پنڈاری
پِنڈاری یا مفت دے ساتھی (سانچہ:Lang-mr ؛ ہندی: piṇḍārī, पिण्डारी / पिंडारी) انہاں مسلمان گھڑ سواراں نوں کہیا جاندا سی جو مغل فوجیاں توں پھڑ کے انہاں نوں مراٹھا حکمراناں دے لئی قید کردے سن ۔ ایہ انہاں فوجاں دا اہم حصہ سن تے اٹھارویں صدی وچ غارت گری دی متعدد کارروائیاں وچ ملوث سن ۔[۱] ایہ لوک سبھی مراٹھا زیر نگین علاقےآں وچ پھیلے ہوئے سن ۔ انہاں نوں مراٹھا سرداراں دی حوصلہ افزائی تے تحفظ حاصل سی جنہاں دی فوجاں دے لئی ایہ لوک ساز و سامان دی سربراہی دا کم کردے سن ۔[۲] ایہ لوک کئی مسلمان قبیلے اُتے مشتمل سن جنہاں دا واحد مقصد لٹ مار تے غارت گری سی۔[۲] ایہ لوک اٹھارہويں صدی وچ سامنے آئے جدوں مغلیہ سلطنت بکھر رہی سی تے مرہٹے بیشتر ہندوستان اُتے قابض سن ۔[۲] پنڈاری لوک خود دے منتخب سردار دے نال منطم سن تے ہر گروہ کسی نہ کسی مراٹھا سردار توں جڑا سی۔ اہم خصوصیت ایہ سی کہ ایہ لوک بلا معاوضہ کم کردے سن ۔ اُتے خدمات دے صلے وچ انہاں نوں لٹ مار تے غارت گری دا اختیار حاصل سی۔[۲]
تعارف
[سودھو]اٹھاواں صدی دا آخری چوتھائی ہندوستان دے لوکاں دے لئی وڈی مصیبت دا سامان لے کے آئی سی ۔ مرہٹاں دی طاقت اپنے عروج اُتے سی ، نادرشاہ دا حملہ تے اس دے بعد احمد شاہ ابدالی دے حملے تے جاٹاں تے سکھاں مغلیہ سلطنت دیاں بنیاداں کھوکھلی کر دتیاں سن ۔ پورے برصغیر وچ انتشار دی حالت سی تے اس انتشار توں فائدہ اٹھا کے بوہت سارے طالع آزما میدان وچ نکل آئے سن ۔ اس انتشار دا سب زیادہ فائدہ انگریزاں نوں ہويا تے انہاں نوں اپنی طاقت ودھانے دا موقع ملیا ۔ اس انتشار وچ جو قوتاں لٹ مار دے لئی میدان وچ اتراں انہاں وچ اک پنڈاری وی سن ۔ اسيں پنڈاریاں جو خوف و دہشت دی علامت سن دے بارے وچ بوہت گھٹ جاندے نيں ۔ عام لوکاں نوں چھڈن پڑھے لکھے افراد وی انہاں دے بارے وچ کم جاندے نيں ۔ جے جاندے نيں تاں صرف اِنّا جاندے نيں کہ ایہ لُٹیا ماری دے لئی تباہی تے بربادی پھیلاندے سن ۔ اس دی بنیادی وجہ انہاں دے بارے مقامی مورخین نے خود فراموشی دی حد تک کم لکھیا اے ۔ بس اک آدھ لائین یا چند جملےآں توں زیادہ نئيں لکھیا اے ۔ اردو دا اک ناول پنڈاری اے جو پنڈاریاں دے پس منظر وچ قمر اجنالوی نے لکھیا اے مگر اس وچ وی پنڈاریاں دی صحیح تصویر پیش نئيں کيتی گئی اے ۔ جے پنڈاریاں دے بارے وچ کچھ لکھیا گیا اے تاں انگریز مورخین نے لکھیا اے ۔ انہاں نے ہی ساڈے سامنے انہاں دے ظلم و ستم تے لُٹیا ماری دی صحیح تصویر پیش کيتی اے ۔ انہاں ظلم و ستم دی صحیح تصویر امیر علی ٹھگ وچ پیش کيتی گئی اے ۔
پنڈاری
[سودھو]اگرچہ پنڈاری بہت پہلے توں میدان وچ اترے چکے سن مگر انہاں نوں عروج انہاں نوں عروج اٹھارواں صدی دے آخر وچ حاصل ہويا ۔ کیوں کہ ایہ ابتدا وچ انہاں نوں اپنے دشمناں دے علاقےآں وچ تباہی مچانے دے لئی انہاں دی تنظیم کيتی سی تے جدوں تک ایہ مرہٹہ رہاستاں دے زیر اثر رہے انہاں ظلم و ستم محدود رہیا ۔ لیکن اٹھاراں صدی عیسواں وچ ایہ مرہٹاں جبر توں آزاد ہوئے گئے تاں انہاں دی تباہی دا دائرہ پھیل گیا تے ایہ دہشت و خوف دی علامت بن گئے ۔ انہاں دا عروج اگرچہ بہت مختصر عرصہ دے لئی حاصل ہويا سی تے زیادہ تر وسط ہندوستان انہاں دا شکار ہويا تے اوتھے انہاں نے تباہی تے بربادی مچادی سی ۔
اگرچہ پنڈاریاں دے مختلف گروہاں وچ مستقیم سن مگر انہاں وچ اپنے مفادات دے پیش نظر اک وقتی اتحاد قائم ہوجات سی ۔ اُتے ایہ اتحاد قوم وطنیت دی بنا اُتے نئيں بلکہ مشترکہ ارادہ و نیت اس دی بنیاد سی ۔ کیوں کہ انہاں وچ ہر علاقہ ، قوم تے مذہب دے لوک شامل ہُندے سن ۔ ایہی وجہ اے انہاں وچ مذہبی تعصب بالکل نئيں سی تے انہاں نوں اپنی سپاہیانہ قابلیت توں انہاں دے اپنے خاندان یا وطن اُتے کدی ناز یا فخر نہ ہويا ۔ کیوں کہ ایہ وطنی یا مذہبی رشتہ رشتہ وچ مربوط نہ سن ۔ ایسا رشتہ جو ہندستان دی بہت ساریاں اقوام وچ ناقابل شکست صورت اختیار کرلیندا اے ۔ ایہی وجہ اے جدوں پنڈاریاں دا استیصال کيتا گیا تاں اک آواز وی انہاں دے حق وچ بلند نئيں ہوئی تے جلد ہی انہاں دا ناں تقریبا فراموش ہوئے گیا ۔ حالانکہ انہاں دے ناں توں سارے ہندوستان وچ خوف تے دہشت طاری سی ۔
پنڈایاں نوں ابتدائی مرہٹاں توں نسبت دتی جاسکدی اے ۔ اگرچہ دونے دی عادات و خصائل تے کیرکٹر یکساں سن ۔ لیکن انہاں دونے وچ کچھ اختلاف وی سی ۔ شواجی تے اس دے وابستگان وچ مذہبی رسم و رواج تے قومیت دے رشتاں توں اتحاد قائم سی تے اس توں انہاں دے لئی جوش و ہمدردی پیدا ہوئی ۔ مرہٹہ حکومت دے خلاف لشکر کشی وچ محض لٹ مار دی محبت وچ شامل نئيں ہوئے سن ۔ بلکہ انہاں دے دل وچ مادر وطن تے آبا و اجداد دی محبت وی شامل سی تے انہاں نوں اپنے احکام و عمال نال نفرت سی جس دی وجہ توں انہاں وچ اک اتحاد پیدا کر دتا سی ۔
پنڈاریاں دی تباہی تے بربادی نوں تاتاریاں توں نسبت دتی جاندی اے ۔ جدوں اوہ کسی ذرخیز علاقہ وچ پہنچدے تاں اوہ ٹڈی دل دی طرح علاقہ وچ پھیل جاندے تے لوکاں نوں پرت کر تباہ و برباد ڈالدے تے مال دولت دے حصول دے لئی لوکاں اُتے تشدد توں گریز نئيں کردے سن ۔ اوہ کسی مقبوضہ علاقہ وچ نہ سکونت اختیار کرنے تے نہ ہی اوتھے آرام پانے دی خواہش کردے سن تے انہاں نوں اس دے وسائل وی میسر نئيں سن ۔ انہاں دے سرداراں نوں اگرچہ کچھ املاک بطور جاگیر دے مل گئياں سن یا انہاں نے غصب کرلئی سن ، لیکن انہاں جاگیراں دی آمدنی توں انہاں دی تعداد دے دسويں حصہ دے ہی گزارہ ہوسکدا سی ۔ اس لئی اوہ صرف لٹ مار اُتے گزر کردے سن ۔ پنڈاری اگرچہ اوہ ہندو ریاستاں دے زیر اثر رہے تے ایہ کہیا جاسکدا اے کہ پنڈاریاں نوں مرہٹے وسط ہند وچ لیائے جو ایتھے آباد ہوئے گئے ۔ حیرت انگریز گل ایہ پنڈاریاں دی قیادت مسلماناں دے پاس رہی اے ۔ دوسری عجیب گل ایہ انہاں دے سرادراں دے زیادہ تر ناں اکثر ہندوانہ سن ۔ اگرچہ اوہ مسلمان ہُندے سن ۔
پنڈاریاں دی سرپرستی مرہٹہ ریاتاں نے دی ۔ انہاں نوں نال رکھنے دا مقصد نہایت بے دردی دے نال غیر محفوظ صوبےآں نوں تباہ و برباد کرنے کم لیا جانا سی ۔ اس مقصد دے لئی پنڈاری ہور افواج توں پہلے اگے روانہ کردئے جاندے سن ۔ انہاں دا کم جنگ کرنا نئيں سی بلکہ لٹ مار دی خدمت انہاں دے سپرد سی تے ايسے توں انہاں دا گزارہ ہُندا سی ۔ اس لئی پنڈاریاں دا ناں کدی اک بہادر جماعت دی حثیت توں نئيں آیا اے ۔ البتہ انہاں دے مظالم وچ اوہ تمام مثالاں ملدی نيں جو اکثر خونخوار قزاقاں دی داستان وچ پائی جاندیاں نيں ۔ ایہ مرہٹاں دے مہتر ہونے دی حثیت توں نہایت ذلیل تے حقیر سمجھے جاندے سن ۔ اس لئی ابتدا ہی توں انہاں دے عادات تے کیرکڑ نے ایسی شکل اختیار کرلئی جو اس کم دے لئی نہایت موزاں سی جو انہاں نوں انجام دینا ہُندا سی ۔ بیشک انہاں دے سرداراں تے بوہت سارے ہمراہیاں وچ اولولعزمی تے دلیری دے اوصاف اکثر پائے جاندے سن ۔ لیکن فتح و شکست دے موقع اُتے انہاں وچوں کسی شخص نے اپنی کوئی شریفانہ خصلت ظاہر نہ دی ۔ ایہ گل حیرت انگریز اے کہ انہاں لٹیراں وچوں کدی کسی فرد نے وی ناموری حاصل کرنے دا جذبہ پیدا نہ ہويا ۔ البتہ جہالت و ذلالت ، سفاکی تے شفاوت قلبی وچ ضرور حصہ لیا تے بحثیت اک جماعت کہ ایہ لوک اپنے انہاں نوں اوصاف دے باعث زیادہ مشہور سن ۔ ایسی جماعت دی داستاناں وچ سوائے انہاں گلاں دے تے توقع ہی کيتا کيتی جاسکدی اے ۔
