چراغ تلے
اردو مزاح نگاری دی تریخ وچ مشتاق احمد یوسفی دا فن توجہ تے سنجیدہ توجہ دا حامل اے۔ کیونجے انہاں دا فن محض وقت گزاری دا وسیلہ نئيں بلکہ اک سنجیدہ عمل اے۔ بقول احسن فاروقی:
- ” اوہ مزاح نوں محض حماقت نئيں سمجھدے تے نہ محض حماقت ہی سمینوں پیش کردے نيں بلکہ اُسنوں زندگی دی اہم حقیقت شمار کردے نيں۔“
ڈاکٹر ظہیر فتح پوری دے مطابق :
- "ہم اردو مزاح دے عہد یوسفی وچ جی رہے نيں۔"
ابن انشاء وی مشتاق یوسفی دے بارے وچ لکھدے نيں کہ، ” جے مزاحیہ ادب دے موجودہ دور نوں اسيں کسی ناں توں منسوب کر سکدے نيں تاں اوہ یوسفی ہی دا ناں اے ۔“
ہر وڈا فنکار اپنے عہد دے لئی نويں پیمانے متعین کردا اے تے پہلے توں موجودہ روایت کيتی از سرنو تشکیل کردا اے۔ اس لئی اسيں دیکھدے نيں کہ وڈا ادب خود کسوٹی بن جاندا اے۔ تے اس کسوٹی اُتے بعد وچ آنے والےآں دی تخلیقات نوں پرکھیا جاندا اے۔ بلا شبہ یوسفی اپنے عہد دی اک ایسی ہی کسوٹی اے۔ جس وچ نہ صرف ایہ کہ پہلے توں موجود روایت جمع روایات جمع ہوئے گئیاں نيں بلکہ جدید اسلوب توں انہاں نے اس دی خوبصورت تشکیل وی دی اے۔ انھاں نے ”چراغ تلے“ ،”خاکم بدہن“، ”زرگزشت“ تے ” آب گم “ دی صورت وچ اردو ادب نوں مزاح دے بہترین نمونےآں توں نوازیا۔
اپنے انہاں تخلیقات وچ یوسفی اول توں آخر تک لوکاں نال پیار کرنے والے فنکار نظر آندے نيں تے اس توں ودھ کے اک تخلیق کار دی کامیابی تے کیہ ہوئے سکدی اے کہ اوہ جھنجلاہٹ وچ مبتلا نئيں ہُندا۔ بلکہ ہنس ہنس کر تے ہنسا کر زندگی نوں گلے لگاندا اے۔ اس طرح اوہ زندگی نوں نويں زاویہ نظر توں دیکھدا وی اے تے قاری نوں وی دکھاندا اے۔ لیکن صرف ہنسنے تے ہنسانے دا عمل مزاح نگاری نئيں کہلاندا۔ اس دے لئی لہجے دی ظرافت، عظمت خیال تے کلاسیکی رچائو دے نال مہذب جملےآں دی ضرورت اے۔ جے مزاحیہ ادب دی روایت نوں بغور دیکھیا جائے تاں ایہ حقیقت سامنے آندی اے کہ مزاح نگاری نے وقت دی آواز بن دے سچا کردار ادا کيتا اے۔ مرزا غالب، فرحت اللہ بیگ، رشید احمد صدیقی، پطرس بخاری، مجید لاہوری، کرنل محمدخان، شفیق الرحمن تے ابن انشاءوغیر ہ دی تخلیقات وچ معاشرے دی ناہمواریاں دا پہلو کدی نظر انداز نئيں ہويا۔ یوسفی وی اس صف وچ نظر آندے نيں۔ کہ انہاں نے مزاحیہ نثر وچ بدنظمی دا شائبہ تک پیدا نئيں ہونے دتا۔
چراغ تلے دا فن[سودھو]
