پنجابی ساہت دی اتہاسکاری دی اہمیت
ساہت دا اتہاس کسے وی بھاشا وچّ ہوئی ساہت-سرجنا نوں کرم بدھ انوسار پیش ہی نہیں کردا بلکہ اک ساہتکار-وشیش نوں اسدے سمیں دے پرسنگ وچّ اس دی ساہت رچنا دا لیکھا-جوکھا وی کردا ہے۔ ساہتکار بھوت کال نوں اپنے ورتمان دے سہارے بھوکھ نال جوڑن دی کوشش وچّ رہندا ہے۔ ساہت دے اتہاس نے ‘ساہت دی سمگری’ توں اس کال وشیش دے سماج دے ‘سبھاء’ تے ‘چرتر’ دی پچھان وی کرنی ہندی ہے جس کال وشیش وچ اس دی سرجنا ہوئی کیونکہ اسے ‘سبھاء’ تے چرتر’ نے ساہت دے راہیں سنسار دی بودھک، بھاوک تے ادھیاتمک ودھی بننا ہندا ہے۔
پنجابی ساہت دی اتہاسکاری دا اغاز باوا بدھ سنگھ دوارا رچت پستک ‘ہنس چوگ’ (1913) توں منیا جاندا ہے۔ اس وچّ اتے حوالہ دین دے نال-نال اپنے ولوں اس دی کال ونڈ کرن دی کوشش وی کیتی ہے۔
ساہت دا اتہاس لکھن دی لوڑ سنبندھی بحث وی بہت سمیں توں چلی آ رہی ہے۔ کجھ ودوان ساہت دا اتہاس لکھن دی لوڑ توں انکاری ہن۔ Rene Wellek اتے Austin Wamen نے W.P. Ker اتے T.S Eilot دے وچاراں نوں ادھار بناؤندیاں ساہت نوں ورتمان دی وستو منیا ہے۔
ڈاکٹر. تیجونت سنگھ گلّ دے انوسار، ساہت دی اتہاسکاری دا منتوَ کسے ساہت دے ادبھو، وکاس، گن تے مہتو نوں اتہاسک پرپیکھ وچّ پیش کرنا ہے۔
ڈاکٹر. جسوندر سنگھ انوسار، ساہت دا اتہاس سہج تتھّ مولک ویروا نہیں ہندا۔ صرف کال کرمک جانکاری دا نام وی ساہت دا اتہاس نہیں ہے۔ ایہہ تاں سہج ساہت دی اتہاسکاری دیاں مڈھلیاں لوڑاں ہن۔ ساہت دی اتہاسکاری یگ چیتنا دے سانجھے پیٹرن، وچاردھارک پہنچ کے بدلویں پیمانے، سامئک تے سدیویں سروکاراں دے ترک سوہج سنچار دے سموہک مہاندرے، روپاکارک ولکھنتاواں اتے ساہتکتا دے اتہاس ساکھیپ پرتیماناں نوں سمجھن سمجھاؤن دا عمل ہے۔
پریبھاشا وچّ یگ چیتنا دے سانجھے پیٹرن توں بھاوَ ہے کہ جدوں ساہت رچیا جاوے، چاہے کسے وی ودھا وچّ ہووے، سانجھے روپ دی تلاش کیتی جاندی ہے۔ کالونڈ کردے سمیں یگ چیتنا دے سانجھے پیٹرناں دی ونڈ ہندی ہے۔
وچاردھارک پہنچ دے بدلویں پیمانیاں توں بھاوَ ہے کہ سمیں-سمیں تے وچاردھاراں بدل دی رہندی ہے۔ اداہرن دے طور تے 1990 توں پہلاں دا ساہت منوبھاوک سمسیاں توں بھرپور سی، 1990 توں بعد ایہہ راجسی تے سماجک ہو گیا۔
ساہت دی اتہاسکاری دے پرکارج
1. تتھا دا اکتریکرن :-
ساہت دی اتہاسکاری کردے سمیں پہلاں کم سمگری دے اکتریکرن دا ہندا ہے۔ اتہاسکار اپنے وشے دے انوسار ساہتک رچناواں اتے رچنکاراں دی چون کردا ہے اتے اوہناں بارے ہر پرکار دی جانکاری اکٹھی کردا ہے۔ پستکالے جا کے وی جانکاری اکتر کردا ہے۔ اپنے وشے نال سنبندھت ساری جانکاری اکٹھی کرن توں بعد ہی ساہت اتہاسکاری لکھن دی پرکریا آرنبھ ہندی ہے