پنڈاریاں دا تعلق وی مرہٹہ علاقہ توں سی تے اوہ کثیر تعداد وچ سن ۔ مگر اس دے باوجود انہاں وچ سب توں وڈی خرابی ایہ سی کہ انہاں وچ اتحاد نئيں سی ۔ اگرچہ انہاں دی تنظیم وچ بیحد وسعت سی مگر کسی مشترکہ غرض دی وجود توں کچھ عرصہ دے لئی انہاں وچ اتحاد و اتفاق پیدا ہُندا سی ۔ انہاں دے پڑاوَ آوارہ گرد اشور بے کار لوکاں نوں اپنی جانب رجوع کرنے دے لئی مرکز دا کم دیندے سن ۔ ایتھے انہاں لوکاں دی وڈی تعداد پنڈاریاں دے گروہ وچ شامل ہونے دے لئی موجود رہندی سی ۔ انہاں کثیر تعداد دی وجہ توں انہاں دے سرداراں نے اپنے عروج دے لئی یا دوسرےآں نوں تباہ و برباد کرنے دے استعمال کيتا ۔
اٹھارواں صدی دی آخری دہائی تے انیہويں صدی دی پہلی دہائی یعنی ویہہ سالاں وچ وسط ہند وچ پنڈاریاں دے عروج دا زمانہ سی ۔ انہاں دی تعداد دا اندازہ ہر قسم دے ویہہ توں تیس ہزار سوار کيتا گیا اے ۔ لیکن انہاں دی صحیح تعداد دا قطعی اندزا لگانا قطعی ممکن نئيں اے ۔ کیوں کہ انہاں دی تعداد وچ کمی و بیشی ہُندی رہندی اے ۔ انہاں دی ہر کامیابی انہاں دی تعداد وچ اضافہ دا سبب تے ناکامی کمی دا موجب ہُندی سی ۔ ایداں دے افراد جو جو عادات و خصائل تے حالت دی یکسانی دی بدولت ہر ایداں دے سردار توں جاملدے جو کسی فرمانروا دے ایتھے ملازم رہ چکيا اے ۔ لیکن اس فرمان روا دی کمزوری یا ظلم دیکھ کے اوہ اس دی اطاعت توں سرکشی اختیار کرنا چاہندا اے تے اوہ ڈاکو بن جانے دا خواہاں ہُندا ۔
خیال رہے کہ پنڈایاں دی تعداد وچ اضافہ انہاں وجوہات دی بنا اُتے وی سی جو خود انہاں نے پیدا کردتیاں سن ۔ کیوں کہ انہاں دی لٹ مار دے حملےآں دی توسیع توں لوکاں دی جائداداں غیر محفوظ ہوئے گئی سن تے انہاں دی پرت کھسوٹ توں جو لوک تباہ ہوئے ۔ انہاں نے مجبور و معذور ہوکے ظلم و ستم ڈھانے اُتے کمر بنھ لی تے پنڈاریاں وچ شامل ہوئے گئے ۔ چونکہ ہن لوکاں دے لئی معاش دا صرف ایہی اک ذریعہ باقی رہ گیا سی ۔ اوہ وی اس لہر وچ جاملے جس دا مقابلہ اوہ نئيں کرسکدے سن تے دوسرےآں نوں پرت کر اپنے نقصانات دی تلافی کرنی چاہی ۔ انہاں حالات دے باعث پنڈاریاں دی تعداد دے متعلق سب تخمینے غلط ہوجاندے نيں تے ایہ لوک ہندوستان دی جنگی آبادی دے آوارہ گرد حصے توں اس طرح مل گئے سن کہ اوہ اک نظام نہ کہ کوئی خاص قوت بن گئے جس ے شکست کرنا مطلوب سی ۔
پنڈاریاں دے لٹ مار دے حملےآں دی مدافعت دا انتظام یا انہاں دے سرداراں اُتے حملے کرنا دونے تدبیزاں اس خرابی دے انسداد دے لئی یکساں بے سود تے بے اثر ثابت ہوئیاں ۔ کیوں ایہ اک ایداں دے شیش ناگ دی طرح سن جس دا اک سر کچل دتا جاندا اے تاں اس دوسرا سر پیدا ہوجاندا سی تے جنہاں ریاستاں نے انہاں نوں دبانے دی کوشش کيتی انہاں دے وسائل اک ایداں دے دشمن دے مقابلے دے لئی فضول ضائع کیتے گئے جنہاں نوں اپنی کامیابی توں ہر گل کيتی توقع سی تے شکست کھانے اُتے انہاں دی حالت چنداں مخدوش نہ ہُندی سی ۔ اس گل نوں سمجھنے دے لئی اسيں انہاں لٹیراں دے طرز جنگ نوں بیان کردے نيں ۔
پنڈاری جدوں کسی لٹ مار دی مہم اُتے روانہ ہُندے سن تاں اوہ کسی اک یا چند چیدہ سرداراں دے ماتحت ہوئے جاندے سن ۔ جنہاں نوں لبیریا کہندے سن ۔ لبیریا جو منتخب ہُندا سی اس دا رتبہ وڑا یا پنڈاری کمپ وچ صف اول یا راجپوتاں دی اول صف دے سردار توں مشابہت رکھدا سی ۔ جدوں کسی مہم دا تہیہ کر ليا جاندا تاں لبیریا دا مع اپنے جھنڈے دے چلنا کوچ دی علامت ہُندا سی ۔ لبیریا ہمیشہ اپنی ذہانت تے مستعدی دے لئی مشہور سن ۔ اسنوں اپنی اس معلومات تے فہم فراست دے باعث منتخب کيتا جاندا سی جس اُتے حملہ کرنا مقصود ہُندا سی ۔ ہر پنڈاری سوار اپنے کھانے دے لئی چند روٹیاں تے گھوڑے دے لئی تھوڑا سا دانہ اپنے نال لے جاندا سی تے اس دے پاس خیمے یا کوئی سامان سفر نئيں ہُندا سی ۔ ہر جماعت وچ عموماً دو یا تن ہزار سوار ہُندے سن ۔ اوہ چالیس یا پنجاہ میل روزانہ دے حساب توں تیز رفتاری توں روانہ ہُندی تے کوئی سوار سجے یا کھبے مڑ کر نہ دیکھدا سی ۔ حتیٰ کہ اوہ منزل مقصود اُتے جاپہنچدے سن تے فیر ٹولیاں وچ مستقیم ہوکے مویشیاں تے مال و اسباب دا صفایا کردے تے جس چیز نوں اپنے نال لے نہ جاسکدے اسنوں تباہ و برباد کر ڈالدے سن ۔ اوہ چپکے توں اچانک حملہ کر دیندے سن تاکہ محافظ سپاہ دی گرفت توں بچے رہیاں تے کسی فوج دی آمد توں بشتر ہی اوہ واپس پرت جاندے سن ۔ انہاں نوں اپنی نقل و حرکت دی پھردی وجہ توں ایہ قوت ایہ حاصل ہوئے گئی سی کہ اوہ کسی دی گرفت وچ نئيں آندے سن ۔ جے انہاں دا تعاقب کيتا جاندا تاں اوہ نہایت طویل کوچ کردے (بعض وقت سٹھ میل توں وی زیادہ) تے ایداں دے رستےآں توں جاندے جنہاں اُتے کسی باقیدہ فوج دا سفر کرنا قطعی ناممکن اے ۔ جے تعاقب کرنے والے انہاں تک پہنچ وی جاندے تاں اوہ منتشر ہوجاندے تے کسی اک مقررہ مقام اُتے فیر جمع ہوجاندے سن ۔ ایہ وی ہُندا سی جے انہاں دا پِچھا کيتا جاندا تاں اوہ چھوٹی چھوٹی ٹولیاں وچ تقسیم ہوجاندے سن ۔ انہاں دی دولت ، مال غنیمت تے اہل و عیال اک نہایت وسیع دشوار گزار علاقہ وچ پھیلے ہوئے سن جتھے رسائی آسان نئيں سی ۔ جس وچ کہ انہاں نوں پناہ ملدی سی تے ایہ تھاںواں پہاڑاں یا قلعہ جات وچ سن ۔ جنہاں کہ مالک یا تاں اوہ خود سن یا انہاں روسا دی ملکیت سن جنہاں دے نال انہاں دے خفیہ یا علانیہ تعلقات سن ۔ لیکن انہاں وچوں کوئی ایسی جگہ نئيں سی جتھے آسانی توں انہاں اُتے حملہ ہوسکدا سی تے کسی حملہ دی صورت وچ اک جماعت دی شکست یا انہاں دی اک چھاوَنی دی بربادی یا انہاں دی چند گڑھیاں اُتے عارضی قبضہ کرلینا اک ڈاکو نوں نیست و نابود کرنے توں زیادہ کچھ اثر کردا سی ۔ جس دی جگہ اس توں زیادہ نڈر تے من چلا ڈاکو اُتے کر دیندا سی ۔
پنڈاری کمزور تے زوال پزیر ریاستاں دیاں خرابیاں دی بدولت جانور دے سڑے ہوئے گوشت وچ کیڑے دی مانند پیدا ہوئے گئے سن ۔ خوش قسمتی توں انہاں وچ کوئی اتحاد نہ سی جو انہاں لوکاں نوں مربوط تے متحد کر دیندا ۔ انہاں دا آپس وچ نہ مذہبی تعلق سی تے قومی خیالات سن ۔ انہاں وچ ہر اک علاقہ تے مذہب دے لوک شامل سن ۔ ایہ لوک جو مایوسی تے مصیبت دے باعث مجتمع نئيں ہُندے سن بلکہ ہندوستان دی اصلی حالت نوں دیکھ کے انہاں نے ایہ سمجھ لیا سی کہ اس وقت ڈاکو ورگی زندگی بسر کرنے وچ خطرہ کم تے نفع زیادہ اے ۔ اس قسم دی جماعت البتہ اس وقت ہیبت ناک تصور ہوسکدی سی جس کہ اوہ کسی مضطرب جماعت دا جزو سمجھی جاندی ہوئے ، جس دے ہر اک شعبے نال تعلق ہُندا ہوئے ۔ انہاں دی مثال مہلک متعدء بیماری ورگی سی ۔ جس نے ایتھے تک اہمیت حاصل کرلئی سی کہ اس گل دا امکان پیدا ہوئے گیا سی کہ وسط ہند وچ جو تھوڑی بہت حکومت باقی رہ گئیاں نيں ایہ لوک جلد اس اُتے فتح یاب ہوجاواں گے تے انہاں دی جماعت وسط ہند وچ عظیم انشان جنگی مظہر بن جائے گی ۔
تریخ
