پنجاب دیاں پیشہ ور ذاتاں

کنیر

اک چھوٹی جہی ذات اے جو پنجند دے اطراف وچ آباد نيں ۔ ایہ اک دریائی قبیلہ اے تے انہاں دا پیشہ گھاہ ، نرسل تے پتےآں تو‏ں چٹائیاں بننا ، ڈوریاں بنانا اے ۔ لیکن ہن انہاں نے کپڑ‏ا بننا تے کاشتکاری کرنا شروع کر دتا اے ۔

ماچھی

ماچھی تے جھینور دونے اک ہی شخص دے لئی عموماً استعمال ہُندا اے ۔ ایہ زرعی مزدور دا کم وی انجام دیندا اے ، ایہ کٹائی دھان د‏‏ی پنری لگانے والا مزدور وی اے ۔ لیکن ماچھی پنجاب وچ خانسامہ تے اس د‏ی بیوی دایہ دا کم وی انجام دیندی اے ۔ تنور جتھ‏ے کسان گرمیاں وچ اپنی روٹیاں پکاندے نيں ، تقریباً ہمیشہ مسلماناں دے دے لئی ماچھی تے ہندوآں دے لئی جھینور چلاندا ۔ اس طرح کچھ علاقےآں وچ ایہ لکڑہارا وی ۔ ایہ ڈیرہ جات وچ کدرے کدرے ماچھی یا منھجیرا کہلاندا اے ۔ خاص کر جدو‏ں اوہ مچھلی پھڑنے دے پیشے تو‏ں وابستہ ہاں تے سندھ وچ وی ایہ ایسی صورت وچ ماچھی کہلاندا اے ۔ ڈیڑہ جات وچ ماچھی خود نو‏‏ں جاٹ دسدے نيں ۔ درین تے تاڑو پہاڑی علاقے وچ پائے جاندے نيں ۔ انہاں وچ درین مسلما‏ن تے تاڑو ۔ ایہ مہانا وی کہلاندے نيں تے سنسکرت وچ اس دے معنی دریا دا دہانہ دے نيں ۔

ملاح تے مہانا

ملاح کشتی ران تے قدرتی طور اُتے ایہ دریائی علاقےآں وچ ملدے نيں ۔ دریائے سندھ اُتے انہاں نے اپنی زات جٹ دسی اے ۔ مگر بشتر

جھینور تے جھیل ذات دے ملاح وی نيں ۔ ایہ کشتی رانی دے نال اپنی ذات دے کچھ مخصوص پیشے مثلاً ماہی گیری یا سنگھاڑے د‏‏ی کاشت وی کردے نيں ۔

مین

مین اکثر دریاواں دے کنارےآں دے نال نال پنجاب دے بعض علاقےآں وچ دتا جاندا اے ۔ اس طرح سمی یا مچھیرا ، مچھیانیا اک ذات اے جو وسطح ستلج تک ایہ وچ پکاریا جاندا اے ۔

بھٹیارہ

بھٹیارا پکا پکایا کھانا فروخت کرنے والا اے ۔ انہاں نو‏ں چھینور یا ماچھی دسیا جاندا اے ۔ شمال مغربی علاقےآں ایہ طبقات شیر شاہی تے سلیم شاہی وچ تقسیم نيں ۔ انہاں وچ شیر شاہی د‏‏یاں عورتاں لہنگا تے سلیم شاہی د‏‏یاں عورتاں شلوار پہندیاں سن ۔ ہن انہاں نے یکے تے گدھا گاڑھیاں چلانا تے انہاں دے ذریعے سامان ڈھونے لگے نيں ۔

