پنوں قلعہ
بلوچستان دی سرزمین اُتے وادی کیچ نوں قدیم رہتل تے سبھیاچار دی امین سمجھیا جاندا اے۔ کیچ پناں دا سرزمین وی کہیا جاندا اے، ایتھے قدیم تریخ، رہتل و تمدن دے ہزاراں سال پہلے دے ثقافتی ورثے پائے جاندے نيں، جنہاں دا کھوج لگانا ہن وی باقی اے۔
ماضی وچ وادی کیچ نوں فتح کرنے دے لئی کئی جنگاں لڑی گئیاں نيں۔ اس سرزمین اُتے مختلف ادوار وچ مختلف قوماں نے حکمرانی کيتی اے۔ کیچ دے زرخیز سرزمین وچ قدیم رہتل دے آثار تے باقیات ہن وی موجود نيں جس توں اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ ہزاراں سال پہلے بلوچستان دی ایہ وادی نہایت اہمیت دی حامل سی تے ایتھے دے باسی ہنرمند سن ۔
’میری قلات‘ کیچ دے شمال مغرب دی طرف تربت توں تقریباً 10 توں 12 کلومیٹر دے فاصلے اُتے واقع اے۔ ایہ اک قدیم تے تاریخی مقام اے۔ اک اُچے ٹیلے اُتے بنے ہوئے وڈے قلعے دے آثار تے باقیات کھنڈر دی شکل وچ نظر آندے نيں۔ عدم توجہ دے باعث وقت گزرنے دے نال مقامی طور اُتے ’میری قلات‘ تے ’پناں قلات‘ دے ناں توں جانے جائے والے اس تاریخی تے قدیم قلعے دے آثار تے باقیات کھنڈر دی شکل وچ رہ گئیاں نيں۔
قلعے دیاں دیواراں تے برجاں دی باقیات دیکھی جا سکدیاں نيں۔ اک اُچے ٹیلے اُتے واقع ہونے دی وجہ توں اس قلعے دی پرانی دیواراں چھپی ہوئیاں نيں۔ غالب امکان ایہ اے کہ 10 میٹر اونچائی تک عمارتاں ہزاراں سال پہلے رہائش گاہ دے طور اُتے استعمال ہودیاں سن۔ اس وقت صرف قلعے دے اوپری حصے دی باقیات تے آثار باآسانی دیکھے جا سکدے نيں۔ جدوں کہ مٹی تے پتھراں توں بنے ہوئے اس قلعے دی تعمیر وچ لکڑیاں دا وی استعمال کيتا گیا اے۔ نیڑے جانے توں قلعے دی چھتاں اُتے لکڑی وی نظر آندی اے۔
قلعے دے احاطے وچ تن کنوواں دے آثار وی پائے جاندے نيں جس توں ایہ اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ ہزاراں سال پہلے ایتھے دے لوک سنگ تراشی تے مٹی توں قلعہ بنانے دے ہنر توں خوب واقف سن ۔ ایہ قلعہ مٹی تے پتھراں توں بنایا گیا اے تے غالب امکان ایہی اے کہ پتھر تے مٹی دریائے کیچ کور توں لئی گئے نيں، کیونجے دریائے کیچ ’میری قلات‘ دے نیڑے توں گزردا اے۔
قلعے نوں بیرونی حملہ آوراں توں محفوظ بنانے دے لئی چاراں طرف مورچے قائم کیتے گئے سن تے آثار توں نظر آندا اے کہ انہاں مورچاں دے ذریعے قلعے دی حفاظت ہُندی سی۔ اس قلعے دے چاراں اطراف بنے مورچاں دے نشانات دے آثار ہن وی دیکھے جا سکدے نيں جدوں کہ نیڑے کجھوراں دے باغات نيں۔ اس قلعے دی کھدائی توں کم و بیش ایتھے اُتے 2700 ق م توں وکھ بھگ سو سال پہلے تک مسلسل قبضے دے شواہد سامنے آندے نيں۔