[سودھو]برصغیر دی تریخ وچ کلمہ پنڈاری پہلے پہل1689 ء وچ سننے وچ آیا سی ۔ جدوں کہ انہاں نے گمنام ڈاکووَں توں ترقی کرکے اس قدر اہمیت حاصل کرلئی سی کہ مختلف مرہٹہ حکمراناں نے انہاں نوں اپنی تارخت دے لئی نہایت کار آمد تصور کر ليا سی ۔ مرہٹاں دی نبردآزمائی دا غیر منظم طریقہ پنڈاریاں دی لٹ مار دے خصائل دے لئی نہایت موزاں سی ۔ مرہٹاں نے اکثر پنڈاریاں نوں زمیناں دے کے یا انہاں علاقےآں اُتے جنہاں اُتے ایہ قابض ہوئے گئے سن تے انہاں دے قبضہ دے حق نوں زبانی تسلیم کر ليا جاندا سی ۔ مرہٹہ فوج نوں خود لٹ مار دی اجازت سی تے پنڈاریاں نوں اس توں زیادہ لٹ مار دی اجازت دے کے انہاں دی مدد حاصل کيتی گئی ۔ رفتہ رفتہ اس نظام دے تحت پنڈاریاں نے مستقل شکل اختیار کرلئی سی ۔ انہاں دے سرداراں نوں اپنے ساتھیاں توں خدمت لینے دا موروثی حق حاصل ہوئے گیا سی جو انہاں دی اولاد وچ منتقل ہُندا گیا ۔ پنڈاری کہلانے دی مختلف روایات نيں ۔ مقامی لوکاں دا خیال اے کہ انہاں دا ناں انہاں دی شراب خوری دی عادت دی وجہ توں پيا ۔ کیوں کہ ایہ لوک اکثر شراب فروخت کرنے والے دی دکان اُتے جو پنڈ کہلاندی سی پئے رہندے سن ۔
پنڈاریاں دا پہلا سردار غازی الدین دسیا جاندا اے ۔ ایہ اک شخص چیکن دا بیٹا سی جو شواجی دا بیلدار سی تے چیکن دا باپ نرسو وی ايسے عہدے اُتے مامور سی ۔ اوہ تورائی قبیلے نال تعلق رکھدا سی ۔ ایہ باجی راوَ اول دے ایتھے ملازم سی تے اجین دے مقام اُتے اک فوجی دستے وچ ملازم سی کہ اس دا انتقال ہوئے گیا ۔ اس دو بیٹے گری خان تے شہباز خان سن ۔ وڈا بیٹا اگرچہ سولہ سال دا سی مگر باپ دا جانشین ہويا تے اک جماعت دا کمان دار ہوئے گیا جو لٹ مار دی مہم اُتے روانہ کيتی گئی جو نہایت کامیاب رہی ، ملہار راوَ انہاں دی کامیابی توں اِنّا خوش ہويا کہ اس نے اس جماعت دے سردار نوں اک زرین چھنڈا عطا کيتا ۔ جس دی بدولت اس نے اپنے ہمراہیاں دی تعداد وچ اضافہ ہوئے گیا تے اس اعزاز دی بدولت انہاں نوں مرہٹہ کمپ وچ خاص اہمیت ہوئے گئی سی ۔ اس وجہ توں لوکاں وچ ایہ خیال پھیل گیا کہ ملہار راوَ ہلکر نے سواراں دی جماعت نوں پہلے پہل داخل کيتا ۔ ایہ گل قابل ذکر اے کہ اس دے آدمی فوج توں بالکل علحیدہ خیمہ زن ہُندے سن تے ایہ وڈے شاطر ڈاکو سن تے گری خان اپنے قبیلے دے ناں توں تورائی کہلاندا سی ۔ بعد وچ پنڈاری ہر معزز شخص نوں تورائی کہنے لگے تے ساتھی پنڈاری کہلانے لگے ۔
ملہار راوَ نے جدوں ہندوستان اُتے حملہ کيتا تاں گری خان اس دے نال گیا تے ايسے دے نال رہیا ۔ جنہاں قزاقاں دا اوہ سالار سی تے اس دے کارنامے مرہٹاں دی کار گزاریاں وچ شامل نيں ۔ لیکن انہاں دے مظالم مرہٹاں دے ظلم و ستم توں زیادہ ہُندے سن ۔ کیوں کہ لٹ مار ہی انہاں دی بسر اوقات دا وسیلہ سی ۔ گروی خان دے مرنے دے بعد اس دا فرزند لعل محمد پنڈاریاں دا سردار بنا ۔ لعل محمد دا جانشین اس دا بیٹا امام بخش ہويا ۔ امام بخش دے دور وچ بوہت سارے پنڈاری سرداراں نے اپنی آزادنہ کمان قائم کرلئی ۔ انہاں وچ قادر بخش ، ٹکو خان تے بہادر خان زیادہ معروف نيں ۔ انہاں نے بعد وچ کمپنی بہادر دے اگے ہتھیار ڈالدیے تے انہاں نوں گزارے دے لئی تھوڑی بہت اراضی دے دتی گئی سی ۔
ان پنڈاری سرداراں دے لٹیراں دی تعداد تن یا چار ہزار توں زیادہ نئيں سی تے ایہ آخر تک ہلکر شاہی دے مطیع تے فرمان بردار رہے ۔ ملہار راوَ تے تکاجی ہلکر کے زمانے وچ پندٓاری جدوں مرہٹاں دے کسی علاقہ وچ پہنچدے تاں تو علحیدہ خیمہ زن ہُندے سن تے انہاں نوں لٹ مار دی اجازت نئيں دتی جاندی سی ۔ البتہ انہاں نوں معمولی سا الائنس ضرور دتا جاندا سی ۔ اس دے علاوہ اوہ اپنے ٹٹواں تے بیلاں توں غلہ چارہ لکڑی لاد دے لے جاندے سن ایہ انہاں دی گزر بسر دا اک ذریعہ سی ۔ انہاں نوں دشمن دے علاقہ وچ داخل ہونے دے بعد لٹ مار دی اجازت دے دتی جاندی سی مگر انہاں دا یومینہ الانس بند ہوجاندا سی تے حملہ دے اختتام توں تک انہاں لٹیراں اُتے کسی قسم روک ٹوک نئيں ہُندی سی تے حملہ دے اختتام اُتے مرہٹہ کمان دار جے طاقت ور ہُندا تاں عموماً انہاں دے سرداراں نوں گرفتار کرلیندا تے انہاں دے کیمپ دا محاصرہ کرکے مال غنیمت دا بشتر حصہ انہاں توں کھو لیندا ۔ مرہٹہ سردارں دے طرز عمل نوں دیکھدے ہوئے پنڈاری سرداراں نے اپنے جور ستم وچ اضافہ کر دتا سی کہ اوہ اپنے آقاءاں دی متوقع پرت کھسوٹ نوں براشت کرسکن ۔
جسونت راوَ ہلکر کے پاگل ہونے تک جو پنڈاری سردار اس ریاست وچ ملازم سن انہاں دی مناسب حثیت برقرار رہی ۔ اوہ اگرچہ وڈے وڈے گروہاں دے کمان دار سن لیکن انہاں نوں راجا دے سامنے بیٹھنے دی اجازت نئيں سی ۔ جسونت راوَ نے مرہٹاں دے پنجاب اُتے حملے توں پہلے دولت راوَ سندھیا نال ملاقات کيتی تاں اسنے پنڈاری سرداراں دی حوصلہ افزائی ، براہ راست گل گل تے انہاں نوں خطابات تے جاگیرات عطا کرنے اُتے نکتہ چینی دی کہ اوہ اس طرح دے اعزاز دے مستحق نئيں نيں ۔
ریاست ہلکر دا جسونت راوَ پنڈاریاں دی برتی ہوئی طاقت دے خطرے توں بخوبی آگا سی ۔ اس نے اس استیصال دا سوچیا سی ۔ مگر اس دے پاگل ہونے دے بعد منا بائی تے ہور لوکاں نے جو اس ریاست دے حکمران ہوئے پنڈاریاں دی قوت ودھانے دی ہر طرح توں حوصلہ افزائی دی ۔ اس لئی ہلکر شاہی حکومت وچ پنڈاریاں دے سرداراں دی اہمیت ودھ گئی تے انہاں دی عزت و توقیر ودھ گئی تے انہاں نوں تے انہاں دے ساتھیاں نوں جاگیراں دتیاں گئیاں ۔
غازی الدین پنڈاری جس پہلے ذکر ہوچکيا اے دا چھوٹا بیٹا شہباز خان جوان ہويا تاں اس نے رانوجی سندھیا دے ایتھے نوکری کرلئی ۔ جس نے اس اُتے نوازش کيتیاں تے شہباز خاں رانوجی دے نال ہندوستان گیا تے اوہ ٹونک وچ اک لڑائی وچ ماریا گیا ۔ اس نے دو بیٹے ہیرا تے برن دو چھڈے سن ۔ انہاں دونے نے مادھوجی سندھیا دی فوج وچ بحثیت پنڈاری سردار شہرت حاصل کيتی تے مرہٹہ فوج دے ہمراہ اوہ ہندوستان گئے سن ۔
بعد وچ اوہ بیرسیہ دے نیڑے مع پنج ہزار ہمراہیاں دے خیمہ زن ہوئے تاں انہاں نے ریاست بھوپال نوں اپنی خدمات پیش کيتیاں ۔ تاکہ نواب بھوپال اجازت توں اوہ ریاست ناگپور دے علاقےآں لٹ مار کرسکن جس توں اس وقت بھوپال دی لڑائی چھڑی ہوئی سی ۔ ایہ واقعہ چھٹا خان دے انتقال دے بعد پیش آیا سی جدوں کہ راجا ہمت راوَ برائے ناں دیوان ریاست سی ۔ انہاں لٹیراں دی ایہ درخواست بنظر احتیاط (جو سندھیا کہ حمایتی خیال کیتے جاندے سن ) منظور نہ کيتی گئی تاں اوہ ناگپور چلے گئے ۔ جتھے رگھوجی بھونسلا نے انہاں دی وڈی خاطر مدارت دی تے اس راجا نے انہاں نوں پہلا حکم دتا کہ اوہ ریاست بھوپال نوں تاخت و تاراج کرڈالاں جو اس وقت نہایت خوش حال سی ۔ ایہ کم انہاں نے نہایت خوش اسلوبی توں انجام دتا ۔ انہاں ریاست نوں اس قدر نقصان پہنچایا کہ ایہ ریاست مدتاں پنپنے نہ پائی ۔ پنڈاریاں نے لُٹیا ماری تے اپنی سفاکیوں توں بھوپال دے لوکاں نوں سخت نقصان پہنچایا ۔ پنڈاریاں دے حاصل کیتے ہوئے مال غنیمت دی خبراں سن کر راجا رگھوجی بھونسلا دے منہ وچ پانی بھر آیا تے جدوں پنڈاری ناگپور واپس آئے تاں راجا نے پنڈاریاں دے کیمپ دا محاصرہ کرکے پنڈاری سردار برن نوں گرفتار تے انہاں دا مال غنیمت کھو لیا ۔ برن دی باقی زندگی قید وچ گزری ۔ اس دا بھائی ہیرا دولت راوَ سندھیا دے پاس پونا بھج آیا تے اس نے برہان پور وچ وفات پائی ۔