چراغ تلے یوسفی دی پہلی کاوش اے۔ لیکن اس توں انداز ہ لگایا جا سکدا اے کہ باقی لکھتاں کسی پائے دی ہونگی۔ اُنہاں دی تخلیقات نوں اسلوب دے حوالے توں دیکھیا جائے تاں اس نتیجے اُتے بہ آسانی پہنچیا جا سکدا اے کہ انہاں نے فرانسیسی، برطانوی تے امریکی مزاح نگاراں دا گہرا مطالعہ کيتا اے۔ اس طرح انہاں دی تخلیقات مشرقی تے مغربی روایت دا حصہ معلوم ہُندیاں نيں۔ عالمی ادب اُتے نظر رکھنے والے بخوبی آگاہ نيں کہ انگریزی ادب دے مزاح نگار واقعہ نگاری تے منظر کشی توں مزاحیہ اسلوب حاصل کردے نيں۔ جدوں کہ فرانسیسی مزاح نگار لفظاں توں کھیلنے دی خصوصیت رکھدے نيں۔ یوسفی نے انگریزی، فرانسیسی تے مشرقی روایات دے امتزاج توں اک نويں رنگ نوں جنم دتا اے۔
اُنہاں دے مضامین وچ موضوعات تے لفظیات دوناں نوں یکساں حیثیت حاصل اے۔ اُنہاں دا انداز بیاں معنویت توں بھر پور اے مختلف لفظاں و تراکیب تے اشعار دی جابجا پیروڈی، محاورات دا برجستہ استعمال انہاں دے انداز دی نمایاں خصوصیات نيں۔ فرائیڈ نے ظرافت دی تعریف کردے ہوئے کہیا سی کہSense in non sense
یوسفی دی تمام تحریراں اس گل کيتی عکاس نيں۔ بے تکی گل توں تُک دی گل کڈنا مزاح نگار دا منصب اے تے یوسفی اس منصب اُتے پورے اتردے نيں۔ اپنی پہلی کتاب چراغ تلے دی اشاعت دے بعد وی یوسفی اردو ادب وچ اک صاحب اسلوب مزاح نگار دے طور اُتے جانے پہچانے گئے۔ ”پڑیے گر بیمار“، ” چارپائی تے کلچر “، ”کرکٹ“، ”جنونِ لطیفہ“ ،اور ”کافی “ وغیرہ جداں مضامین ارد و نثر وچ کم کم دیکھنے نوں ملدے نيں۔ چراغ تلے دے مضامین نوں یوسفی صاحب بجا طور اُتے کھٹ مٹھے مضامین قرار دتے نيں۔ کیونجے اُنہاں دی انہاں تخلیقات وچ مختلف ذائقاں نوں محسوس کيتا جا سکدا اے۔ اردو، فارسی، عربی، انگریزی، فرانسیسی تے ہندی زباناں دے مطالعے نے انہاں نوں کئی نازک مرحلےآں اُتے سہارا دتا اے۔ چنانچہ ایہ حقیقت ناقابلِ تردید اے کہ یوسفی نے اپنی پہلی کتاب دے نال اسلوب دی تازگی تے مواد دی قدرت دی بدولت قاری تے نقاد دے دلاں وچ گھر کر ليا اے۔ آؤ اس کتاب دے چند بہترین مضامین دا جائزہ لیندے نيں۔
پہلاپتھر[سودھو]
چراغ تلے بارہ کھٹے مٹھے مضامین دا مجموعہ نيں تے جے مقدمہ نوں وی اس وچ شامل کے لیا جائے تاں تو ایہ مضامین تیرہ ہوئے جاندے نيں۔ اس دا پہلا مضمون جس دی سرخی ” پہلا پتھر “ اے خود اپنی کتاب اُتے مقدمہ لکھنے تے اپنے آپ نوں روشناس کرانے دا بالکل اچھوندا انداز اے۔ صحیح معنےآں وچ مزاج نگار اوہی ہُندا اے جو خلوص تے کشادہ دلی دے نال اپنی ذات اُتے وی اپنی ہی ظرافت نوں آزما سکے۔ ہنسی ہنسی وچ یوسفی نے اپنے متعلق کچھ نہ دسدے ہوئے بہت کچھ بتا دتا اے۔ اپنی کتاب دے مقدمے وچ اپنی ذات نوں موضوع بناتے ہوئے نہایت شگفتہ بیان دے نال کم لیا گیا اے۔ مزاح اُتے اُنہاں دی گرفت اِنّی مضبوط اے کہ اُنہاں دے عیب وی ہنر معلوم ہُندے نيں۔ سوالاً جواباً انہاں نے کچھ اس انداز وچ اپنا تعارف کرایا اے کہ قاری نہ صرف محظوظ ہُندا اے بلکہ انہاں دی حسِ مزاح دا قائل وی ہوئے جاندا اے۔ مقدمے وچ اپنے خدوخال دی طرف کچھ ایداں دے عمدہ انداز وچ اشارہ کردے نيں کہ بے اختیار ”ہنسی “ نوں تحریک ملدی اے۔
” اوور کوٹ پہن کر وی دبلا دکھادی دیندا ہون۔ عرصے توں مثالی صحت رکھدا ہون۔ اس لحاظ توں کہ جدوں لوکاں نوں کراچی دی آب و ہوا نوں برا ثابت کرنا مقصود ہوئے تاں اتما م حجت دے لئی میری مثال دیندے نيں۔
پڑئیے گر بیمار[سودھو]
چراغ تلے وچ ”پڑئیے گر بے مار“ ایسا مضمون اے جو یوسفی دے مزاح دی نمائندہ تحریر اکھوایا جا سکدا اے۔ اپنے اردگرد دے ماحول دا اِنّا عمیق ادراک تے مشاہدہ ایسی خصوصیات نيں۔ جس نے یوسفی دیاں تحریراں نوں قاری دے لئی مانوس بنا دتا اے۔ ساڈے مشرقی معاشرے وچ ”عیادت“ نوں آنے والے مریض نوں کِداں کِداں تنگ کردے نيں تے مریض نوں چاروناچار خوش اخلاقی دا مظاہرہ وی کرنا ہُندا اے۔ اس دی تفصیل باریک بینی توں بیان کيتی اے۔ لیکن ایہ تفصیل سیدھی سادی تے سپاٹ نئيں بلکہ اک پھلجھڑی دی مانند اے۔ جس دی چمک توں قاری دیاں اکھاں چند ھیا جاندی اے۔ اپنے ماحول توں اُس دا ایہ عالم اے کہ حقیقت دے بیان وچ جے مبالغے توں وی کم لیندے نيں تاں درست معلوم ہُندا اے۔ مثلاً اس مضمون وچ ہر شخص دی ناقص طبعی معلومات دے بارے وچ لکھدے نيں:
- ” سنیا اے کہ شائستہ آدمی دی پہچان ایہ اے کہ جے آپ اُس توں کدرے کہ مینوں فلاں بیماری اے تاں اوہ کوئی آزمودہ دوا نہ دتاں۔ شائستگی دا ایہ سخت معیار صحیح تسلیم کر ليا جائے تاں ساڈے ملک وچ سوائے ڈاکٹراں دے کوئی اللہ دا بندہ شائستہ کہلانے دا مستحق نہ نکلے۔“
یادش بخیر[سودھو]
اس طرح ” یادش بخیر “ چراغ تلے دا اک ہور دلچسپ مضمون اے۔ عام زندگی وچ ہمار ی ملاقات ایداں دے کئی بزرگاں نال ہُندی اے جنہاں دے لئی وقت رک چکيا ہُندا اے۔ اوروہ سمجھدے نيں کہ جِنّی تہذیبی ترقی تے زندہ دلی انہاں دے دور وچ سی اوہ اج ممکن ہی نئيں۔ کیونجے اُنہاں دا خیال اے کہ اوہ ساری گلاں اُنہاں دی جوانی دی نال ہی رخصت ہوئے گئیاں نيں۔ اس مضمون وچ ”آغا چاکسوی“ اک بھرپور کردار اے جو ماضی پرست اے۔ جو زندگی نوں 25 سال پرانی ڈگر اُتے چل کے دیکھنے دے خواہش مند نيں۔ اوہ ماضی وچ زندہ رہنا پسند کردے نيں تے ماضی دے واقعات دی راکھ کرید کر اس توں چنگاری برآمد کرنا چاہندے نيں۔