۔
2. تتھّ وشلیشن اتے پرمانکتا :-
سمگری دے اکتریکرن توں بعد اگلا پڑائ ساہت دے وشلیشن اتے ساہت رچناواں دی پرمانکتا نال سنبندھت ہندا ہے۔ سمچے ساہت نوں اسدے گنا، لچھناں دے ادھار تے نشچت ترتیب ادھین رکھیا جاندا ہے۔ ہریک لیکھک نال سنبندھت رچناواں اکٹھیاں کیتیاں جاندیاں ہن۔
3. نرنترتا :-
ساہت ہمیشہ نرنترتا دا دھارنی ہندا ہے۔ ایہہ کدی وی کھڑوت دی اوستھا وچّ نہیں رہندا۔ ساہت اتہاس لکھن سمیں ساہتک وکاس دی نرنترتا نوں سمجھنا ضروری ہندا ہے۔ کوئی وی ساہت پرمپرا اس وچلی نرنترتا کارن ہی ہوند گرہن کردی ہے اتے جاری رہندی ہے۔ اس لئی ساہت وچّ واپرن والیاں تبدیلیاں دے باو جود اسدے کجھ ستھائی لچھن وی ہندے ہن جنہاں دی پرکھ کرکے کسے ساہتک پرمپراں دے نکھڑویں سروپ نوں پچھانیا اتے ستھاپت کیتا جا سکدا ہے۔
4. روپگت تبدیلی دی پرکریا :-
ساہت اتہاس لکھن سمیں ساہت وچّ واپرن والیاں روپاتمک تبدیلیاں دی ویاکھیا وی کرنی ہندی ہے۔ سمیں-سمیں تے ساہت وچ نویں رپاکار سرجے جاندے ہن۔ جدوں کوئی پرانا ساہت روپ نویں جیون یتھارتھ اتے بودھ نوں اپنے اندر سماؤن اتے پیش کرن دے اسمرتھ ہو جاندا ہے تاں اوہ ساہتک گگن وچوں وداع لے لیندا ہے اتے اسدی تھاں نویں یتھارتھ بودھ نوں پرگٹاؤن لئی نواں ساہت روپ ہوند دھارن کردا ہے۔
5. سنیوگیکرن اتے ویوگیکرن :-
ساہت دی وشال پرمپرا وچّ سنیوگیکرن دی پرکریا ادوں واپردی ہے جدوں ساہت وچلیاں رچنا روڑیاں نویاں یگ پرورتیاں دے ادھین اپنے پربھاو نوں قایم رکھدیاں ہن اتے ساہتک وکاس دی پرمپرا وچّ مہتوپورن ستھان گرہن کردیاں ہن اسدے الٹ ویوگیکرن دی اوستھا ادوں ہندی ہے، جدوں ساہتک رچناواں پچھے کارج شیل رچنا رڑیاں سمیں دے نال ہولی-ہولی اپنا پربھاو موآ بیٹھدیاں ہن اتے ساہتک پرمپرا وچوں الوپ ہو جاندیاں ہن۔
6. لیکھکاں اتے ساہت رچناواں دے پربھاو دا وشلیشن:-
ساہت اتہاس وچّ سمچیاں ساہتک کرتاں بارے جانکاری دین توں بنھاں اہناندے سمچے ساہت اپر پئے پربھاواں دا وشلیشن وی کرنا ہندا ہے۔ کئی ساہت رچناواں سرب-کالینتا دیاں دھارنی ہندیاں ہن اتے اپنے رچنا کال توں وی کئی سالا بعد وی اناں دی دھارتھکتا پورن روپ وچّ بنی رہندی ہے۔ پرنتو کئی ساہتکار اتے ساہتک کرتاں اجہیاں ہندیاں ہن جو وشیش پرستھیتیاں وچّ ہی ہوند کردیاں ہن اتے سمیں دے بیتن نال اپنا پربھاو کھو بیٹھدیاں ہن۔
7. کالونڈ اتے نامکرن:- ساہت دا سروپ سدا اکو جیہا نہیں رہندا۔ اپ وچّ بہت سارے اجیہے دور آؤندے ہن جدوں اسدے سروپ وچّ پرورتک واپردا ہے۔ ایہناں پرورتناں نوں کالکرپتاں ادھین ہی سمجھیا جا سکدا ہے۔ ساہت دے اتہاس وچ ساہت دے وکاس تے اسدے کارناں نوں نشچت ترتیب ادھین کالونڈ دوارا ہی پربھاشت کیتا جا سکدا ہے۔ اس کالکرمتا نوں اتہاسک پرستھتیاں دے پرسنگ وچّ دیکھیا جا سکدا ہے۔
