پنجاب دی پنجابی پرچاکاری

دنیا بھر وچ پنجابیاں دی سبھ توں وڈی آبادی پاکستانی پنجاب (لہندے پنجاب) وچ اے۔ جہدے بعد دُوجا نمبر بھارتی (چڑھدے) پنجاب د ا آوندا اے۔پنجابی ایس ویلے اک قومانتری (بین لاقوامی) زبان بن چکی اے۔پنجابی لوک پوری دنیا وچ کھلرے ہوئے نیں۔مذاق نال آکھیا جاندا اے کہ سبزیاں وچ آلو تے قوماں وچ پنجابی‘ دنیا وچ ہر تھاں موجود نیں۔ اصل وچ پنجابیاں دا مزاج انج دا اے کہ بدیساں وچ جا کے زیادا اُپریواں محسوس نہیں کردے۔ تواریخی عمل نے وی ایس کم وچ ساتھ دِتا اے۔پہلی تے دوجی وڈی جنگ سمے پنجاب دے سپاہی لڑن لئی دنیا دے مختلف علاقیاں وچ گھلے گئے۔ پہلی جنگ عظیم مکن مگروں جدوں پنجابی سپاہی بحری جہاز راہیں واپس گھلے گئے تاں واپسی سمے کینیڈا وچ جہاز رُکیا۔ پنجابی فوجیاں نے ویکھیا کہ دُور دُور کھلرے دیس وچ آبادی بہت گھٹ اے تے ان مِتھی زمین ویلھی پئی اے‘ تاں بہت سارے فوجیاں نے کینیڈا نوں اپنا دیس ای بنا لیا تے اپنے گھر بار نوں وی اوتھے لے گئے۔ اج کینیڈا وچ پنجابی قوم تیجی وڈی قوم اے تے انگریزی‘ فرانسیسی دے بعد پنجابی اوتھے تیجی وڈی زبان ہو کے دو صوبیاں وچ سرکاری زبان وی اے۔

برطانیا نال تاں برصغیر دا تعلق پرانا سی جس پاروں پنجابی اوتھے وی جاندے تے وسدے رہے۔ مشرق وسطا دے دیساں‘ سنگا پور‘ کجھ افریکی دیس جویں کہ یوگنڈا تے کینیا‘ ماریشس تے امریکا ورگے دیساں وچ پنجابیاں دی وڈی گنتی وسدی اے۔ جاپان یاں نیدرلینڈ‘ تنزانیا وچ وی کجھ نہ کجھ پنجابی وسدے نیں۔ پاکستان توں گئے پنجابی ہور مسلمان دیساں وچ وی ہے نیں۔ ایہ لوک اپنی گھروکی زندگی وچ پنجابی ای ورتدے نیں۔ پڑھن لکھن دِیاں ضرورتاں پوریاں کرن لئی اپنے اخبار رسالے وی کڈھدے نیں تے انج پاکستان تے بھارت نوں چھڈ کے باقی دنیا نوں ”تیجا پنجاب“ دا ناں دِتا گیا اے۔ تیجے پنجاب وچ پنجابی پرچاکاری اپنے عروج اُتے اے تے ان گنت اخبار رسالے چھپدے نیں۔ ریڈیائی تے الیکٹرانی پرچاکاری وی بہت اگے جا چکی اے۔ ایتھے اسیں کجھ ذکر جوگ اخبار رسالیاں دا ذکر کراں گے۔

دُوجے پنجاب وچ پنجابی پرچاکاری

دوجا پنجاب یعنی بھارتی پنجاب‘ جہنوں چڑھدا پنجاب وی آکھیا جاندا اے‘ پنجابی پرچاکاری دا گھر اے۔ بھارتی پنجاب دی آبادی 2017 وچ تن کروڑ توں ودھ ہو چکی اے۔ (کل 30,045,949)۔ جد کہ گوانڈھی صوبے ہریانا تے ہماچل توں وکھ دلی شہر دی وی اک وڈی گنتی پنجابی بولدی اے۔ ایس طرحاں پورے بھارت وچ پنجابی بولن والے چار کروڑ دے لگ بھگ ہو چکے نیں۔ پنجاب‘ بھارت دا اک اہم صوبا اے جہڑا زراعت پاروں بہت اگے اے۔ ایتھے پنجابی زبان اپنے گھر دی رانی اے۔ نرا سکولاں کالجاں وچ ای ذریعا تعلیم نہیں‘ سگوں ایہ سرکاری زبان وی اے تے عدالتی سطح اُتے وی ورتی جاندی اے۔ پنجاب سرکار دے سرکاری نوٹس تے حکم نامے وی پنجابی وچ ای آوندے نیں۔ تعلیم دی زبان ہون پاروں اوتھے پنجابی پڑھنا لکھنا ہر کوئی جاندا اے تے پنجابی پرچاکاری وی بہت اگے جا رہی اے۔ بھارت دے پنجابی اخبار‘ دنیا دیاں ترقی یافتا زباناں دے اخباراں دا مقابلا کردے نیں۔ ایہ اخبار میک اپ دے لحاظ نال انگریزی اخباراں ورگے لگدے نیں۔ کجھ اک بارے مختصر ویروا انج اے:

اجیت: ایہ اخبار اجیت سنگھ انبالوی نے1941 وچ لاہور توں ہفتاوار دے طور اُتے جاری کیتا سی۔ نومبر 1942 وچ ایہنوں دینک یعنی روزوار اخبار بنا دِتا گیا۔ پاکستان بنن دے بعد اخبار لاہور توں جالندھر ٹر گیا تے سادھو سنگھ ہمدرد ایہدے ایڈیٹر بنے۔ اودوں تیکر ایہ اردو اخبارسی۔ 1955 وچ اخبار دا ناں اجیت پتریکا کر کے پنجابی زبان دا اخبار بنا دتا گیا جد کہ دو سال بعد ناں بدل کے فیر ”اجیت“ کر دتا گیا۔ سادھو سنگھ ہمدرد دِیاں محنتاں پاروں ایہ دن بدن ترقی کرن لگیا تے پنجابی دنیا دا سبھ توں وڈا اخبار بن گیا۔ 1984وچ سادھو سنگھ ہمدرد وفات پا گئے تاں اوہناں دے سپتربرجندر سنگھ ہمدرد ایہدے ایڈیٹر بنے۔ 1996وچ اخبار دا اک ہندی ایڈیشن ”اجیت سماچار“ دے ناں نال جاری ہویا تے 2002 توں ”اجیت“ دی ویب سائٹ وی شروع کر دِتی گئی۔ اج ایہ پنجابی جگت دا سبھ توں وڈا اخبار اے جہڑا 3 لکھ توں ودھ چھپدا اے۔2007-08 وچ ایس اخبار نے 3.33 لکھ توں ودھ اشاعت دا دعوا کیتا سی۔ ”اجیت“ دا مقابلا دنیا دے کسے وی ترقی یافتا اخبار نال کیتا جا سکدا اے۔ عام کر کے 16 صفحے دا اخبار ہوندا اے۔ ودھیا رنگین چھپائی دے نال تازا ترین خبراں دا سارا نظام اخبار کول موجود اے۔

سادھو سنگھ ہمدرد ہوراں دے دیہانت دے بعد اوہناں دے سپتر برجندر سنگھ ہمدرد اج کل ایہدے ایڈیٹر نیں۔ ”اجیت ٹی وی“ دے ناں نال ایس اخبار دا اپنا ٹیلی وژن چینل وی چل رہیا اے۔ ایس اخبار نوں نیٹ اُتے وی پڑھیا جا سکدا اے۔ ویب سایٹ دا راہ انج اے:

پنجابی ٹربیون: دیال سنگھ مجیٹھیا نے ”ٹربیون“ دے ناں نال انگریزی اخبار جاری کیتا سی۔ پنجابی اخبار وی اوسے دا اک ودھاء اے۔ ”ٹربیون ٹرسٹ”ولوں ایہ پنجابی اخبار 15 اگست 1978توں شروع کیتا گیا۔ چندی گڑھ توں کڈھیا جا رہیا اے۔ اخبار اگست 2010 توں آن لاین وی دستیاب اے۔ اُتے ایہنوں ویکھیا جا سکدا اے۔

نواں زمانا: جالندھر توں 1952توں نکلن والاپنجابی اخبار اے۔ پوری دنیا توں خبراں دی نمایندگی کردا اے۔ ایہدے بانی ارجن سنگھ گڑگج سن۔ جگجیت سنگھ انند اپنی وفات تیکر 59 سال ایہدے ایڈیٹر رہے۔ 2007 توں ایہدا آن لاین ایڈیشن وی دستیاب اے

