پہلی جنگ عظیم دا نتیجہ
پہلی جنگ عظیم دے بعد بھاری بھرکم جنگی تاوان دے نال نال 1920 دی دہائی وچ یورپ بھر وچ ودھدی ہوئی مہنگائی - اک مالی طور اُتے تباہ کن جنگ دا اک ہور نتیجہ - 1923 تک جرمن ریخ مارک دی بتدریج گھٹتی ہوئی قدر دا سبب بن چکے سن ۔ اس حد توں زيادہ بڑھدے ہوئے افراط زر دے نال نال 1929 وچ شروع ہونے والی عظیم کساد بازاری دے اثرات جتھے جرمنی دی معیشت دے لئی تشویشناک عدم استحکام دی صورت وچ سامنے آئے اوتھے متوسط طبقے دی ذاتی بچت نوں ختم کرنے تے وسیع و عریض پیمانے اُتے بے روزگاری دا باعث بن وی بنے۔
یہ مالی بدحالی سماجی بدامنی دا بہت وڈا سبب سی، جس دی وجہ توں پہلے ہی توں کمزور ویمار جمہوریت عدم استحکام دی جانب ودھنے لگی۔ جرمنی دی اہمیت ختم کرنے دے لئی مشرقی یورپی قوتاں دی کوششاں دی وجہ توں جرمنی دے جمہوری سربراہان نوں کمزور تے علیحدہ کيتا جارہیا سی، تے اس دی وجہ توں دوبارہ عسکری طاقت وچ اضافے تے توسیع دے ذریعے جرمنی دے وقار نوں بحال کرنے دی ضرورت نوں اجاگر کيتا گیا۔
دوسری جنگ عظیم دے نتیجے وچ رونما ہونے والی سماجی تے اقتصادی بدحالی نے انتہائی شدت توں جرمنی دی کمزور جمہوریت نوں تے وی غیر مستحکم کر دتا تے ویمار جرمنی وچ کئی بنیادپرست تے قدامت پرست پارٹیاں جنم لینے لگاں۔ ورسیلز دی سخت شقاں دے حوالے توں عوام نوں ایہ یقین ہونے لگیا کہ "نومبر دے مجرماں" نے جرمنی نوں دھوکھا دتا سی۔ اس توں مراد اوہ لوک سن جنہاں نے نويں ویمار حکومت نوں تشکیل دینے وچ مدد کيتی سی، تے جنہاں نے امن دی صورت حال قائم کرنے دی کوشش کيتی سی جس دی جرمن خواہش کررہے سن، لیکن جس دے نتیجے وچ ورسیلز دا معاہدہ طے پایا۔
کئی جرمن ایہ بھُل گئے کہ انہاں نے قیصر دے زوال دی حمایت کيتی سی، انہاں نے شروع وچ پارلیمانی جمہوری اصلاحات نوں خوش آئيند قرار دتا سی، تے صلح اُتے جشن منایا سی۔ انہيں صرف ایہ یاد رہیا سی کہ جرمنی دے بائيں سوشلسٹ، کمیونسٹ تے یہودیاں نے جرمن سرزمین اُتے بیرون ملک دی افواج دے قدم نہ رکھنے دے باوجود جرمن وقار نوں اک شرمناک امن دی خاطر قربان کردتا سی۔ جرمنی دے جنگ دے زمانے دے فوجی سربراہاں نے، جو ہن فوج توں دستبردار ہوچکے سن، اس Dolchstosslegende (دھوکھا دہی دی افواہ) نوں شروع کر کے پھیلیانا شروع کيتا سی۔ انہيں بخوبی علم سی کہ 1918 وچ جرمنی مزيد جنگ لڑنے دے قابل نہ سیاور انہاں نے قیصر نوں امن دا مقدمہ چلانے دا مشورہ دتا سی۔ اس توں جرمنی دی نازک جمہوریت دے تجربے نوں برقرار رکھنے دے لئی عہد بستہ جرمن سوشلسٹ تے آزاد خیال حلفےآں دی ہور بدنامی ہوئی۔ تریخ دان فریڈریخ مینیک تے نوبل پرائز جِنّے والے مصنف تھومس مان جداں
Vernunftsrepublikaner ("منطقی طور اُتے ریپبلکن")، نے شروع وچ جمہوری اصلاح دی مذمت کيتی۔ اوہ ہن ویمار جمہوریہ نوں نسبتاً سب توں کم خراب ترین اختیار سمجھ کر قبول کرنے اُتے مجبور سن ۔ انہاں نے اپنے ہم وطناں نوں بنیاد پرست دائيں تے بائيں بازو دی جانب علیحدگی توں دور کرنے دی کوشش کيتی۔ جرمن قوم پرست قدامت پسنداں دے جبراً ورسیلز دے معاہداں دی ترمیم قابل احترام حلفےآں وچ زور پھڑنے لگی۔ دوسری طرف روس وچ بولشیوک انقلاب تے ہنگری تے جرمنی وچ قلیل مدتی کمیونسٹ انقلاب یا بغاوت دے نتیجے وچ کمیونزم دے خطرے نے جرمن سیاسی رجحان نوں فیصلہ کن طور اُتے قدامت پسندی دی جانب دھکیل دتا سی۔