دوست محمد تے واصل محمد اپنے باپ ہیرا دے لشکر کے وارث بنے جو اپنے آپ نوں دولت راوَ سندھیا دے معینہ پیراں وچ شمار کردے سن جس دے اوہ عموماً اطاعت گزار سن ۔ مگر کدی کدی سرتابی توں وی کم لیا کردے سن ۔ انہاں دی روش پنڈاری سرداراں دے عام انقلابات دے اثر توں خالی نئيں سی ۔ انہاں دا اکثر پڑاوَ مالوہ دے شرقی علاقے وچ ہُندا سی ۔ جدوں دوست محمد خان دا انتقال ہوئے گیا تاں سارے لشکر دی کمان واصل محمد دے ہتھ وچ آگئی ۔ اس دی رہنمائی وچ لٹیراں دی ٹولیاں نے برطانوی علاقےآں وچ لُٹیا ماری دی ۔ اس لئی برطانوی حکومت انہاں توں ناراض ہوئے گئی اور1817ء تے 1818ء دے دوران انہاں دے خلاف کارروائیاں کيتیاں جس دے نتیجے وچ پنڈاریاں نوں شکست ہوئی تے اوہ منتشر ہوئے گئے تے واصل محمد خان کچھ عرصہ تک مفرور رہیا تے فیر گوالیار جاپہنچیا ۔ جتھے اُتے اسنوں امید سی کہ دولت راوَ سندھیا ہن وی اسنوں پناہ دے گا ۔ اوہ اگرچہ چھپا رہیا لیکن برطانوی نمائدے نوں اس دا پتہ چلا تاں اس نے اس دی گرفتاری دا مطالبہ کيتا جو ٹالا نئيں جاسکدا سی ۔ اگرچہ سندھیا نوں اپنے وعدےآں دا پاس کرنے تے اپنی عزت دے خیال توں قدر پس و پیش ہويا لیکن اسنوں پنڈاری سردار نوں انگریزاں دے حوالے کرنا پيا ۔ واصل محمد خان نوں غازی پور بھیج دتا گیا ۔ جتھے برطانوی حکومت نے پالیسی دے تحت اس دی تقصیرات معاف کر کے اس دے گزارے دا بندوست کر دتا گیا ۔ لیکن اس دی حمیت نے قید دی ذلت نوں گوارا نئيں کيتا ۔ چنانچہ اس نے بھاگنے دی کوشش کيتی ۔ مگر اس دی اطلاع ہوئے گئی تاں اس نے زہر کھا کر اپنی زندگی دا خاتمہ کر ليا ۔
چیتو
[سودھو]اُتے ذکر ہوچکيا اے کہ راجا رگھوجی بھونسلا نے برن نوں قید کر ليا سی ۔ برن دے قید ہونے دے بعد اس لشکر دا سالار دولہ خاں جمعدار بن گیا ۔ اس دے انتقال دے بعد اس دا فرزند راجن برائے ناں سردار بنا ۔ کیوں کہ اصل اختیارات اک بہادر سردار نوں مل گئے جس نے اپنی جواں مردی تے اولوالعزمی توں پنڈاریاں دی قیادت سنبھال لی ۔ اس شخص دا اصل ناں چیتو خان سی ۔ اوہ دہلی دے نیڑے میوات دا باشندہ سی ۔ ایہ غلام دی حثیت توں گرفتار ہويا سی ۔ مگر دولہ خان نے اسنوں اپنا بیٹا بنالیا ۔ عرصہ دراز دے بعد اس نے اوہ رتبہ حاصل کيتا کہ راجن دے نال اس دا ناں لیا جانے لگیا ، چیتو نے اپنی دانائی تے فرزانگی توں راجنہاں نوں راضی رکھیا ۔ کیوں کہ پنڈاری راجنہاں دی موروثی عزت کردے سن ۔ راجن نے وی چیتو توں میل جول ودھیا کر بہت فائدہ اٹھایا ۔ کیوں کہ چیتو اپنی فہم و فراست دی وجہ توں مشہور سی تے اس دی رائے پنداریاں دے حق وچ اکثر کار آمد تے سود مند ہُندی سی ۔
اس توں پیشتر ایہ بیان کر دتا گیا اے کہ دولت راوَ سندھیا جب18704ء وچ وسط ہند آیا تاں تو سب پنڈاری اس توں ملے تے سرجی راوَ دی سفارش توں سندھیا نے انہاں دے سرداراں نوں خطابات دے کے سرفراز کيتا گیا ۔ چیتو نوں نواب مستقیم جنگ دا خطاب دتا جو اس دی مہر اُتے کندہ کر دتے گئے ۔ اس زمانے وچ اوہ اپنے گروہ وچ نہایت قابل تے طاقت ور سی ۔ اس نے نواب محمد کند خان مستقیم جنگ دا لقب اختیار کيتا سی ۔ لیکن اوہ چیتو ہی دے ناں توں مشہور رہیا جو ہندوانہ ناں اے ۔ کیوں کہ پنڈاریاں وچ مختصر تے معاروف توں ناں پکارنے دا رواج سی ۔ خیال کيتا جاندا اے اوہ اپنے ابتدائی دور وچ کریم خان دا بہت ممنون و شکر گزار سی ۔ جس دی جمیعت وچ اوہ نوکر سی تے جدوں کریم خان دولت راوَ سندھیا دے کولوں بھج گیا تاں چیتو نے ہور پنڈاریاں دے ہم خیال ہوکے کریم خان دی مدد دے لئی اپنی ساری فوج جمع کرلئی ۔ انہاں پنڈاریاں دے اتحاد توں سارا ہندوستان خوف زدہ ہوئے گیا ۔ مگر جلد چیتو کریم خان دے دشمناں توں جاملا تے اس دی تباہی و بربادی وچ اس دے دشمناں دی مدد کيتی تے اس طرح اس نے پنڈاری رہنماواں وچ بلا شرکت غیر ے سب توں اعلیٰ رتبہ حاصل کر ليا ۔
چیتو نے اپنا مسکن ناہموار پہاڑیاں تے سنسان جنگلاں دے درمیان بنایا سی جو دریائے نربدا دے شمالی کنارے تے کوہ بندھیا چل دے وچکار واقع نيں ۔ جس علاقہ اُتے اس دا قبضہ سی اس دے مشرق وچ ریاست بھوپال تے مغرب وچ راجا باگلی دا علاقہ سی ۔ اس دی چھاونی ہندتا دے سامنے موضع نیماڑ دے نیڑے سی ۔ اوہ خود اوتھے یا ستواس وچ رہندا سی ۔ اس چھوٹے چھوٹے مقبوضات اُچی پہاڑیاں اُتے سن تے آخر وچ اس نے امت واڑے دے پرگنہ تالین اُتے اپنی حکومت قائم کرلئی سی ۔ اس دے لشکر دی جماعتاں جس دی تعداد اندازہً بارہ ہزار سوار سی ۔ جو ہر طرف دھاوے کيتا کردیاں سن ۔ اوہ دولت راوَ سندھیا دی فرمان برداری دا دم بھردا سی ۔ لیکن اس راجا دی ریاست اگرچہ محفوظ رہندی سی لیکن پنڈاریاں دے اکا دکا حملے توں اوہ وی شکار ہُندی رہندی سی ۔ گوالیار توں کئی مرتبہ فوجاں چیتو تے ہور پنڈاری سرداراں دے تزارک دے لئی بھیجی گئياں ۔ لیکن خود سندھیا دی بدنیندی یا ملازمین دی کمزوری یا فوجاں دی غداری یا باہمی رشک و عدات دے باعث جو سندھیا دے نیم آزاد نمائندےآں وچ ہمیشہ موجود رہندی سی یا انہاں سب وجوہ دے باعث انہاں نوں کدی وی کامیابی حاصل نہ ہوئی ۔ توقع سی کہ جین بپ ٹسٹ دے زیر کمان فوج انہاں لٹیراں اُتے کامیابی حاصل کرلے گی ۔
جین بپ ٹسٹ یورپی نژاد جس دے آباء اکبر دے دور وچ ہندوستان آئے سن ۔ اوہ نہایت بہادر تے مستعد شخص سی تے اس دے ماتحت فوج وی نہایت چاق و چوبند سی ۔ لیکن اس دی کوششاں دا (اگرچہ اس نے پنڈاریاں تے انہاں دے دوست جسونت راوَ بھاوَ نوں شکست دے دی) صرف ایہ نتیجہ نکلیا کہ اک معاہدہ طہ پایا ۔ جس دی رو توں پنڈاری سرداراں نے لٹ مار توں احتراز کرنے دا اقرار کيتا تے دولت راوَ سندھیا دی خدمت وچ سواراں دی اک جماعت پیش کرنے دا وعدہ کيتا ۔ سندھیا نے پنڈاریاں دی بسر اوقات دے لئی چند ارضیات دینے دا اقرار کيتا ۔ سندھیا نوں اس معاہدے دی توثیق کرنے وچ بہت ساریاں وجوہ توں پس و پیش ہويا ۔ اک خاص وجوہ ایہ سی کہ یورپین کمان دار نے نہایت دریا دلی توں جنہاں علاقےآں نوں دینے دا وعدہ کيتا سی انہاں وچوں اکثر علاقہ اس دی ملکیت نہ سن بلکہ اوہ علاقہ پیشوا دے یا پوار تے ہلکر کے سن ۔ اگرچہ اس نے کئی بار انہاں دی حکومت تے ریاست انہاں اُتے قبضہ کيتا سی ۔ لیکن اکثر موقعاں اُتے اس نے ظاہر تعلقات نوں قائم رکھیا سی ۔
سندھیا دے پس و پیش اُتے چیتو نے مطالبہ کيتا کہ یا تاں اس معاہدے نوں تسلیم کر ليا جائے جو میرے فوجی سپہ داراں نے طہ کيتا اے یا فیر اپنی ریاست وچ لٹ مار دی اجازت دتی جائے ۔ چنانچہ پنڈاری سرداراں نوں احکام یا سندات دے دتے گئے ۔ انہاں وچ خاص سردار چیتو سی ۔ اسنوں اپنی فوج گزارنے دے لئی چند پرگنے ملے تے ایہ پہلا موقع سی کہ اسنوں حکمران تسلیم کيتا گیا سی ۔ اس معاہدے دے نتیجے وچ بہت جلد نہایت اہم تبدیلیاں وقوع وچ آتاں ۔ جے چیتو تے دوسرے پبڈاری سردار کامیابی دے نشے توں بدمست ہوکے رقیب ریاستاں دی سازشاں دے لئی نشان نہ بن جاندے ۔ جو اگرچہ ہن وی قزاقاں دے جور و ستم توں ڈردیاں سن ، لیکن جدوں انہاں نوں ضرورت پڑدی سی تاں اوہ اپنے دشمناں نوں دق کرنے دے لئی پنڈاری سرداراں نوں اپنا آلہ کار بنالیدیاں سن تے انہاں ریاستاں دی ہمیشہ ایہی پالیسی سی انہاں اُتے قابو پانے دے لئی انہاں وچ تفرقہ اندازی دی ضروری اے ۔ چیتو انہاں علاقےآں اُتے اپنا قبصہ کرنے دے بعد جو اسنوں معاہدے دے تحت دتے گئے سن امت واڑے توں دریائے نربدا دے کنارے اپنی چھاونی وچ واپس ٓگیا ۔