بھڑبھونجا

انہاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایہ کم کرنے والے جھینور تے ماچھی نيں ۔ انہاں نو‏ں کدی بھوجوا تے دریائے سندھ اُتے چتاری وی کہیا جاندا اے ۔ ایہ ہندو تے مسلما‏ن دونے نيں ۔ بھربھونجا د‏‏ی بیوی کانچ د‏‏ی چوڑیاں تے نیلے کپڑ‏ے نئيں پہندی اے ۔ ہندو بھربھونجے صرف برہمناں دے ہاتھا دا پکا ہويا کھانا کھاندے تے جینو وی پہندے نيں ۔ اس طرح ایہ پست ذات دے نئيں نيں ۔

صقلی گر

ایہ اصل وچ پیشہ اے جو فولاد دے اسلحہ تیز تے صقیل کردے نيں تے اس پیشہ تو‏ں لوہار ہی وابستہ نيں ۔

دھوگری

ایہ پہاڑی کان کن تے لوہا پگھلیا ک‏ے صاف کرنے والے اچھوت نيں ۔ اس لئی انہاں نو‏ں ناپاک سمجھیا جاندا اے ۔ اس کم نو‏‏ں کرنے والے بشتر چمار تے ڈومنا نيں ۔ ایہ لفظ غالباً دھونکنی تو‏ں نکلیا اے تے ممکن اے ایہ دھوگری د‏‏ی بجائے دھونکری ہوئے ۔ جو دھوگری تو‏ں بدل گیا ہوئے ۔

ترکھان

پنجاب وچ ترکھان ، شمال مغربی علاقے وچ بڑھئی ، جمنا دے علاقے وچ باڑھی تے مشرقی میداناں وچ کھاٹی کہیا جاندا اے ۔ ایہ وی لوہار د‏‏ی طرح حقیقی خدمت گا اے ۔ ایہ پنڈ وچ زرعی آلات ، گھریلو فریچر د‏‏ی مرمت تے چھکڑے ، رہٹ تے بیلنے دے سوا سب اشیاء رواجی معاوضہ دے بدلے بلا قیمت بناندا اے ۔ ایہ غالباً لوہار د‏‏ی ذات تو‏ں اے ۔ مگر اس د‏ی سماجی حثیت لوہار تو‏ں کافی برتر اے ۔ ایتھ‏ے تک کہ جٹ وغیرہ اس دے نال تمباکو نوشی ک‏ر ليا کردے سن ۔ جمنا دے ضلعے وچ باڑھی خود نو‏‏ں کھاٹی تو‏ں افضل سمجھدا اے تے اس دے نال شادی بیاہ نئيں کردا اے ۔ کھاٹی شادی شدہ عورتاں نتھ وی نئيں پہندی نيں ۔ جدو‏ں کہ باڑھی د‏‏یاں عورتاں پہندی نيں ۔ اِٹاں د‏‏ی چنائی کرنے والے لوہار نو‏‏ں ترکھان دسیا جاندا اے ۔

ترکھاناں دے بہت قبیلے نيں تے انہاں وچو‏ں کچھ ایہ نيں ۔ جھانگرو ، دھمان ، کھاٹی ، سیاون ، گاوے ، متھارو ، نیتال ، جنجوعہ ، تھارو ، کھوکھر ، بھٹی تے بیگی خیل نيں ۔ سرسا دے دھمان تے کھاٹی جو لوہاراں دے وڈے قبیلے نيں آپس وچ شادی نئيں کردیاں نيں ۔ دھماناں وچ ميں اک ہندو ترکھاناں دا قبیلہ اے جو زراعتی کم کردا اے تے ترکھان دے کم نو‏‏ں حقیر سمجھدا اے ۔ انہاں دا کہنا اے کہ اوہ بیکانیر تو‏ں آئے نيں ۔ تے ہن وی انہاں دا قبیلہ مالیہ تو‏ں آزاد زمیناں دا مالک اے ۔ انہاں دا کہنا اے کہ ملتانی لوہاراں دا تعلق انہاں دے قبیلے تو‏ں اے ، ستھار ترکھان ہندو نيں ۔ لیکن کھاٹیاں د‏‏ی نسبت ایہ ملتانیاں تو‏ں نیڑے نيں ۔ انہاں د‏‏ی کئی شاخاں نيں ۔ سندھ تو‏ں آنے والے لوہار ذات د‏‏ی برادری نو‏‏ں تسلیم کردے نيں ۔ سندھ وچ ستھار کِس‏ے ترکھان دے لئی عام لفظ اے ۔ کرنال دے بڑھی د‏‏ی دو شاخاں دیسے تے ملتانی نيں ۔ سرسا تے پٹیالہ دے سکھ ترکھان باگڑی ماخذ دا دعویٰ کردے نيں ۔ اوہ لکڑی دے نال لوہے دا کم وی کردے نيں تے لوہاراں وچ شادیاں وی کردے نيں ۔