”سامنے دیوار اُتے آغا دی ربع صدی پرانی تصویر آویزاں سی جس وچ اوہ سیاہ گائون پہنے، ڈگری ہتھ وچ لئی یونیورسٹی اُتے مسکرا رہے سن ۔“
قدیم نصاب دے بارے وچ آغا صاحب دا خیال سی کہ:
- ” ساڈے بچپن دیاں کتاباں اِنّی آسان ہودیاں سن کہ بچے تاں بچے والدین وی سمجھ لیا کردے سن ۔“
چارپائی تے کلچر[سودھو]
یوسفی دا سب توں بلند پایہ مضمون ”چارپائی تے کلچر“ اے۔ جسنوں اردو ادب وچ خاص مقام حاصل اے۔ دراصل یوسفی نے چارپائی دے ذریعے ساڈے پوری سبھیاچار نوں سامنے لا کھڑا کيتا اے۔ اُنہاں دا کمال ایہ اے کہ اک معمولی چیز چارپائی دے ذریعے ساڈی نشست و برخاست توں لے کے ساڈے روگٹھ دے رویاں تک ہر گل نوں زیر بحث لیایا گیا اے۔ فنی لحاظ توں ”چارپائی تے کلچر“ وچ صورت واقعہ نوں خوبی توں بردا گیا اے۔ تے قاری ہر سطر اُتے برجستگی دا قائل ہوئے جاندا اے۔ تے آخری حصہ تاں اِنّا متاثر کن اے کہ قاری دم بخود ہوئے کے رہ جاندا اے۔ کیونجے یوسفی دی گرفت انسانی نفسیات اُتے اِنّی مضبوط اے کہ ہر شخص اُنہاں دے مزاح وچ اپنا شخصی حصہ ڈھونڈھنے لگدا اے۔
” لوک رات بھرنہ صرف اک دوسرے دی جان و مال بلکہ چال چلن دی وی چوکیداری کردے رہندے نيں۔ جے ایسا نئيں تاں فیر آپ ہی بتائیے کہ رات نوں اکھ کھلدے ہی نظر سب توں پہلے پاس والی پرکیوں جاندی اے ۔“
یوسفی دے ہاں مزاح دے تمام حربے سانوں ملدے نيں تے دوسری طرف اُنہاں دے اسلوب نے اُنہاں دے مزاح نوں ہور چار چاند لگیا دتے نيں چراغ تلے توں اُنہاں دے فن دا جائزہ لیندے نيں،
صورت واقعہ[سودھو]
پطرس بخاری دا خاص حربہ صورت واقعہ اے تے مغربی ادب توں گہری واقفیت تے دلچسپی دی بناءپر انہاں نے اس حربے نوں خوبی توں بردا اے لیکن یوسفی وی اُنہاں توں کسی طرح کم نئيں۔ انہاں نے اس حربے نوں لفظاں دی تکرار توں چار چاند لگیا دتے نيں۔ اوہ اس حربے دا استعمال اس طرح کردے نيں کہ گل صاف چھپدی وی نئيں تے سامنے آندی وی نئيں۔ مثلاً کرکٹ والے مضمون وچ صورت واقعہ دا استعمال کچھ اس طرح کردے نيں۔
” اس دی کلائی دے اک ادنیٰ اشارے، انگلیاں دی اک خفیف سی حرکت اُتے گیند ناچ ناچ اُٹھدی تے تماشائی ہر گیند اُتے کرسیاں توں اُٹھ اُٹھ کر داد دیندے تے داددے کے باری باری اک دوسرے دی گود وچ بیٹھ بیٹھ جاندے ۔“
پیروڈی[سودھو]