مگر دوسرے سال دوسرے سال پنڈاریاں دی انگریزی فوجاں توں جھڑپاں ہوئیاں ۔ انگریزاں نے راجا ناگپور توں تعاون دا معاہدہ کر ليا سی ۔ اس دے تحت چیتو مع ہور پنڈاری سراراں دے امن دا دشمن تے مجرم قرار دتا گیا ۔ انگریزی فوجاں دریائے نربدا دے جنوبی کنارے دی پہنچ گئياں ۔ چیتونے مدافعت دی کچھ کوشش نہ دی تے قلعے نوں چھڈ کے بھج گیا ۔ حالانکہ اس دے پاس پنج چھ ہزار پنڈاری ، پنج چھوٹی توپاں تے پیادہ سپاہی وی سن ۔ اس دا آگرے تک اس دا تعاقب کيتا گیا مگر اوتھے توں اوہ میواڑ دے مضافات وچ چلا گیا ۔ انگریزی فوج اس تعاقب وچ اوتھے پہنچنے اُتے اوہ ایتھے توں فرار ہوئے گیا تے طویل چکر لگیا کر اوہ اپنے مستحکم علاقہ وچ واپس آگیا ۔ لیکن ایتھے اسنوں چین توں بیٹھنا نصیب نہ ہويا تے جلد انگریزی فوج ایتھے پہنچ گئی ۔ اس دے باڈی گاڈ اُتے حملہ کيتا تے اسنوں تباہ کر دتا گیا ۔ اس حملے دے نتیجے وچ اس دے ساتھی منتشر ہوئے گئے تاں انگریزی فوجاں نے اس دا تعاقب جاری رکھیا ۔ ایتھے تک کہ پنڈاریاں دا سارا تنظیمی ڈھانچہ تباہ ہوئے گیا تے چیتو دی ساری قوت دا خاتمہ بغیر کسی مقابلے دے ختم ہوئے گیا ۔ اوہ ارواس دے گھنے جنگلاں راجن تے تیس چالیس ساتھیاں دے نال ماریا ماریا پھردا رہیا ۔ ایتھے اس دوست تے ساتھی گونڈ سردار سی تے ہن تک خفیہ طور ہن وی اس دی مدد کر رہیا سی ۔ لیکن ایتھے اُتے وی چیتو اُتے اس قدر دباوَ پيا دے کہ اوہ ایتھے رک نہ سکیا ۔
چیتو دے فرار ہونے دے بعد پنڈاریاں دا کوئی رہبر نا رہیا تے اوہ چھوٹے چھوٹے راجپوت رئیساں تے دیہاندی عہدہ داراں دا بآسانی شکار ہوئے گئے تے انہاں لوکاں نے عرصہ دراز توں جو مصیبتاں تے تکالیف انہاں کمینہ تے بے رحم لٹیراں دے ہتھوں اٹھائی سن انہاں نوں یاد کرکے اپنے نفع دے لالچ تے انتقام وچ انہاں نے پنڈاریاں نوں وڈے شوق تے مستعدی توں لُٹیا ۔
چیتو نے سن رکھیا سی کہ حکومت برطانیہ انہاں پنڈاری سرداراں دے نال رحم و فیاضی دا برتاوَ کردی اے اے جو اطاعت قبول کرلیندے نيں ۔ لیکن اسنوں بھروسا نئيں سی کہ برطانوی حکومت اس دے نال نرمی بردے گی ۔ ايسے تذبذب دی حالت وچ اوہ بھوپال گیا تے نواب توں وڈی منتاں توں پناہ منگی تے نواب بھوپال نے اسنوں پناہ دے دتی ۔ مگر ایتھے وی اس دا دل بے چین تے مضطرب سی ۔ اوہ انگریزاں توں بہت خوفزدہ سی تے اسنوں ڈر سی کہ نواب بھوپال اسنوں انگریزاں دے حوالے نہ کر دے ۔ اس لئی اوہ بھوپال توں فرار ہوکے اپنے پرانے مسکن چلا آیا ۔
ٍجلد ہی اوتھے اُتے انگریزی فوج دا اک دستہ پہنچ گیا ۔ اس دستہ نے چیتو نوں ہتھیار دالنے دے لئی کہیا تے اس دے بدلے مرات دی پیش کش دی ۔ لیکن چیتو نے حبس دوام بعبور دریائے شور دی سزا دے اندیشے توں اس نے انہاں شرائط نوں قبول نئيں کيتا ۔ اسنوں راجن نے بہت سمجھایا کہ جے اوہ اطاعت قبول کرلے گا تاں اس دے گزارے دا معقول بندوست کر دتا جائے گا ۔ مگر چیتو منیا نئيں تے دریائے نربدا نوں عبور کرکے قلعہ اسیر گڑھ چلا گیا تے آپا صاحب سابق راجا ناگپور نے اوتھے اپنے پاس بلالیا سی ۔
یہ راجا قید توں نکل کے بھج گیا سی تے اوہ مہا دیو پہاڑ وچ انگریزاں دے خلاف اک لشکر جمع کر رہیا سی ۔ اس راجا نے اسیر گڑھ دے مضافات وچ آنے وچ پنڈاری سردار دی رہنمائی دی ۔ لیکن اوہ حالے ایتھے پہنچنے ہی پایا سی کہ انگریزی فوج دے اک دستہ پہنچ گیا ۔ اس نے اس دے ساتھیاں دی مختصر جماعت نوں منتشر کر دتا ۔ چیتو اپنے بیٹے تے پنج ساتھیاں دے نال اپنے سابق جائے پناہ یعنی ستواس دے جنگلاں دی جانب فرار ہوئے گیا ۔ انگیریزی فوج نے اس دا تعاقب کيتا ہر ایداں دے مقام اُتے قبضہ کر ليا جتھے چیتو نوں پناہ تے خوراک میسر ہوسکدی سی ۔ اس دا آخری دوست خوش حال سنگھ ساکن ارواس اسنوں چھپانے دے شبہ توں بچنے دے لئی اک انگریزی کیمپ وچ حاضر ہوئے گیا ۔ گویا اس شہرہ آفاق سردار نوں ہن ڈاکو وی پناہ دینے توں گریز کرنے لگے ۔ اس دے گھوڑے دے سم عام گھوڑےآں دے سماں توں وڈے سن ۔ چنانچہ اس سم دے ذریعہ چیتو دی نقل مکانی دا سراغ لگ جاندا سی ۔ چیتو پناہ دی تلاش وچ تعاقب دی وجہ توں بھکھ تے پیاس دی تکلیف توں مجبور ہوکے اپنے بیٹے تے ساتھیاں توں جدا ہوئے گیا ۔ اس نے اک گھنے جنگل دی جھاڑی وچ پناہ لی جتھے اس اُتے اک شیر نے حملہ کيتا تے اس دا کم تمام کر دتا ۔ جدوں ریاست ہلکر کے اک مقامی اہل کار نوں اس واقع دی اطلاع ملی تاں اوہ فوراً جائے وقوع اُتے پہنچیا ۔ اوتھے اُتے اس دا گھوڑا ، کٹھی ، تلوار ، زیورات ، سابق راجا ناگپور دے عطیہ جاگیر دے کاغذات تے اس دے جسم دا اک حصہ ملیا ۔ اس نے خون دے نشانات توں شیر دا سراغ اس دے غار تک لگایا ۔ شیر لوکاں دی آمد توں خوفزدہ ہوکے بھج گیا ۔ اوتھے صرف چیتو دا سر صحیح و سالم ملیا ۔ چیتو دا سر انہاں نے انگریزی کیمپ بھیج دتا تاکہ اس واقع دی تصدیق ہوجائے ۔ اس وقت انگریزی فوج اسیر گڑھ دا محاصرہ کے رہی سی ۔ چیتو دا سر ملنے اُتے اس دی موت نوں تسلیم کر ليا گیا تے سر اس دے بیٹے محمد پناہ نوں دفن دے لئی دے دتا گیا ۔ جو اپنے باپ دی موت دے اگلے روز پھڑیا گیا سی ۔ محمد پناہ بچپن توں ہی بہرا سی تے ذہنی طور اُتے وی کمزور سی ۔ اگرچہ اوہ وی مجرم سی لیکن اس اُتے رحم کيتا گیا تے اس دے باپ دی موت جس طرح ہوئی اوہ وی قابل افسوس سی ۔ اس لئی اسنوں رہیا کر کے حکومت ہلکر کے پاس بھیج دتا گیا جتھے توں چند کھیت گزارے دے لئی اسنوں دے دتے گئے ۔
ایتھے سوال ایہ اٹھدا اے کہ چیتاں نے مزاحمت کیوں نئيں کيتی ۔ جدوں کہ اس بہادری دا اعتراف تاں انگریزاں نے وی کيتا اے تے جدوں اس وچ مقابلہ دی تاب نئيں سی تاں ہتھیار کیوں نئيں ڈالے ۔
اس وچ کوئی شک نئيں اے چیتو اک بہادر شخص سی ، مگر ہ وچ ایہ نئيں بھولنا چاہیے کہ چیتو اک پنڈاری سی تے پنڈا ریاں دی تربیت باقیدہ فوج اُتے نئيں ہوئی سی ۔ انہاں دی تربیت ایسی نئيں سی کہ اوہ حملہ کرن یا مزاحمت کرن ۔ انہاں دی تربیت ايسے نہج اُتے سی کہ لُٹیا ماری کرن تے کسی فوج دی آمد اُتے مقابلہ کرنے دی بجائے فرار ہوجاواں ۔ پنڈاریاں دی معاشرے کوئی عزت یا توقیر نئيں سی ، حتیٰ انہاں درباراں جتھے اوہ ملازم سن یا جنہاں دے آلہ کار بنے اوتھے وی فوجیاں توں انہاں دا درجہ بوہت گھٹ سی ۔ انہاں نوں دربار وچ بیٹھنے تک اجازت نہ سی ۔ اگرچہ ہر پنڈواری سردار جس نے عروج حاصل کيتا اس دی خواہش رہی کہ اسنوں معاشرے وچ باعزت مقام ملے ۔ مگر انہاں پنڈواریاں دی تربیت باقیدہ فوجیاں توں بالکل جدا سی ۔ اس لئی اوہ کسی وی فوج توں مقابلہ نئيں کرسکے ۔ ایہی حال چیتو دا سی اوہ پنڈاریاں دے کثیر تعداد نال ہونے دے باوجو اوہ مقابلہ یا مزاحمت نئيں کرسکیا ۔ البتہ اس دا تعاقب کرنے والے اس دا پِچھا کردے رہے مگر اسنوں پھڑنے وچ کامیاب نئيں ہوئے تے اوہ ہر دفعہ فرار ہونے وچ کامیاب ہويا ایتھے تک اوہ شیر دا شکار ہوئے گیا ۔
چیتو نے ہتھیار کیوں نئيں ڈالے حالانکہ اسنوں بارہیا ہتھیار سُٹن دی صورت وچ اس دے نال نرم سلوک دا وعدہ کيتا گیا تے اسنوں اس دے دوست راجن نے وی اسنوں بہت سمجھایا مگر اس نے انکار کر دتا ۔ کہیا جاندا اے کہ ہندوستان دے دوسرے باشندےآں دی طرح چیتو جس دوام بصبور دریائے شور جس نوں کالا پانی کہندے نيں تے اس سزا توں بہت ڈردا سی ۔ اک شخص جو چیتو دے نال رہیا بیان کيتا کہ اوہ کالے پانی دا ہذیان بکتا سی تے جدوں اس دے اک ساتھی نے اسنوں یقین دلایا تاں بھر خواب وچ وی اوہ ایہی خوفناک لفظاں بڑبڑاندا رہیا ۔