سپوکس مین: ایس اخبار نوں حکم سنگھ ہوراں جاری کیتا جہڑے بھارتی پارلیمنٹ وچ 1951 وچ سپیکر رہ چکے سن۔ ایہنوں ہفتا وار وجوں جاری کیتا گیا تے 2005 وچ روزوار بنا دِتا گیا۔ موہالی توں چھپدا اے۔ جوگندر سنگھ اج کل ایہدے ایڈیٹر نیں۔ پنجابی زبان وچ دوجی وڈی اشاعت دا اخبار ہون دا دعوا رکھدا اے۔ اُتے ایہ اخبار آن لاین پڑھیا جا سکدا اے۔

جگ بانی: پنجاب کیسری تے ہند سماچار گرپ دا اخبار اے جہڑا جالندھر تے لدھیانا شہراں توں چھپدا اے۔ چھٹی والے دن سوا تن لکھ توں ودھ اشاعت دا اخبار اے۔ epaper.jagbani.com اُتے ایہنوں نیٹ اُتے وی ویکھیا جا سکدا اے

اکالی پتریکا: جالندھر توں نکلن والا اخبار اے‘ اک زمانے وچ بہت مقبول اخبار سمجھیا جاندا سی۔

پنجابی جاگرن: ہندی اخبار”جاگرن“ دا پنجابی ورشن اے جہڑا پنجاب دے اک درجن توں ودھ شہراں توں نکل رہیا اے۔

دیش سیوک: پہلی جنوری1996 توں چندی گڑھ توں بابا سوہن سنگھ بھکنا گرپ نے جاری کیتا ایہدے سرپرست ہرکشن سنگھ سرجیت سن۔ سوہن سنگھ بھکنا نوں آزادی لہر وچ حِصا لین دی وڈیائی حاصل اے۔

پنجاب ٹایمز: ایہ اخبار سردار بلجیت سنگھ براڑ نے جالندھر توں جاری کیتا۔ عام طور اُتے سکھ کمیونٹی دِیاں خبراں نوں ترجیح دیندا اے۔ ”سبھ دا اخبار“ ایہدے ناں دے نال چھپن والا عرف اے۔

لدھیانا توں ”پہرے دار“، چندی گڑھ توں ”سانجھی خبر“ وی نکل رہیا اے۔”اج دی اواز“ دے ناں نال جالندھر توں اک اخبار جاری اے۔ پٹیالا توں ”چڑھدی کلا“ تے ”آزاد سوچ“‘ لدھیانا توں“کھلی سوچ“ تے ”جن جاگرتی“نکودر توں ”دوآبا ہیڈلاینز“ وی نمایاں اخباراں وچ شامل نیں۔ نکے موٹے اخبار تاں بھارتی پنجاب دے ہر شہر وچوں نکلدے نیں۔ پنجاب توں باہر کشمیردے کجھ شہراں‘ جموں تے دہلی توں وی پنجابی اخبار رسالے نکلدے نیں۔

روزوار اخباراں توں وکھ سینکڑے ہفتاوار‘ مہیناوار‘ پندرھوار تے ہور رسالے وی جاری نیں۔ امرتا پریتم دا ”ناگ منی“ سردار پریتم سنگھ دا ”آرسی“ پیارا سنگھ داتا دا ”نواں ساہت“ پنجابی زبان دے اہم رسالے گِنے گئے۔ ونڈ توں پہلاں گربخش سنگھ ہوراں ”پریت لڑی“ دے ناں نال اک مہیناوار رسالا کڈھیا سی۔ ایہ رسالا پنجابی تے اردو دوہاں زباناں وچ سی۔ ایہدا اردو ایڈیشن مدت پہلاں بند ہو چکیا اے جد کہ پنجابی ”پریت لڑی“ اج وی جاری اے۔ گربخش سنگھ دے بعد اوہناں دے سپتر ”نوتیج سنگھ“ ایہدیاں ذمے واریاں نبھاند ے رہے۔ اوہناں دی وفات دے بعد اوہناں دے پتر سومیت سنگھ تے اوہناں دے قتل دے بعد اوہناں دی گھر والی پونمؔ ایہدے ایڈیٹر نیں۔

تیجے پنجاب وچ پنجابی پرچاکاری:

پاکستان تے بھارت توں باہر جتھے جتھے پنجابی وسدے نیں‘ اوہنوں ”تیجے پنجاب“دا ناں دِتا گیا اے۔ ایہدے وچ کینیڈا تے برطانیا خاص کر شامل نیں جتھے پنجابیاں دی وڈی گنتی موجود اے۔ مشرق وسطا دے دیس‘ جرمنی‘سنگاپور‘ ملائیشیا‘ ماریشیس‘یوگنڈا‘ کینیا‘ امریکا تے ہور دیساں وچ وی پنجابی کافی نیں پر بدقسمتی نال مسلمان/پاکستانی پنجابی اپنی زبان نال موہ نہیں رکھدے۔ تیجے پنجاب وچ پنجابی پرچاکاری لگ بھگ ساری دی ساری گرمکھی وِچ چلدی اے۔