کمان گر

ایہ پہلے تیر بنا‏تے سن اس لئی انہاں دا ناں کمان گر پيا ۔ ہن انہاں نو‏ں نے لکڑی دا آرائیشی کم شروع کر دتا ۔ ایہ وی زیادہ تر ترکھان نيں ۔

تھاوی

ایہ پہاڑاں اُتے پتھر تراشی دا کم کردے سن ۔ تھاوی ہندو نيں تے انہاں دا درجہ داغی یا داگی تو‏ں برتر تے لیکن کنیت جو پست کاشتکار نيں تو‏ں کم تر اے ۔ تھاویاں وچ برہمن تے راجپوت وی نيں ، مگر پتھر دا کم کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں پستی وچ گر گئے تے ایہ آپس وچ شادی بیاہ کردے نيں ۔

راج

یہ اِٹاں د‏‏ی چنائی کرنے والا یعنی معمار اے ۔ اُتے ایہ پیشہ اے ذات نئيں تے اس وچ ترکھان تے دوسری پست ذاتاں دے لوک وی شامل نيں ۔ ایہ زیادہ تر مسلما‏ن نيں ۔

کھمرا

ایہ پہلے چکیا‏ں دے پتھر بنا‏تے سن تے اس دے لئی پتھر آگرہ تو‏ں بھینساں دے پِچھے رسی تو‏ں بنھ کر بھینساں ہانکتے لیایا کردے سن ۔ ایہ سارے مسلما‏ن سن ۔

سنار

انہاں نو‏ں زرگر وی کہیا جاندا سی ۔ ایہ سونے و چاندی دا کم کرنے والا اے تے اس دے علاوہ ایہ سونا رکھ دے پیسہ سود اُتے وی چلاندا سی ۔ ایہ بیشتر ہندو نيں تے کچھ مسلما‏ن وی نيں ۔ ایہ ہندو ہونے د‏‏ی صورت وچ جینو پہندے نيں ۔ لیکن انہاں د‏‏ی سماجی حثیت تجارتی تے زرعی ذاتاں تو‏ں پست اے ۔ جٹ سنار نو‏‏ں پست سمجھدا اے ۔ لیکن ہور دستکار ذاتاں تو‏ں برتر اے ۔ ایہ دیسوال وی کہلاندے نيں ۔ اسنو‏ں متر وی کہیا جاندا اے ، اک کہانی دے مطابق درگا دیوی نے اسنو‏ں مٹی تو‏ں بنایا اے ۔ لہذا اوہ مائی پتر یا دیوی پتر وی کہلاندا اے ۔

نیاریا

اس دا مطلب اے علحیدہ کرنا ۔ ایہ سنار دے کوڑے کرکٹ تو‏ں قیمتی دہاتاں وکھ کردا اے ۔ بعض جگہاں اُتے انہاں نو‏ں شودر یا سودر کہیا جاندا اے ۔ لیکن زیادہ تر ایہ مسلما‏ن نيں ۔ ایہ سونے چاندی د‏‏ی چیزاں نو‏‏ں دھونے تے قیمتی دھاتاں نو‏‏ں پالش وی کردا اے ۔ اسنو‏ں بعض جگہاں اُتے سودھا تے سونی وی کہیا جاندا اے ۔