کریم خان
[سودھو]کریم خان بہت مشہور پنڈاری سردار گزریا ۔ اسنوں اک زمانے وچ اپنے رقیباں توں بہت زیادہ قوت تے آزادی حاصل ہوئے گئی سی ۔ اس دا باپ محمد داوَد وی رگھو یا پیشوا دے پاس لٹیراں دی اک جماعت دا سالار سی ۔ کریم خان بیرسیہ وچ پیدا ہويا سی جدوں ایہ اٹھ سال دا ہويا تاں اس دا باپ شاہ پور وچ ماریا گیا ۔ باپ دے مرنے دے بعد ٹولی دی کمان اس دے چچا یار محمد نوں مل گئی ۔ اوہ وی رگھبوبا دے ایتھے ملازمت وچ رہیا ۔ مگر جدوں رگھوبا انگریزاں توں مل گیا تاں یار محمد نے مادھو جی دی ملازمت اختیار کرلئی تے اس دے ہمرا کریم خان ہندوستان چلا گیا ۔ جدوں اس دی عمر ویہہ سال ہوئی تاں مادھو جی سندھیا نے اسنوں مالوے وچ اسنوں جاگیر دینے دا وعدہ کيتا سی تے کریم اوتھے توں ڈی بون دی فوج دے نال گیا تے سکھاری گھاٹ دے پاس ہلکر دی فوجاں دی شکست دے وقت اوہ نال سی ۔
بعد وچ ہیرا تے برن نے اپنی خدمات بھوپال گورنمنٹ نوں پیش کيتیاں تے انکار اُتے اوہ ریاست دے لئی وبال جان ہوئے گئے تے اس وقت کریم نے وی لٹ مار وچ شرکت کيتی سی ۔ کریم اس وقت پنج یا چھ سو آدمیاں دا سپہ دار سی ۔ برن دے قید ہونے اُتے اوہ ناگپور توں بھج گیا تے دولت راوَ سندھیا دے ایتھے نوکر ہوئے گیا جو ايسے وقت مسند اُتے بیٹھیا سی تے دوسرے مرہٹہ روسا توں مل کے نظام الملک اُتے حملہ کرنے دی تیاری کر رہیا سی ۔ کریم دا بیان اے کہ اس جنگ مین اگرچہ کشت و خون بالکل نئيں ہويا لیکن اس قدر مال غنیمت میرے ہتھ لگیا جو اس توں پہلے کدی ہتھ نئيں آیا سی ۔ کریم مال غنیمت چھن جانے دے اندیشے توں بھج کر وسط ہند آگیا ۔ کریم خان اس وقت دو توں تن ہزار سوار دا کماندار سی ۔ تے اوتھے اس نے اپنی خدمات جسونت راوَ نوں پیش کيتیاں ۔ جسونت راوَ نے اسنوں حکم دتا کریم الدین دے پاس جاوَ تے اس دے بھائی امیر خان دی مدد کرو جو شکہ سجے توں پسپا ہونے اُتے مجبور ہويا اے ۔ لیکن اوہ اپنی جائداد نوں نقصان پہنچنے دے اندیشے توں ایہ سردار جسونت راوَ ہلکر دی شم شلازمت توں وی دست کش ہوئے گیا تے اس نے سندھیا دے ملازمین وچ داخل ہونے دی فیر درخواست کيتی ۔ مگر ايسے دے نال اس نے امیر خان توں خط کتابت شروع کردتی تے اس توں استدعا کيتی کہ اس دے بال بچےآں نوں جگہ دیجئے ۔ امیر خان اگرچہ اپنے ساتھیاں دی تعداد وچ اضافہ توں گھبراندا سی لیکن اس نے امیر خان دی درخواست منظور کرلئی ۔ لیکن اسنوں جلد ہی اس اُتے کف افسوس ملنا پيا ۔ کیوں کہ جدوں امیر خان دولت راوَ سندھیا نال جنگ و جدل وچ مصروف سی اس توں فائدہ اٹھا کے کریم خان نے دوسرے پنڈاریاں توں ساز باز کرکے پرگنہ شجال اُتے قبضہ کر ليا ۔ کریم خان نے ریاست پوار دا قصبہ پیرسیہ اُتے وی قبضہ کر ليا ۔ سندھیا جدوں انگریزاں توں دکن وچ ناکام جنگ دے بعد واپس آیا تاں اس نے کریم خان دے انہاں دونے تھاںواں اُتے قبضہ دی منظوری دے دتی ۔
سندھیا نے کریم خان نوں نواب دا خطاب دتا تے اس نے نواب بھوپال دے اس خاندان دی اک خاتون دے نال شادی کرلئی جو راتھ گڑھ وچ رہندا سی ۔ اسنوں امید سی کہ اس رشتہ توں اس دی عزت و توقیر ودھ جائے گی تے اس دی دیرنہ زتمناواں بر آئیاں گاں ۔ سندھیا تے ہلکر دونے دی عدم موجودگی توں فائدہ اٹھا کے جو اس وقت ہندوستان دی سرحداں اُتے بنر آزمائی وچ مصروف سن اس نے کئی زرخیز پرگنے آشٹہ ، سیہور ، یچھادر ، سارنگ پور تے شاہجہان اُتے قبضہ کر ليا تے انہاں نوں اپنے مقبوضات وچ شامل کے لیا ۔ ہن اس دا ستارہ اقبال نصف النہار اُتے سی تے پہلی بار ایہ پٹھان سردار باضابطہ ریاست دا رئیس ہونے والا سی ۔ جس دی کریم خان دے دل وڈی آرزو سی تے اس مقصد دے حصول دے لئی وڈی سرگرمی توں تیاری کر رہیا سی ۔ اس نے اک ہزار پیدل سپاہ بھرتی دی تے دو توپاں ڈھالاں ۔ دو توپاں اس دے پاس پہلے موجود سن اس طرح اس دا توپ خانہ تیار ہوئے گیا ۔ اس نے بارسو پءگا یعنی باڈی گارڈ دا اک رسالہ تیار کيتا ۔ جس نوں ملیا کے اس دے زیر کمان بارہ ہزار پنڈاری ہوئے گئے تے اوہ ہیبت ناک بن گیا سی ۔
کریم خان نواب بھوپال غوث محمد دے مدعو کرنے اُتے بھوپال گیا ۔ لیکن ریاست دے افلاس تے وزیر محمد دی شجاعت تے اولعزمی نے اس دی امیداں اُتے پانی پھیر دتا جو اس نے اس ریاست وچ اپنے علاقےآں دی توسیع دے لئی رکھی سن ۔ دولت راوَ سندھیا نے اسنوں طلب کيتا ۔ اس نے کریم خان نوں حیلے تے بہانے توں تباہ و برباد کرنے دی سازش تیار کيتی ۔ کیوں کہ اس دی اپنی طاقت ایسی نئيں سی کہ اوہ اسنوں علانیہ تباہ کردیندا ۔ اس مرہٹہ رئیس نے ایسی چالبازی تے عیاری توں کم لیا کہ جو اس توں پہلے دیکھنے وچ نئيں آئی ۔ دولت راوَ بیرسیہ دے مضافات وچ ستن باڑی دے قلعہ دے نیڑے خیمہ زن سی ۔ دولت راوَ پہلے اس امید اُتے کریم خان دی چاپلوسی دی کہ فتح ہونے اُتے اوہ قلعہ اس دے حوالے کے دے گا ۔ اس نے سازش دے تحت کریم خان نوں کہلا بھیجیا کہ وچ آپ نال ملاقات کرنا چاہندا ہاں ۔ چند معمر پنڈاری سرداراں نے کریم خان نوں متنبی کيتا ، کیوں کہ اوہ پہلے وی اپنے سرداراں دا لُٹیا جانا تے گرفتار ہونا دیکھ چکے سن تے انہاں سرداراں نے کریم خان نوں مرہٹاں دی دغابازی یاد دلائی ۔ لیکن اسنوں اپنی حفاظت دا کامل اطمنیان ہوئے گیا سی ۔ ایہ پنڈاری سرادر اپنی کامیابی اُتے مغرور ہوچکيا سی تے اس دی خود اعتمادی بہت ودھ چکيتی سی ۔ سندھیا نے ایسا جال بنا سی کہ ہر ایداں دے شخص اُتے جس اُتے کریم نوں اعتماد سی رشوت یا لالچ دے ذریعہ اسنوں فریب دینے دا بندوست کر ليا سی ۔
کریم خان جو نہایت بہادر تے متحاط سی لیکن اوہ اپنی شاندار اقبال مندی دی عظیم انشان توقعات دے دھودے ميں آگیا ۔ اوہ دولت راوَ نال ملن اس شان توں گیاگویا اس اوہ درجہ مہمان توں کم دا نہ سی ۔ کریم خان نے اپنے معزز مہان دی نذر دے لئی تحاءف تیار کیتے سن انہاں وچ اک روپیاں توں اک تخت یا مسند تیار کيتا سی ۔ ایہ مسند اک لکھ پچیس ہزار روپیے دی تیار ہوئی سی تے اس اُتے اک بیش قیمت کپڑا بچھاءا تے اس اُتے سندھیا نوں بٹھانا سی ۔ ہندوستان وچ عام رواج اے کہ جدوں کوئی ذی مرتبہ دا شخص کسی ادنیٰ شخص دے ایتھے جاندا اے تاں اس طرح دی نذر پیش کيتی جاندی اے ۔ سندھیا اس نال ملاقات وچ کہیا کہ اسنوں کریم خاں دے اوصاف معلوم کرکے اسنوں بیحد مسرت حاصل ہوئی اے ۔ کریم خان وچ سپاہی تے مدبر دونے دے اوصاف موجود نيں تے اوہ ایداں دے شخص دی عرصہ دراز تک اوہ فضول سرگرداں رہیا ۔ کئی دن تک ایہی دھوکھا بازی جاری رہی ۔ کریم خان دی ہر درخواست بلا چون و چرا فوراً منظور کيتی گئی ۔ اس دے علاوہ کریم خان نے چند بیش قیمت ضلعے دی تے فرمائش دی تے وعدہ کيتا کہ انہاں علاقےآں دے حوالے ہوجانے اُتے ساڈھے چار لکھ روپیہ نظر کريں گا ۔ چنانچہ سندھیا نے حکم دتا گیا کہ سندات تیار کيتی جاواں تے اک اعلیٰ درجہ دی خلعت کریم خان دے لئی تیار کيتی گئی ۔