تیجے پنجاب دی پرچاکاری دا مڈھ 1967 دے لگ بھگ لندن توں ہویا سی۔ ترسیم سنگھ پوریوال نے ”دیس پردیس“ دے ناں نال اک ہفتاوار جاری کیتا جہدے وچ بھارت دے پنجابی اخباراں دِیاں خبراں ورتیاں جاندیاں سن۔ لندن وچ پنجابیاں دی وڈی گنتی موجود اے پر اخبار نہ ہون پاروں بھارت توں گئیاں اخباراں اُتے انحصار کیتا جاندا سی۔ایس کمی نوں ”دیس پردیس“ نے پورا کیتا۔

ترسیم سنگھ پوریوال نوں شروع وچ بہت سارے مسائل دا ساہمنا کرنا پیا۔ یورپ وچ اخبار ونڈن والی کوئی وی ایجنسی ایسا اخبارسٹالاں اُتے سپلائی کرن لئی نہیں چُکدی جہڑادس ہزار توں گھٹ چھپدا ہووے۔ دُوجا مسئلا ایہ سی کہ پنجابی دے متوقع پڑھنہار عام محنت کش تے کارکن سن جہڑے انگریزی اخباراں دے سٹالاں اُتے نہیں سی جاندے۔ ترسیم سنگھ پورے وال نے ایہدا حل ایہ کڈھیا کہ پنجابیاں دِیاں دُکاناں‘ جنرل سٹور‘ بیکریاں وغیرا اُتے اپنا اخبار رکھیا جتھے پنجابیاں دی آواجائی رہندی سی۔ انج اوہناں دا اخبار چلن لگ پیا۔ ترسیم سنگھ پورے وال بعدوں اک مذہبی جنونی ہتھوں قتل کر دِتے گئے۔ دوجے نمبر اُتے ”پنجاب ٹایمز“ آیا۔ ایہ وی ہفتاوار اخبار سی تے کافی مقبول ہویا۔ ایہدے ایڈیٹر رنجیت دھیر سن۔ اج ایس اخبار دے ادارے ولوں ”پنجابن“ دے ناں نال سوانیاں دا اک مہیناوار وی نکل رہیا اے۔برطانیا وچ پنجابی پرچاکاری ہولے ہولے جڑاں پھڑن لگ پئی۔ اخبار رسالیاں نوں اشتہار ملن لگے تاں اوہ معاشی طور اُتے اپنے پیراں اُتے کھلو گئے۔ انج پرچاکاری اک کاروبار بن گئی تے نت نویں رسالے نکلن لگ پئے۔ اج برطانیا‘ پنجابی پرچاکاری دا اک اہم مرکز بن چکیا اے۔

برطانیا دی ویکھا ویکھی دُوجے دیساں وچ وی پنجابی پرچاکاری رواج پھڑن لگی۔ کینیڈا‘ آسٹریلیا‘ امریکا وغیرا دے مختلف شہراں وچوں پنجابی پرچے نکلن لگے۔ ایہناں وچوں بعض اکو ویلے چار چار شہراں وچوں نکلدے نیں۔ کجھ اہم پرچیاں دا جایزا پیش اے۔

اجیت ویکلی: ایہ پرچا جالندھر دے روزوار ”اجیت“ توں وکھرا اے جہڑا اِکو ویلے ٹورانٹو‘ نیویارک‘ کیلیفورنیا تے وینکوور (دوامریکی تے دو کینیڈین شہراں) توں چھپدا اے۔ سردار درشن سنگھ بینس تے اوہناں دی شریمتی نے جار ی کیتا۔ دوویں میاں بیوی بھارت وچ پروفیسر سن‘سیاسی حالات ماڑے ہون پاروں ملک چھڈ گئے۔ برطانیا تے فرانس دے بعد اخیر کینیڈا جا اپڑے۔ اوہناں نے 1993 وچ ایہ پرچا جاری کیتا۔ اپنے مواد دے لحاظ نال ہر ذوق دے لوکاں دی تسکین کردا اے جس پاروں بہت مقبول پرچا اے۔ ”اجیت ویکلی“ پنجابی دا پہلا رسالا سی جہڑا انٹرنیٹ اُتے آیا۔1998 توں ایہدی ویب سائیٹ چل رہی اے۔ ایس ادارے ولوں انگریزی وچ وی اک ہفتاوار The Contact ٹورنٹو توں نکل رہیا اے۔ سردار درشن سنگھ بینس2015 وچ کینسر ہتھوں جان ہار گئے۔ پرچا اوہناں دے بعد اوہناں دی شریمتی کنول جیت کور ہوراں جاری رکھیا ہویا اے۔

