچ مسلماناں راہیں آئیاں۔ ہندو اتے اسلام دے پرسپر اثر دا سٹہ ہی اس سنسلیشن وچوں نکلیا جہڑا بھگتی لہر اتے سکھ متّ وجوں ساہمنے آیا۔ اسلام نے ساڈی تہذیبی زندگی دے ہر پکھ اتے اثر پایا۔ لکھت تاں پہلاں وی ساڈے کول سی پر سلیکھن کلا عرب توں مسلماناں راہیں ساڈے تک پجی۔ کاغذ وی مسلماناں راہیں آیا۔ نکّ-مورتی کلا اسلامی اثر اے۔ سنگیت دے کھیتر وچ کئی راگ، نرت، ساز، آدی اسلامی اثر توں وگسے۔ پنجابی لباس نوں اسلامی دین، اچکن، پزاما، کرتا، چوغا، جامہ آدی دی شکل وچ اے۔ تعلیمی کھیتر وچ وی مدرسیاں دی قائمی اتے مضموناں دی ونّ سونتا اسلام نال ہی آئی۔ بھون اساری کلا نوں وی مسلماناں نے کئی شاہکار اساریا دتیاں۔ بولی دے پکھوں جتھے عربی تے فارسی دی ووکیبولری نے ساڈی بولی نوں امیر کیتا۔ اتھے اردو ورگی زبان نوں جم وی دتا۔ جہڑی ہور مقامی بولیاں نال مگروں جا کے پنجابی نفسیات دے پرگٹائ دا اکّ زوردار زریعہ بن گئی۔

تیجا سبھ توں وڈا انگریزی رابطہ سی۔ جس نال سارا پچھم سانوں متاثر کرن لئی امل پیا۔ انگریزاں دا شروع توں ہی مقصد اتھے وسنا نہیں سی اتھوں دا لٹّ کے پچھے اپنے دیس بھیجنا سی۔ ساڈی اصل غلامی انگریزاں دے آؤن نال شروع ہوئی تاں وی انگریزاں نال رابطہ نے ساڈے سبھیاچار وچ کئی بنیادی خاصے والیاں تبدیلیاں لیاندیاں۔ پچھم دی تارکک سوچ نے سانوں اپنے سارے پچھوکڑ اتے مڑ جھات مارن لئی مزبت کیتا اتے اسیں اپنے ورثے دا پنر-ملانکن کرن لگے۔ اس نال پونر-جاگرتی دیاں اوہ ساریا لہراں شروع ہوئیاں، جہناں نے ساڈے دشٹیکون اتے وشواساں نوں بدل دتا۔

تعلیم کھیتر وچ سانجھے پاٹھ-کرم والے سکولاں، کالزاں اتے یونیورسٹیاں دا قیام، ایہناں وچ ورتوں لئی جدید علم نوں پیش کردیا پاٹھ-کتاباں اتے اوہناں نوں لکھن/چھاپن لئی بورڈاں دی کائمیں، پچھم دے ساہت، علم اتے سائنس تک سِ رسائی آدی نے ساڈی بدھی نوں نہ صرف پرجولت ہی کیتا، سگوں خود کامیابیاں کرن لی انکش وی لایا۔

قومی جاگرتی آزادی، لوکراج آدی ورگے تجزیہ شاہمنے آئے۔ معاشی کھیتر وچ انگریزاں راہیں آئیاں ساریاں ماڑیا تے چنگیا تبدیلیا نے، سارے دیس لئی اکّ سانجھی نیاں-نظام دی قائمی نے، اُتلے ساریاں غلہّ نال مل کے ساڈے سماج اتے ساڈی سوچنی نوں جڑوھ ہلون دتا۔

فرانسیسی پربندھکاریاں اتے ویہویں صدی وچ فرانسیسی استتووادیاں دا اثر، جرمنی دے مارکس اتے اینگلز، روس دے ٹالسٹائے، لینن اتے ہور کئی اثر انگریزی راہیں ہی ساڈے تک پجے ہن۔ پنجابی چترکلا دا انفرادی اتے سنستھائی روپ وچ ترقی انگریزی اثر ہیٹھ ہی ہویا۔۔ ساڈے لباس، کھان-پین دی سامان اتے ڈھنگ، رہن-سہن دے ڈھنگ تریکیاا سماجی ورت-وہار سبھ نوں انگریزی رابطہ نے کجھ نہ کجھ نواں دتا اے۔

اس طرحاں پنجاب اتے سمیں-ویلے باہری جانتیاں ولوں حملے کیتے گئے۔ پنجاب دے سبھیاچار اتے اثر پاؤندے رہے۔ اس لئی پنجابی سبھیاچار اتے باہروں حاصل کیتے انشاں دی بھرمار اے۔

حوالے

1. سبھیاچار تے پنجابی سبھیاچار - پرو۔ گربکھش سنگھ فرینک
2. پنجابی سبھیاچار: پچھان چنہ - ڈاکٹر۔ جسوندر سنگھ
3. پنجابی سبھیاچار اتے غیرملکی اثر - جسویر سنگھ جسّ
4. رہتل تے پنجابی رہتل - ٹی۔آر۔ونود
5. پنجابی لوکیان اتے سبھیاچار - پرو:کرتار سنگھ چاولا