ساہت دی اتہاسکاری دا مہتو
1. ساہت دی اتہاسکاری نال ساہتک تے انساہتک تتھاں دا نکھیڑا کرن وچ مدد ملدی ہے۔
2. ساہت دی اتہاسکاری نال ایہہ فائدہ ہے کہ نرنترتا دا دھارنی ہون کرکے ساہت اتہاس وچ آؤندیاں تبدیلیاں نوں سمیں-سمیں تے کوڑ کیتا جا سکدا ہے۔
3. اتہاسکاری دا تیجا پکھ ایہہ ہے کہ ساہت دے اتہاس وچ ساہت دے وکاس اتے اسدے کارجاں نوں ترتیب انوسار پرکاشت کیتا جاندا ہے۔
4. ساہت دی اتہاسکاری دا اک پکھ ایہہ ہے کہ اس نال ساہت دیاں روپ دیاں تبدیلیاں نوں سمجھیا جا سکدا ہے۔
5. کئی وار انگولے رہِ گئے تتاں نوں ساہت دی اتہاسکاری نال اجاگر کیتا جا سکدا ہے۔
6. ساہت دی اتہاسکاری نال اک ودھا دے ختم ہون دے کارن اتے دوجی دے شروع ہون دے کارنا دا پتہ لگدا ہے۔
8 ساہت اتہاسکاری وچّ پرورتی ستھاپک اتے انوگامی لیکھکاں دا انتر نکھیڑ
ساہت اتہاسکاری وچّ سمچی ساہتک پرمپرا اتے ساہت روپانترن (وکاس) دا وشلیشن کیتا جاندا ہے۔ ساہت اتہاس وچّ سمچیاں ساہتک کرتاں بارے جانکاری دین توں علاوہ اوہناں دے سمچے ساہت اپر پئے پربھاواں دا وشلیشن وی کرنا ہندا ہے۔
کئی ساہت رچناواں سرب-کالینتا دیاں دھارنی ہندیاں ہن اتے اوہناں دی سارتھکتا اپنے رچنا کال توں کئی سالاں بعد وی بنی رہندی ہے۔
پرنتو کئی ساہتکار اتے ساہتک کرتاں اجہیاں ہندیاں ہن جو وشیش پرستھتیاں وچّ ہی اپنی ہوند گرہن کردیاں ہن اتے سمیں دے بیتن نال اپنا پربھو کھو بیٹھدیاں ہن۔
اس لئی اک ساہت اتہاسکار لئی ضروری ہے کہ اوہ ساہتک رچناواں وچّ اجیہا نکھیڑا تھاپ لوے۔
پرنتو پرتیندھ ساہتکار اتے رچناواں دا وشلیشن اتے ملانکن کرنا ہی ساہت اتہاس نہیں ہندا، انگولے رہِ جان والے ساہتکاراں ولّ وی دھیان دینا ضروری ہندا ہے۔
کئی وار اجیہا ہندا ہے کہ ساہت اتہاسکار کسے لیکھک دوارا رچیاں رچناواں دی ماترا ولّ وشیش دھیان دندا ہے پرنتو اوہناں رچناواں دی یوگتا ولّ اسدا دھیان گھٹ جاندا ہے اتے اس سندربھ وچّ ہی اوہ اس لییکھک نوں جسدیاں رچناواں دی گنتی تاں زیادہ ہے پرنتو یوگتا زیادہ نہی، نوں اس لیکھک دے مقابلے جسدیاں رچناواں دی گنتی گھٹّ ہے پرنتو یوگتا زیادہ ہے، زیادہ مہتو دندا ہے۔ بھاوَ ساہت اتہاس وچّ پرورتی ستھاپک اتے انوگامی لیکھکاں دا انتر نکھیڑ ضروری ہے۔
ساہت اتہاسکار نوں اوہناں وشیشتاواں دی بھال کرنی چاہیدی ہے جو اک لیکھک نوں دوسرے لیکھک نالوں ولکھن اتے وششٹ پرمانت کردیاں ہن تاں ظو اس فرق دا انومان لگایا جا سکے۔ کسے وی لیکھک دی اکا-دکا رچنا توں اسدی ساہت سرجنا دا پتہ نہیں لگایا جا سکدا۔