ہمدرد ویکلی: اپریل 1991 نوں جاری ہویا۔ بھارت‘ کینیڈا تے امریکا تے پنج شہراں ٹورنٹو‘ وینکوور‘ نیویارک‘ کیلیفورنیا تے چندی گڑھ توں نکلدا اے۔ ایس ادارے ولوں ”قومانتری“ دے ناں نال مہیناوار میگزین وی نکلدا اے۔

انڈو-یو ایس ٹرکنگ: انگریزی ناں والا ایہ پنجابی اخبار سیکرامنٹو‘ کیلیفورنیا توں پنجابی بولن والے ٹرک والیاں لئی کڈھیا جاندا اے۔ ایہدے وچ ٹرک نال تعلق رکھن والے بزنس دِیاں خبراں ہوندیاں نیں۔

پنجاب میل یو ایس اے:(Punjab Mail USA)ایہ پنجابی اخبار سیکرامنٹو‘ کیلیفورنیا توں نکلدا اے تے سارے شمالی امریکا وچ پڑھیا جاندا اے۔ سیکرامنٹو توں چھپن والا پنجابی دا پہلا اخبار اے۔ ایہدی ویب سائیٹ وی موجود اے۔

پنجاب سٹار نیوز:(Punjab Star News) لاس اینجلس توں نکلن والا پنجابی اخبار 2005 وچ جاری ہویا۔ بعدوں انگریزی دا اخبار بنا دتا گیا۔ ایہدی ویب سائیٹ پورا دن اپ ڈیٹ کیتی جاندی اے۔بھارت دے نال نال پوری دنیا دی پنجابی برادری دیاں خبراں دیندا اے۔

کینیڈا دے پنجابی دے کجھ ہور پرچیاں وچ سانجھ سویرا‘ شیر ء پنجاب‘ سکھ سپوکس مین‘ سکھ ٹایمز‘ وچاروغیرا دے ناں شامل نیں۔ کجھ اخبار ایسے وی نیں جہڑے چھپتی روپ وچ نہیں آوندے‘ نرا انٹرنیٹ اُتے ای پڑھے جا سکدے نیں۔

انڈو ٹایمز: آسٹریلیا تے نیوزی لینڈ توں چھپن والا پہلا پنجابی اخبار اے۔ سردار تسوندر سنگھ ایہدے ایڈیٹر نیں۔

پنجابی اخبار: ایہ وی آسٹریلیا توں نکلن والااخبار اے۔ انٹرنیٹ اُتے دستیاب اے۔ اخبار دی پھٹی تھلے ایہ لفظ لکھے ہوندے نیں ”صاف نیت اَتے سپشت نِیتی“۔ ویب سایٹ اُتے خبراں ویلے ویلے اپ ڈیٹ ہوندیاں رہندیاں نیں۔ ایہنوں ایس پتے اُتے ویکھیا جا سکدا اے:

دوجے تے تیجے پنجاب دی پنجابی پرچاکاری دی وڈی خصوصیت ایہ اے کہ ہر لحاظ نال قومانتری پرچاکاری دا مقابلا کردی اے۔ پنجابی اخباراں کول جدید ترین پریس تے کمپیوٹر کمپوزنگ دے نظام موجود نیں۔ خبراں دے جدید ترین وسیلے ورتدے نیں۔ پنجابی اخبار دا کسے وی قومانتری انگریزی اخبار نال مقابلا کیتا جا سکدا اے۔ عام اشاعتاں وچ ایہ اخبار 20تک صفحے چھاپدے نیں جہناں وچ رنگین اشاعتاں وی شامل ہوندیاں نیں۔