کریم خان بہت خوش سی تے نويں علاقےآں اُتے قبضہ کرنے دے لئی روانگی دا جو دن مقرر ہويا سی اس روز الودعائی ملاقات دے لئی کریم خان نوں سندھیا دے پاس ملاقات دے لئی جانا سی کہ جو معاملات رہ گئے انہاں دی تکمیل ہوجائے ۔ چنانچہ اوہ چند خدام دے ہمراہ سندھیا دی خدمت وچ پہنچ گیا ۔ جتھے اس دا استقبال وڈے تباک توں کيتا گیا ۔ سنداں تے خلعت طلب کیتے گئے ۔ مختصر سوانگ مکمل رچایا گیا تے فیر سندھیا کسی بہانے توں اٹھیا کر چلا گیا ۔ سندھیا دے جاندے ہی خیمہ دی قناتاں دے تھلے توں مسلح آدمی گھس آئے تے انہاں نے مغرور پنڈاری سردار نوں اس دے ساتھیاں دے سمیت گرفتار کر ليا ۔ کریم خان دی گرفتاری دے بعد اک توپ داغی گئی ۔ جو اس گل دا اشارہ سی کہ کریم خان دی گرفتاری ہوچکی اے ۔ اوہ فوجی جو کریم خان نوں سلامی دینے دے لئی جمع ہوئے سن تے جو نويں مقبوضات علاقےآں وچ کریم دے نال جانے والیاں سن ۔ اشارہ ملدے ہی انہاں نے پنڈاری کیمپ پرڈھاوا بول دتا ۔ کریم خان دے ساتھی شروع توں ہی اس خطرے توں آگاہ سن اس لئی اوہ جاناں بچانے وچ کامیاب ہوئے گئے تے صرف چند آدمی مارے گئے لیکن انہاں دا سارا مال و اسباب پرت لیا گیا ۔
سندھیا دی فوج نے اس پرت کھوٹ توں آسودہ ہوکے اپنے فرمان روا دا ناں بلند کيتا ۔ فوج نے اس موقع اُتے اس فن دا کمال دیکھیا دتا جو مرہٹہ حکمران دا اعلیٰ وصف منیا جاندا اے ۔ اس توں اس دی شہرت تے ناموری دو چند ہوئے گئی کہ سندھیا دی فوج پنڈاریاں دے مقابلے وچ بوہت گھٹ سی ۔ فیر وی انہاں نے اس نے کمال و ہوشیاری توں کامیابی حاصل کيتی تے پنڈاریاں نوں جال وچ پھانس لیا ۔
کریم خان دی تباہی دی خبر نہایت تیزی توں شچال تے اس دے اہل و عیال تک پہنچ گئی ۔ جتھے اس دا بہت سا خزانہ تے مال اسباب جمع سی ۔ اس دی ماں اگرچہ ضعیفہ سی لیکن اس نے وڈی مستعدی توں کم لیا تے نال لے جانے دے قابل قیمتی مال و اسباب لے کے فوراً باگلی دے جنگلاں دی جانب چلی گئی ۔ جتھے اُتے اسنوں پنڈاریاں دی اک زبردست جماعت مل گئی ۔ لیکن سندھیا دے ڈر توں اس علاقہ دے سب لوکاں نے انہاں نوں پناہ دینے توں انکار کر دتا ۔ فیر اوہ مغرب دی جانب روانہ ہوئی جتھے اسنوں کوٹہ دے ظالم سنگھ نے اسنوں اک جگہ پناہ دے دتی ۔
امیر خان دا بھائی ہیرا کریم خان دے نال دربار نئيں گیا سی لیکن اسنوں سندھیا دی اس فوج نے گرفتار کر ليا سی جس نے پنداری کیمپ اُتے حملہ کيتا سی ۔ کریم خان چار سال تک گوالیار وچ قید رہیا ۔ اگرچہ اس دی سخت نگرانی ہُندی سی مگر قید سخت نئيں سی تے اس دے اپنے اہل خانہ تے پنڈاریاں توں خفیہ ربطہ برقرار سن ۔ اس نے پنڈاریاں نوں ہدایت کردتی کہ ہرجگہ تے بالخصوص سندھیا دی ریاست وچ خوب لٹ مار کرن ۔ اوہ چھوٹی چھوٹی ٹولیاں بنا کے کارروائی کردے سن ۔ انہاں دی سب توں وڈی جماعت اس دے بھتیجے نامدار خان دی ماتحتی وچ سی ۔ دولت راءو سندھیا مدت تک اس پنڈاری سردار نوں رہیا کرنے توں انکار کردا رہیا ۔ آخر اوہ لالچ وچ آگیا تے کریم خان نے اسنوں چھ لکھ روپیے دا نذرانہ تے اک لکھ روپیہ مصالحت دی گفت و شندید کرنے والےآں عہدہ داراں نوں ادا کرنے دا وعدہ کيتا ۔ ادائیگی دے لئی اس نے ظالم سنگھ نوں اپنا ضامن بنایا ۔ رہائی دے بعد اس دے نال گزشتہ واقعات دی تلافی کرنے دی کوشش کيتیاں گئیاں تے اس دی خدمت وچ نہایت بیش قیمت تحاءف پیش کیتے گئے تے ہر جگہ اس دا احترام کيتا گیا ۔ لیکن اسنوں ایسا کاری زخم لگیا سی جو آسانی توں مندمل نئيں ہوسکدا سی ۔ اس نے رہیا ہوئے نے دے بعد فیر پنڈاریاں نوں جمع کرنا شروع کيتا جو وکھ وکھ سینواں توں آکے اس دے پاس جمع ہوئے گئے تے انہاں نے لٹ مار شروع کردتی ۔ کریم خان نے شچال پور وچ سکونت اختیار کيتی ۔ قید ہونے توں پیشتر اس دے بعد جس قدر اس مقبوضات سن ہن اوہ انہاں توں کدرے زیادہ وسیع علاقےآں اُتے اوہ قابض ہوئے گیا سی ۔
اسی زمانے وچ چیتو دی ساری فوج کریم خاں دے پاس آگئی سی تے اس دی آمد توں دوستی دے اوہ تعلقات پیدا ہوئے گئے جو انہاں دونے سرداراں تے امیر خان دے درمیان قائم ہوئے جنہاں دے اقبال دا ستارہ نصف النہار اُتے سی ۔ اس توں سارے ہندوستان وچ ہل چل مچ گئی تے لوک اس درجہ خاءف ہہوئے جس دی انتہا نئيں ۔ ہن انہاں لٹیراں دے گروہ وچ گھٹ توں گھٹ سٹھ ہزار سوار جمع ہوچکے سن ۔ جو کریم خان دے اک اشارے کسی مقام اُتے انہاں دی نقل و حرکت شروع ہوجاندی سی ۔ لیکن خوش قمتی توں ایہ اتحاد زیادہ دیر قائم نہ رہیا ۔ کریم خان نہایت سنگدل سی تے اس دے دل وچ دولت راوَ سندھیا دے خلاف آتش غیظ و غضب بھڑک رہی سی ۔ اس نے سندھیا دی ریاست وچ لُٹیا ماری تے سخت جور و ستم شروع کر دتے ۔ سندھیا اپنی کوتاہ اندیش تے حریصانہ پالیسی دے انہاں نتاءج توں نہایت شرمندہ تے خوفزدہ ہوئے گیا سی ۔ جس دی بدولت اس دی ریاست وچ ایہ بلا نازل ہوئی سی ۔ اس نے اپنے خاص سپہ سالار جگو بابو نوں فوراً اس پنڈاری سردار دے مقابلے دے لئی روانہ ہونے دی ہدایت دی ۔
چونکہ چیتو دی کریم توں کچھ پیشتر توں چشمک سی اس لئی اوہ کریم توں مقابلے وچ سندھیا توں مل جانے اُتے بآسانی توں راضی ہوئے گیا تے صوبہ امت وارہ وچ کریم دے کیمپ اُتے حملہ کيتا گیا تے تباہ کر دتا گیا ۔ کریم میدان جنگ توں ریاست کوٹا چلا گیا ۔ اس ریاست دا جنگجو رئیس چونکہ سندھیا نوں ناراض نئيں کرنا چاہندا سی اس لئی اس نے اس پرانے رفیق توں کہیا براہ کرم دور باش ، دور باش تے کریم نوں ایہ مشورہ دتا کہ آپ امیر خان توں پناہ مانگاں ۔ لیکن اس نے کریم دے اہل و عیال دے قیام دی جگہ دے دتی ۔
چنانچہ کریم خان امیر خان دے پاس گیا ، مگر اس نے تلسا بائی توں سفارش کرنے دے بہانے توں اسنوں غفور خان دے سپرد کر دتا ۔ کریم خان رہاست ہلکر وچ بغاوت ہونے دے دوران تن سال تک نظر بند رہیا ۔ اس زمانے وچ غفور خان دی فوج نے نامدار خان دی ماتحتی وچ بھوپال تے مختلف معرکےآں وچ مشغول و مصروف رہی تے اس خدمت دے صلے وچ کریم خان دے بھتیجے نے وڈا ناں پیدا کيتا ۔ لیکن کریم خان اس دا چچا اس توں مسلسل خط کتابت دے ذریعہ رابطہ سی دا کہنا کہ نامدار میرے احکام دی تعمیل کر رہیا سی ۔ مالوے وچ انگریزی فوج دے داخل ہونے توں چند ماہ پشتر کریم خان ہلکر کے لشکر توں فرار ہوئے گیا تے بیرسیہ وچ اپنے ساتھیاں توں جاملا ۔ اوہ اس دی وجہ ایہ یہ دسدا اے کہ دولت راوَ سندھیا نے میرے پاس اک خط بھیجیا ، جس وچ اس نے لکھیا سی کہ پچھلے واقعات اُتے خاک ڈالاں تے اپنے دل توں انہاں نوں فراموش کر دیؤ ۔ وچ آپ دے نہ صرف سابق مقبوضات واپس کرنے نوں تیار ہاں بلکہ آشٹہ تے ہور علاقہ آپ نوں دینے نوں تیار ہاں ۔ بشرطیکہ ّآیندہ جنگ وچ جو انگریزاں توں ہونے والی اے مرہٹاں دا نال داں ۔
جب انگریزی فوجاں دریائے نربدا نوں عبور کر رہیاں سن ۔ اس وقت کریم خاں (اپنے بیان دے مطابق) دولت راوَ سندھیا دے حکم دی تعمیل وچ واصل محمدخان دے لشکر توں جاملا تے جس مقام اُتے انہاں نوں جانے دا حکم ملیا سی اوتھے توں گوالیار صرف چالیس کوس تے نروار ستاراں کوس سی ۔ اس وقت سندھیا دے کولوں اک خاص مقمد برہمن آیا تے اس نے سندھیا دا ایہ حکم سنایا کہ آپ لوک ایتھے توں دور چلاں جاواں ۔ کیوں کہ انگریزی فوجاں دی پیش قدمی توں ميں ایسی حالت وچ ہوئے گیا ہاں کہ آپ لوکاں نوں پناہ نئيں دے سکدا ۔ اس خبر نے پنڈاریاں نوں مایوس تے ناراض کر دتا ، چنانچہ فوراً ایہ تجویز قرار پائی کہ ہن مغرب دی طرف چل دینا چاہیے تے ہلکر دی فوج دتی ميں شیریک ہوجانا چاہیے ۔ جس دے بارے وچ انہاں نے سنیا سی کہ اوہ ریاست ہلکر دی سرحد توں ماہیہ پور طرف جارہی اے ۔