تربت نال تعلق رکھنے والے مقامی لکھاری نعیم شاد دے مطابق ’میری‘ بلوچی بولی لے لفظ ’میر‘ توں نکلیا اے تے میر دی وجہ توں اسنوں میری قلات یعنی میر دا قلات کہیا جاندا اے۔
12ویں صدی وچ اس علاقے وچ میر جلال خان ہوت حاکم سن تے مقامی روایت توں سسی تے پناں دی داستان توں اس قلعے اُتے ہوت قبیلہ دی حکمرانی نوں تقویت ملدی اے۔
یونیورسٹی آف بلوچستان توں شعبہ آرکیالوجی دے استاد عمران شبیر نے انڈیپنڈنٹ اردو دے رابطہ کرنے اُتے دسیا کہ اس قلعے وچ 12 مختلف ادوار توں لوک آباد سن تے ایہ 5500 توں 6000 سال پرانا اے۔
ان دا کہنا سی کہ کھدائی وچ مٹی دی رنگت توں مختلف ثقافتاں نوں شناخت کيتا جاندا اے، سب توں قدیم سبھیاچار قلعے دے تھلے دی مٹی توں شناخت ہُندی اے تے اوپری مٹی توں آخری سبھیاچار نوں شناخت کيتا جاندا اے تے تحیق توں پتہ چلا اے کہ ایتھے 12 مختلف بادشاہ تے ثقافتاں دے لوک رہائش پزیر سن ۔
غالب امکان ایہ اے کہ اس تاریخی قلعے وچ مختلف ادوار وچ مختلف بادشاہاں تے حکمراناں دا راج سی، جنہاں نوں اپنے ادوار وچ غیر مشروط طاقت حاصل سی۔ ایہ وی امکان اے کہ اس سرزمین اُتے منگول، عرب، یونانی تے غزنوی مختلف ادوار وچ حاکم رہے نيں جدوں کہ اس حوالے توں کوئی تاریخی دستاویزات موجود نئيں نيں۔
ماہرین آثار قدیمہ اس گل اُتے متفق نيں کہ ہزاراں سال پہلے اس قدیم قلعے وچ کئی اقوام تے ثقافتاں دے آثار پائے جاندے نيں۔ بلوچی لوک داستان تے شعری وچ موجود سسی پناں دے عشقیہ داستان توں اس قلعے دے ماضی دے بارے دے صرف اک حصے دے بارے وچ معلومات ملدی اے تے باقی 11 ادوار دے حوالے توں تاریخی دستاویزات ہن تک غائب نيں۔
مقامی لوک داستاناں تے شاعری دے مطابق 12واں صدی وچ اس قلعے اُتے میر جلال خان ہوت حاکم سن ۔ مقامی لوک داستاناں دے مطابق میر دوستین ہوت (پناں) میر عالی دے بیٹے سن ۔ میر عالی حاکم کیچ میر محمد موت دے صاحبزادے سن تے ایہ میر جلال خان ہوت دے پوتے سن ۔ میر جلال خان ہوت قبیلے دا سربراہ تے حاکم کیچ سن تے اس قبیلے دے لوک ہن وی تربت سمیت مکران دے مختلف علاقےآں وچ رہائش پزیر نيں۔
(مقامی روایت دے مطابق سرزمین کیچ دے حاکم میر عالی دا بیٹے میر دوستین ہوت (پناں) تجارت دی غرض توں کیچ توں سندھ دے شہر بھنبھور چلے گئے تے سسی دے عاشق ہوئے۔ سسی دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ بھنبھور دے راجا دی بیٹی سی تے انہاں دی پیدائش اُتے جونشیناں نے راجا نوں کہیا کہ ایہ لڑکی شاہی خاندان دے لئی بدشگونی دی علامت اے۔ بھنبھور دے راجا نے لڑکی نوں اک لکڑی دے صندوق وچ ڈال کر دریائے سندھ دی لہراں دے حوالے کے دتا تے اتفاقاً صندوق بھنھبھور دے پنڈ دے اک بے اولاد دھوبی دے ہتھ لگیا جس نے لڑکی نوں خدا دا عطیہ سمجھ کر اپنی اولاد دی طرح پالیا۔