اسدیاں سمچیاں رچناواں دا ملانکن کرکے ہی ساہتک پرمپرا وچّ اسدا ستھان نشچت کیتا جا سکدا ہے۔
انوگامی جاں پچھلگّ لیکھک رچناواں دی ماترا وچّ تاں ازاپھا کردے ہن پرنتو اوہناں دیاں رچناواں دوارا ساہتک روپانترن (وکاس) ہونا سنبھوَ نہیں ہندا کیونکہ اوہ اسے پرورتی وچّ ہی آپدا ساہتک سفر جاری رکھدے ہن اتے ساہتک پرورتیاں وچّ کوئی پھیربدل نہیں ہندا۔ ایہہ عامَ دیکھن وچّ آؤندا ہے کہ انوگامی لیکھکاں دیاں رچناواں دی ماترا زیادہ ہندی ہے اتے اوہ ہر ساہتک کھیتر جاں ودھاواں وچّ لکھن دی کوشش کردے ہن۔
پرنتو پرورتی ستھاپک لیکھکاں جا یوگتاپورن لکھن والے لیکھکاں دی ساہتک رچناواں دی ماترا گھٹّ ہون کارن بہتی وار ساہت اتہاسکار اوہناں نوں انگولے کر دندے ہن۔ اس لئی ساہت اتہاسکار لئی ضروری ہے کہ اوہ وکھ-وکھ ساہتک پرورتیاں اتے اوہناں دے سنستھاپکاں بارے جانکار ہووے۔
اسنوں ایہہ وی سمجھ ہونی چاہیدی ہے کہ اوہ اتیت دیاں گھٹناواں دا ورتمان نال سمیل ستھاپت کرکے اہنا دا وشلیشن کر سکے۔
کسے وی ساہتکار نوں اسدی جاتی جاں عہدے جاں رچناواں دی ماترا دے آدھار اتے پرتیندھتا نہیں دتی جانی چاہیدی بلکہ اسدی رچنا دے ساہتک ملاں دے آدھار تے ہی ساہت پرمپرا وچّ اوہناں دا ستھان نشچت کیتا جانا چاہیدا ہے۔
اداہرن دے طور تے سنت سنگھ سیکھوں نے مارکسوادی الوچناں پرارمبھ کیتی۔ اوہ پہلے لیکھک سن جہناں نے ساہتک رچنا دی الوچنا مارکسوادی درشٹیکون توں کرن دی پرت پائی بھاوَ سنت سنگھ سیکھوں مارکسوادی الوچنا پرورتی دے سنستھاپک سن پرنتو پرو. برہم جگدیش، امرتلالپال کور، بکرم سنگھ گھمن آدی اجیہے لیکھک ہن جہناں نوں انوگامی لیکھک کہن وچّ سنکوچ نہیں ہووےگا۔ بے شکّ ایہناں دیاں رچناواں دی گنتی زیادہ ہے کیونکہ ایہہ لیکھک ہر اک ودھا وچّ اپنی قلم ازمائس کر رہے ہن پرنتو ایہناں دیاں رچناواں دی یوگتا اسیں کہہ نہیں سکدے کیونکہ ایہہ پرورتی ستھاپک لیکھکاں دے نقشے قدم بھاوَ اوہناں دے درشٹیکون نوں اپنا کے ہی اپنیاں رچناواں رچدے ہن۔ نواں کجھ وی نہیں ہے جس نال ساہت روپانترن (وکاس) ہو سکے۔ ایہناں دیاں رچناواں دی ماترا زیادہ ہے پرنتو یوگتا نہیں ہے۔
اس لئی ساہت اتہاسکار نوں انی سمجھ ہونی چاہیدی ہے کہ اوہ ایہناں لیکھکاں بھاوَ پرورتی ستھاپک اتے انوگامی لیکھکاں `چ انتر نکھیڑ کر سکے۔
سٹہ سٹے دے ادھار تے اسیں ڈاکٹر. نرندر سنگھ دی گلّ نال پوری طرحاں سہمت ہاں کہ پنجابی ساہت دی اتہاسکاری ہن تکّ اپنے مڈھلے دور وچوں لنگھ رہی ہے۔ ارتھات اس دیاں سدھاتک دھراواں کسے نسچت اتہاس سنکلپ جاں اتہاس ودھی اپر سچیت طور تے ادھارت نہیں ہن۔ پھیر وی ہن تکّ جنا کو وی یتن ہویا ہے۔ اوہ سلاگھایوگ ہی کم کردا ہے۔ شیشن 2012-13 رول نمبر 120162123
==ہور ویکھو]]