ایتھے یاد رکھن والی گل ایہ اے کہ جدوں اسیں دُوجے تیجے پنجاب دی گل کردے آں تاں اوتھے پنجابی توں مراد اوہ پنجابی ہوندی اے جہڑی گرمکھی رسم لخط وچ لکھی جاندی اے۔ پاکستانی پنجابی جویں اپنی زبان توں ایتھے رہ کے دُور نیں‘ اوویں ای باہر جا کے وی رہندے نیں جس پاروں شاہ مکھی رسم لخط وچ پنجابی دا کوئی ذکر جوگ رسالا اخبار نظر نہیں آوندا۔

تیجے پنجاب دی پرچاکاری جدید ترین ساینسی سہولتاں دا وی فایدا چکدی اے۔ اکثر اخباراں کول اپنے پریس دے بائنڈنگ مشیناں نیں۔ کجھ اخبار انٹرنیٹ دا ایہ فایدا وی چکدے نیں کہ اوہناں دا مواد بھارت وچ ٹایپ ہو کے کینیڈا ای میل کر دتا جاندا اے۔ بعض پرچے پورا اخبار ای بھارت دے مختلف شہراں توں ٹایپ تے پیج میکنگ کرواندے نیں۔ اوتھوں تیار اخبار دی کاپی انٹرنیٹ راہیں کینیڈا یاں برطانیا گھل دِتی جاندی اے جتھے اوہنوں چھاپ لیا جاندا اے۔

تیجے پنجاب دی پرچاکاری دی اک دلچسپ گل ایہ اے کہ ودھیرے اخبار رسالے مفت ونڈے جاندے نیں پر ایہدے باوجود کاروباری طور اُتے منافع بخش نیں۔ ترقی یافتا ملکاں دے دُوجے اخباراں وانگ ایہ پنجابی اخبار اپنا خرچا اشتہاراں توں پورا کردے نیں۔ شہراں وچ مختلف تھاواں اُتے مارکیٹاں تے چوکاں وچ ایہناں دے پوائنٹ موجود نیں جتھے مختلف اخباراں دے بکس پئے ہوندے نیں۔ تازا اخبار اوہناں بکساں وچ رکھ دِتا جاندا اے‘ جتھوں پڑھن والے کڈھ کے لے جاندے نیں۔ پنجابی پرچاکاری نوں حکومتاں سرکاری طور اُتے مَندیاں نیں جس پاروں اخباراں وچ پرائیویٹ دے نال نال سرکاری اشتہار وی وافر چھپدے نیں۔ایہوایہناں اخباراں دی کامیابی دا راز اے۔

تیجے پنجاب وِچ شاہ مُکھی پرچاکاری:

1986 وچ ایس ایس پندھیر ہوراں لندن توں ”پنجابی لوک“ دے ناں نال اک مہیناوار جاری کرن دا جتن کیتا۔ پہلا پرچا پورے دا پورا ہتھ نال لکھ کے چھاپیا گیا سی۔ بعدوں اوہناں نے پاکستان دے شہر کراچی وچوں چھپائی دا انتظام کیتا تے پرچا کجھ بہتر چھپن لگ پیا۔ ایہ 8 صفحے دا پرچا ہوندا سی جہڑاسال ڈیڈھ نکلن مگروں بند ہو گیا۔

پنجابی سیوک تے شاعر راول راٹھ 2002 وچ برطانیا ٹر گئے تے برمنگھم وچ قیام کیتا۔ اوہ اپنے کراچی وسن سمے وی ”چانن“ دے ناں نال اک کتاب لڑی کڈھدے ہوندے سن۔ برطانیا جا کے وی ایہنوں جاری رکھن دا جتن کیتا۔ حالات نوں ویکھدے ہویاں ”چانن“ نوں گرمکھی تے شاہ مکھی رلا کے چھاپیا گیا پر نویں دیس دا ماحول ایس پرچے نوں راس نہیں آ سکیا تے چھیتی ای بند ہو گیا۔

ناروے دے شہر اوسلو توں ”سانجھ“ دے ناں نال 1986 وچ تماہی پرچا شروع کیتا گیا۔ دلچسپ تے معیاری پرچا سی پر ایہدے کجھ اک شمارے ای نکل سکے۔

تیجے پنجاب واسطے لاہور توں ”سویر انٹرنیشنل“ دا اک گرمکھی ایڈیشن ”سویر قومانتری“ دے ناں نال 2003 وچ جاری کیتا گیا۔ برمنگھم وسدے پنجابی سیوک حسن رضا گوندل ایہدے موہری سن پر ایہدے صرف 3 پرچے ای نکل سکے۔لاہور توں برطانیا گھلن واسطے ڈاک دا بہت زیادا خرچا پرچے لئی لک تروڑ ثابت ہویا۔