سیاسی جدت پسندی دے حامی احتجاجیاں نوں سیاسی بدامنی شروع کرنے اُتے سزائے قید سنادتی گئی۔ دوسری طرف ایڈولف ہٹلر جداں بنیاد پرست قدامت پسند کارکناں نے، جس دی نازی پارٹی نے بیویریا دی حکومت نوں گرانے تے نومبر 1923 وچ بئیر ہال پٹش وچ "قومی انقلاب" شروع کرنے دی کوشش کيتی سی، بغاوت دے لئی پنج سال دے بجائے صرف نو ماہ دی سزا کٹی، جدوں کہ بغاوت دی سزا موت سی۔ قید وچ اس نے اپنا سیاسی منشور، Mein Kampf (میری جدوجہد)تحریر کيتا۔
پہلی جنگ عظیم تے اس دی پریشان کن امن دی شرائط دے نال نال جرمن متوسط طبقے وچ کمیونسٹ قبضے دے خوف دے نتیجے وچ پھیلنے والی سماجی تے معاشی بدامنی دے حوالے توں درپیش مشکلات ویمار جرمنی وچ متعدد پارٹیاں اُتے مشتمل جمہوری حلاں دی اہمیت ختم کرنے وچ سازگار رہیاں۔ اس توں عوام وچ آمریت دا وی جذبہ ابھرنے لگا، جو بدقسمتی توں جرمن ووٹراں نوں ایڈولف ہٹلر تے اس دی قومی سوشلسٹ پارٹی وچ نظر آیا۔ مشرقی یورپ وچ ايسے طرح دی صورت حال قدامت پسند آمریت دے لئی سازگار رہی۔ اس دی شروعات پہلی جنگ عظیم ہارنے والےآں توں ہوئی، تے آخرکار علاقے بھر وچ پرتشدد سام دشمنی تے قومی اقلیتاں دے خلاف امتیاز دے حوالے توں برداشت تے قبولیت وچ وادھا ہونے لگا۔
آخرکار پہلی جنگ عظیم دے دوران پیش ہونے والی تباہی تے جانی نقصان دی وجہ توں کئی سابقہ جنگجو قوماں وچ ثفافتی مایوسی پھیلنے لگی۔ چار سالہ تباہ کن تصادم دے اثرات دیکھنے والے عوام وچ بین الاقوامی تے قومی سیاست توں مایوسی چھانے لگی تے سیاسی سربراہان تے حکومتی افسران اُتے اعتبار ختم ہونے لگا۔ کئی یورپی ملکاں وچ نوجوان مرداں دی اک نسل ختم ہوگئی۔ جرمن مصنف ارنسٹ جنگر جداں ادیباں نے جنگ دے 1920 وچ لکھنے جانے والے Storm of Steel (Stahlgewittern) وچ جنگ دے تشدد تے تصادم دے قومی سیاق و سباق نوں کافی شاندار بنا کے پیش کيتا، لیکن اریخ ماریہ ریمارق دی 1929 وچ لکھی جانے والی All Quiet on the Western Front (Im Westen nichts Neues) وچ خندقی جنگجوئی دی جان دار تے حقائق اُتے مبنی داستان نے خدمات انجام دینے والی افواج دے تجرباں دے نال نال، "کھوئی ہوئی نسل" دی علیحدگی دی وی داستان سنائی جو جنگ توں واپسی دے بعد امن دے حالات وچ اپنے آپ نوں ڈھالنے توں قاصر رہے، تے جنہاں نوں گھر اُتے رہنے والی عوام نہ سمجھ سکی جس نے اپنی اکھاں نال جنگ دے خوف ناک مناظر نہيں دیکھے سن ۔
کچھ حلفےآں وچ سیاست تے تصادم توں مایوسی تے علیحدگی امن پسند جذبات وچ اضافے دا باعث بننے لگی۔ ریاستہائے متحدہ وچ رائے عامہ علیحدگی اُتے واپسی نوں ترجیح دینے لگی؛ ایہ رائے امریکی سینیٹ دے ورسیلز دے معاہدے دی توثیق توں انکار تے صدر ولسن دے خود تجویز کردہ لیگ آف نیشن وچ امریکی شمولیت دی اہم وجہ سی۔ جرمناں دی اک نسل دے لئی، اس سماجی علیحدگی تے سیاسی مایوسی دا تذکرہ جرمن مصنف ہینس فلییڈا دی Little Man, What Now? (Kleiner Mann, was nun?) وچ بیان کيتا گیا اے۔ ایہ اک جرمن "عام آدمی" دی کہانی اے، جو مالی بحران تے بے روزگاری دی پریشانیاں وچ گھرا ہويا اے، تے جس دا بنیاد پرست قدامت پسنداں تے جدت پسنداں دی پکار سننے دا امکان مساوی اے۔ فیلیڈا نے اپنے 1932 وچ لکھے جانے والے ناول وچ اس وقت دے جرمنی دے بارے وچ بالکل صحیح لکھیا اے: ایہ مالی تے سماجی انحطاط وچ گھرا ہويا ملک سی جس وچ سیاسی میدان دے دونے طرف انتہا پسند موجود سن ۔ اس بدامنی دی کئی وجوہات دی جڑاں پہلی جنگ عظیم تے اس دے نتائج وچ پائی جاسکدیاں سن، تے جرمنی نے جو راستہ اپنایا اوہ آئندہ کئی برساں وچ اس توں وی زیادہ تباہ کن جنگ کيتی جانب لے جانا والا سی۔