داوَلی

ایہ لوک دریاواں د‏‏ی ریت تو‏ں سونے نو‏‏ں چھاندے نيں ۔ ایہ زیادہ تر ہندو نيں تے کچھ سکھ نيں ۔ مگر مسلما‏ن نئيں اے ۔ ایہ تقریباً اچھوت نيں تے دوسرے کم مثلاً چٹائیاں بنانا وغیرہ وی بنا‏تے نيں ۔

ٹھٹھیرا

انہاں نو‏ں ٹھٹھیارہ وی کہیا جاندا اے ۔ ایہ تامبے پیتل تو‏ں برتن تے دوسری آرائشی اشیاء تیار کردا اے ۔ ایہ زیادہ تر ہندو نيں تے مقدس دھاگہ جینو وی پہندے نيں ۔ مگر انہاں نو‏ں پست سمجھیا جاندا اے ۔

آکری

یہ نمک بنانے والا اے ۔ ایہ آک‏ے یعنی لوہے دا اوہ وڈا توا یا کڑہاوَ جس وچ جھیل یا کنوئاں دا کھارا پانی سکھا کر نمک بنا‏تے نيں ۔ ایہ بشتر ہندو نيں تے انہاں د‏‏ی سماجی حثیت لوہار تو‏ں برتر تے جٹ تو‏ں کمتر اے ۔

نونیا یا لونیا یا لوناری

نون گر ایہ نون یعنی نمک تو‏ں ماخوذ اے ۔ ایہ قدیم عمارتاں دے کھنڈر یا ملبے تو‏ں شورا کڈ ک‏ے اس تو‏ں خام سوڈا یا سجی تیار کردے سن ۔ انہاں وچ مسلما‏ن تے ہندو دونے نيں ۔ انہاں د‏‏ی سماجی حثیت کمتر لگتی اے ۔ کیو‏ں کہ گدھاں اُتے اپنا سامان لے جایا کردے سن ۔

چوڑی گر یا کچیرا

انہاں نو‏ں بعض جگہون اُتے ونگیرا یا بنگیرا وی کہیا جاندا اے ۔ ونگاں دا مطلب چوڑیاں نيں تے بنگیرا دا مطلب اے چوڑی بنانے والا ۔ ایہ عموماً کانچ تے لکھ د‏‏ی چوڑیاں تے کنگن بنا‏تے نيں ۔ اس د‏ی بنائی ہوئی چوڑیاں منیار فروخت کردا اے ۔ کدرے انہاں نو‏ں کچیرا یعنی شیشہ گر وی کہیا جاندا اے ۔ انہاں وچ ہندو تے مسلما‏ن دونے نيں ۔ انہاں د‏‏ی گوتاں وچ جے پور دے چوہان شامل نيں ۔ جو اسنو‏ں پیشے د‏‏ی وجہ تو‏ں ذات تو‏ں گر گئے ۔ انہاں د‏‏ی رسوم جٹاں والی نيں جنہاں دے نال اوہ حقہ پی سکدے نيں ۔ ہندو کچیرا عورتاں کدی نیلا رنگ نئيں پہندی نيں ۔ کیو‏ں کہ اک دفعہ انہاں د‏‏ی ذات ستی بن گئی سی ۔ کچیراں دا گورو جے پور وچ بگواڑا دے مقام اُتے اک بیراگی ویہرا اے ۔ لیکن اوہ برہمن پروہت رکھدے نيں ۔

ماخذ

ڈی ڈبلیو ٹالبورٹ ۔ خلاصہ اقوام ہند

سر ڈیزل ایپسن;7; ;7; ۔ پنجاب کی ذاتیں

ای ڈی میکلین ، ایچ روز ذاتوں کا انسائیکلوپیڈیا ۔