اس دوران سندھیا نے انہاں نے جنگ وچ شرکت کرنے دے لئی طلب کيتا سی ۔ مگر اس دی غداری توں خفا ہوکے انہاں نے اردہ کيتا جس حد تک ممکن ہوئے اس دی ریاست وچ لٹ مار کرنی چاہیے ۔ مگر ہن انہاں ان خاص مقصد ایہ سی کہ اپنے تحفظ دا بندوست کيتا جائے ۔ روزانہ انگریزی فوجاں دے ودھنے دی خبراں دی خبراں سن تے انہاں دی فتوحات توں کریم اس قدر خاءف تے پریشان ہوئے گیا کہ اوہ اپنے اہل و عیال تے بہت سا سامان چھڈ کے فرار ہوئے گیا تے راستہ وچ بغیر کدرے قیام کیتے ہوئے اوہ سیدھا ہلکر دی فوج وچ جاپہنچیا ۔ جو منڈیسر دے نیڑے خیمہ زن سی ۔ جو پنڈاری کہ کریم دے ہمراہ سن انہاں دی تعداد اس قدر کم ہوئے گئی سی کہ ہلکر کے ایتھے پہنچنے دے وقت انہاں تعداد پامچ ہزار توں زیادہ نہ سی ۔ انہاں نے اپنے خدمات ہلکر نوں پیش کيتی گئياں ، لیکن ہلکر کے وزرا نے نامنظور کيتا ۔ انہاں نوں ماہید پور دی جنگ دے بعد اپنے نوں تباہی توں بچانے دے علاوہ تے کوئی فکر نئيں سی ۔ چند روز پس و پیش کرنے دے بعد غفور خان کریم خان توں چلے جانے نوں کہیا کہ چونکہ انگریزی فوج بڑھی چلی آرہی سی تے پنڈاریاں دی قربت دی وجہ توں ہلکر صلح نہ کرسکدا اے ۔ پنڈاری جاچوَ دی طرف چلے گئے ۔ لیکن اوتھے اُتے اپنے باہمی نزاعات تے انگریزی فوج دی آمد اُتے اوہ منتشر ہوجانے اُتے مجبور ہوئے گئے ۔ کریم تاں تکان توں خستہ ہوکے شہر وچ جا چھپا تے اس دا لشکر نامدار خان دی سرکردگی وچ میواڑ توں مالوے دی طرف چل دتا تے جبب اوہ گنگرور دے نیڑے پہنچیا تاں اس دا انگریزی فوج توں مقابلہ ہويا ۔ جس نے پنڈاریاں نوں ایسی شکست فاش دتی کہ اس دے سپہ سالار مایوس ہوکے بھوپال چلے گئے تے اوتھے انہاں نے نواب بھوپال توں درخواست کيتی کہ براہ نوازش آپ ساڈے شفیع بن جاواں ۔ نواب بھوپال دی سفارش توں نہ صرف نامدار خان دے گزارے دا بندوست کر دتا گیا بلکہ حکومت برطانیہ نے اس دے بوہت سارے ساتھیاں دے نال رحم و کرم دا سلوک کيتا ۔
کریم خان جادو دے اک شکستہ حال مکان وچ چھپا ہويا سی ۔ جدوں انگریزی فوج نے اس شہر اُتے قبضہ کر ليا تاں اوہ اوتھے توں نکل بھجیا تے اس دے مطابق فقیر دے بھیس وچ بھُکھا پیاسا کئی روز تک ماریا ماریا پھردا رہیا ۔ آخر کار اس نے غفور خان نوں اپنی حالت دے بارے وچ لکھیا تے اس توں مشورہ منگیا ۔ غفور خان نے اسنوں مشورہ دتا کہ اوہ اپنے آپ نوں انگریزی حکومت دے حوالے کے دے تے جس نے وی ایسا کيتا اس دے نال انگریزی حکومت نے شفقت تے فیاضی دا سلوک کيتا ۔ کریم خان نے اس مشورے اُتے عمل کردے ہوئے اپنے آپ نوں انگریزی حکومت دے حوالے کے دتا ۔
کریم خان نے مع اپنے بچےآں دے نال گورکھپور وچ رہائش اختار کرلئی جتھے اسنوں زمین دے دتی گئی سی ۔ اس دے اقبال مندی دے خواب فراموش ہوئے گئے جو اس نے کدی دیکھے سن ۔ اوہ حیرت انگیز واقعات تے انقلابات جو اس اُتے گزرے سن انہاں نوں یاد کرکے کوئی وی خوش رہ سکدا سی ۔
تبصرہ
[سودھو]پنڈاریاں دے انہاں دو سالاراں دی سوانع عمری پنڈاریاں دی تریخ دے مطالعہ دے حد از ضروری اے ۔ اس توں بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ پنڈاریاں تنظیم طاقت ور ہونے دے باوجود اک قوم دی تشکیل تے اپنی ریاست قائم کیوں کرسکے ۔ اس دی بنیادی وجہ انہاں دی تنظیمی ڈھانچہ سی جو مستقل بنیاداں اُتے قائم نئيں سی ۔ انہاں دی تربیت ایسی نئيں سی کہ اوہ حملہ کرن یا مزاحمت کرن ۔ انہاں دی تربیت اس نہج اُتے سی کہ لُٹیا ماری کرن تے کسی فوج دی آمد اُتے مقابلہ کرنے دی بجائے فرار ہوجاواں ۔ پنڈاریاں دی معاشرے کوئی عزت یا توقیر نئيں سی ، حتیٰ انہاں درباراں جتھے اوہ ملازم سن یا جنہاں دے آلہ کار بنے اوتھے وی فوجیاں توں انہاں دا درجہ بوہت گھٹ سی انہاں نوں دربار وچ بیٹھنے تک اجازت نہ سی ۔ اگرچہ ہر پنڈواری سردار جس نے عروج حاصل کيتا اس دی خواہش رہی کہ اسنوں معاشرے وچ باعزت مقام ملے ۔ مگر انہاں پنڈواریاں دی تربیت باقیدہ فوجیاں توں بالکل جدا سی ۔ اس لئی اوہ کسی وی فوج توں مقابلہ نئيں کرسکے تے اپنی تے عادات و خصلت دے باعث کوئی ریاست وی قائم نئيں کرسکے ۔ کیوں دے اس طرح انہاں دی مستقل ریاست قائم ہونا مشکل سی کہ جدوں تک اوہ اپنی عادات توں دست کش نئيں ہوجاندے ، ایہ اپنی انہاں عادتاں دے باعث کسی اک جگہ مستقل قیام نئيں کرسکدے سن ۔ کیوں کہ ہر ریاست چاہے کِنّی ہی غیر منعظم ہوئے اس اصولاں دے خلاف سن جو ہر رہاست توں ہمیشہ برسر جنگ رہنے دے لئی بنائے گئے سن ۔
ایسی ریاستاں وچ پنڈاریاں دا رہنا خصوصیت دے نال مخدوش سی جنہاں وچ انہاں دے مغلوب کرنے سکت نہ سی تے چونکہ اوہ خود باقیدہ قوم بنے دے لائق نئيں سن تے نہ انہاں نوں امن و امان توں کچھ سروکار سی ۔ لیکن اس حالت وچ اوہ کمزور تے ناچار ریاستاں دے لئی نہایت ہیبت ناک بن گئے سن ۔ لیکن اوہ کسی زبردست حکومت دے دلیرانہ حملے دا مقابلہ نئيں کرسکدے سن ۔ ظاہر بیناں نوں انہاں قزاقاں دا استیصال کرنا جے ناممکن نئيں سی تاں نہایت دشوار ضرور سی ۔ لیکن ایہ گل ظاہر اے کہ اوہ بغیر مکان تے وسیلہ معاش دے بغیر زندہ رہ نئيں سکدے سن ۔ اس عظیم انشان تے روز افزاں وبال دا صرف ایہی علاج سی کہ انہاں نوں انہاں دے مقبوضہ علاقےآں توں کڈ دتا جائے تے جو لوک انہاں نوں امداد تے پناہ داں انہاں دے نال وی ایہی سلوک کيتا جائے تے انہاں دے استیصال دے لئی جو تدابیز اختیار کيتیاں گئیاں اوہ نہایت دانشمندی توں قرار پاواں سن ۔ انہاں اُتے پورے جوش تے مستعدی دے نال عمل کيتا گیا تے نہایت کامیابی دے نال انہاں نوں درجہ تکمیل نوں پہنچایا دتا گیا ۔ ہندوستان وچ کوئی ایسا مقام نئيں سی جو پنڈاریاں دا مسکن کہیا جاسکدا اے ۔ وحشی درنداں دی طرح انہاں دا شکار کيتا گیا بے شمار لوک مارے گئے انہاں دے جتھے سب تباہ و برباد ہوئے گئے ۔ لوکاں نے انہاں دی حمایت دی انہاں نوں شکت دتی گئی ۔ شروع توں ہی وچ انہاں توں متعدی بیماری دی طرح نفرت کيتی جاندی سی تے انہاں دیہاتیاں نے پنڈاریاں اُتے حملہ کرنے وچ پیش دستی دی جو انہاں دے ہتھ توں ستائے گئے سن ۔ انہاں دے خاص سپہ دار مار ڈالے گئے یا انہاں نے اطاعت قبول کرلئی یا اوہ قید کر لئی گئے تے انہاں دے ساتھیاں نوں گورنمنٹ نے رحم و کرم فرما کر محنتی بن جانے دی امداد دتی تے ہن اوہ عام آبادی وچ گھل مل زگئے نيں جس دے فضلے توں پیدا ہوئے سن ۔ تفصیلی تحقیقات کرنے اُتے صرف اس قدر معلوم ہوئے سکے گا کہ ایہ ہیبتناک لٹیرے ہن ذلیل اقوام وچ مل کرپوشیدہ ہوئے گئے نيں تے تجارت و زراعت وچ مشغول ہوئے گئے ۔ اس طرح توں انہاں اپنے گزشتہ مظالم دی تلافی کرنے دی کوشش کيتی ۔
ان لٹیراں وچ کِسے قسم دا مذہبی تے نسلی تعصب بالکل نئيں سی ۔ چونکہ انہاں وچ ہر قوم والے شامل اس لئی انہاں نوں اپنی سپاہیانہ قابلیت تے اپنے خاندان یا وطن اُتے کدی ناز یا فخر نہ ہويا تے اس دے لئی اوہ اس قسم دے رشتہ وچ مربوط نہ سن جو ہندوستان دی بہت ساریاں اقوام وچ ناقابل شکست صورت اختیار کرلیندا اے ۔ کسی خراب زمانے وچ تے لٹیراں دا پیدا ہونا ممکن اے ۔ لیکن منتخب جماعت نے پنڈاریاں دا ویسا استیصال کر دتا گیا کہ تقریباً انہاں دا ناں فراموش ہوئے گیا اے جس دی بدولت سارے ہندوستان وچ خوف و دہشت چھائی ہوئی سی ۔
ماخذ
[سودھو]برطانوی عہد حکومت ۔ ایڈریسن
تریخ وسط ہند ۔ سر جان مالیکم
برطانوی عہد ۔ مولوی ذکا اللہ