کیچ دے حاکم دے بیٹے میر دوستین ہوت نوں بھنبھور دے اک دھوبی دی بیٹی سسی توںعشق ہو گیا تے دھوبی بننے دی شرط اُتے پناں سسی نال شادی کرنے وچ کامیاب ہو گئے۔ دسیا جاندا اے کہ پناں دا خاندان اس رشتے اُتے برہم سی تے پناں نال ملن دے بہانے بھنھور آئے تے نشہ آور مشروبات پلیا کے پناں نوں اپنے نال واپس کیچ نال لے گئے۔ جدوں صبح سسی خواب توں جاگی تاں پناں نوں نہ پا کر دیوانہ ہو کے کیچ دی طرف نکلاں، تپتے صحرا وچ پیاس دی شدت توں نڈھال سسی نے اک چرواہے توں پانی منگیا تے چرواہے دی بدنیندی نوں بھانپ کر حسرت بھرے نگاہاں توں آسمان دی طرف دیکھنے لگی اوردعا منگی۔ ايسے اثنا زمین پھٹی تے سسی زمین دے اندر چلی گئياں۔ جدوں پناں نوں ہوش آیا تاں سسی نوں نہ پاکر اوہ سسی سسی پکاردے ہوئے کیچ توں بھنبھور دی طرف بھجیا تے راستے وچ ايسے جگہ اُتے اس دی ملاقات ايسے چرواہے نال ہوئی۔ چرواہے نے پناں نوں سارا ماجرا سنایا تاں اوہ سسی سسی کہہ کے چلایا۔ جواباً سسی دی کرب ناک آواز ابھری، قبر شق ہوئی تے پناں سسی توں جلا ملا۔
محبت دی اس لازوال داستان سسی پناں دی قبراں بلوچستان دے ضلع لسبیلہ وچ موجود نيں جتھے عقیدت مند زیارت دے لئی آندے جاندے نيں۔
اک فرانسیسی ٹیم نے حالیہ برساں وچ اس سائٹ سمیت مکران وچ موجود ہور قلعےآں دی کھدائی دی تے کھدائی وچ ماہرین نوں مختلف ادوار دے آثار ملے، جدوں کہ اطالوی ماہرین آثار قدیمہ وی ماضی وچ اس قلعے دی کھدائی کردی رہی اے۔ [۱]
ماہرین آثار قدیمہ دے مطابق کھدائی توں پہلے تحفظ تے انتظام دے مربوط تے جامع منصوبہ بندی دے بغیر اس دی کھدائی ممکن نئيں۔
عمران شبیر دے مطابق اس قلعے نوں دوبارہ اپنی اصلی شکل وچ لیانا تاں ممکن نئيں البتہ جنہاں اشیا توں ایہ قلعہ بنایا گیا سی انہاں توں اس جداں اک قلعہ بنایا جاسکدا اے تاکہ قدیم رہتل تے آثار نوں محفوظ کيتا جا سکے۔
دو سال پہلے حکومت نے اس تاریخی قلعے نوں بحال کرنے دے لئی غور شروع کر کے اس حوالے توں منصوبہ بندی کيتی سی مگر اس اُتے تاحال کم شروع نئيں ہو سکا۔ عین ممکن اے کہ آنے والے بجٹ وچ اسں دے لئی رقوم مختص کيتی جائے۔
ماہرین آثار قدیمہ دے مطابق میری قلات نوں بحال بنانے دے لئی ضروری اے کہ اسنوں اک باڑ لگیا کر بند کيتا جائے تے اس دی مکمل کھدائی کر کے قلعے دے مختلف ادوار نوں شناخت کيتا جائے۔ (بشکریہ انڈیپنڈنٹ اردو)