اردو نثری ادب وچ ابولکلام آزاد دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ جدوں اپنی نثر وچ اشعار دا استعمال کردے نيں تاں اوہ اِنّا برمحل ہُندا اے کہ قاری محسوس کردا اے کہ جداں ایہ اشعار اُس نثر دے لئی کہے گئے نيں یوسفی وی اشعار دے استعمال وچ یکتا نيں۔ اشعار چاہے اصلی صورت وچ ہوئے یا تحریف دی شکل وچ دونے صورتاں وچ اُنہاں دی ذہنی رسائی قاری نوں محضوظ کردی اے۔ تے قاری اُنہاں دے انتخاب دا قائل ہوئے جاندا اے۔ مثلاً مرغیاں دی گھر وچ آمد اُتے یوسفی نوں اپنا گھر اپنا نئيں لگدا تاں لکھدے نيں۔
یہ گھر جو میرا اے تیر ا نئيں
پر ہن گھر ایہ تیرا اے میرا نئيں
اور جے پیروڈ ی دیکھنا ہوئے تاں جابجا ایسی تحریف پیش کيتی گئیاں نيں کہ یوسفی نے اس دقیق حربے نوں ہر بدنظمی توں بچائے رکھیا اے۔
نہ کوئی خندہ رہیا تے نہ کوئی خندہ نواز
بریکٹ[سودھو]
یوسفی کااک خاص حربہ بریکٹ اے جسنوں انہاں نے انگریزی ادب توں لیا اے۔ اسيں سب جاندے نيں کہ انگریزی ادب اُتے اک عرصے تک ڈرامے دا راج رہیا اے۔ اس لئی اج وی بریکٹ وضاحت دے لئی اہمیت رکھدا اے۔ یوسفی نے اس حربے نوں خاص طور اُتے اپنایا اے تے جملے دی اصل جان تے مفہموم بریکٹ وچ بند کرکے پیش کيتا گیا اے۔ مثلاً کرکٹ وچ لکھدے نيں، ” لیکن دوسرے اوور وچ بولر نے گیند ایسی کھچ ماری کہ مرزا دے سر توں اک آواز (اور منہ توں کئی!) نکلی۔“
انشائیہ[سودھو]
چراغ تلے دے سارے مضامین وچ انشائیے دا رنگ موجود اے یعنی گل توں گل پیدا کيتی گئی تے مزاح تخلیق کيتا گیا اے۔ جس دا تعلق ساڈے آلے دوالے توں نيں۔ انہاں مضامین نوں پڑھنے دے بعد قاری ایہ محسوس کردا اے کہ مضامین دے خالق دا رشتہ اپنی مٹی تے سبھیاچار توں بہت گہرا اے اس دی شخصیت تہذیبی رچائو دی حامل اے تے ایہی اک ایسا حوالہ اے جو یوسفی دیاں تحریراں دی قدروقیمت نوں کئی گنیاودھیا دیندا اے۔
خالص مزاح دے حوالے توں یوسفی پطرس دے نزدیک اے تے طنز و مزاح دی آمیزش دے وقت رشید احمد صدیقی توں قربت دی وجہ ایہ اے کہ دونے دی ذہنی آبیاری دا ماخذ اک اے۔ یعنی علی گڑھ تے انگریزی ادب اس سلسلے وچ ڈاکٹر انور سدید دا ایہ کہنا بجا معلوم ہُندا اے، ”یوسفی دے ہاں رشید احمد صدیقی تے پطرس دے مزاح دی ترقی یافتہ شکل ملدی اے ۔“
موضوع اُتے عبور[سودھو]
کسی وی فنکار دے لئی ایہ لازم اے کہ اوہ جس موضوع اُتے قلم اُٹھائے اُس نوں باریک بینی دے نال جاندا ہوئے۔ تے ہر جہت دا احاطہ کرنے پرقادر ہوئے۔ جے ایسا ہوئے گا تاں تب تحریر وچ گہرائی پیدا ہوئے سکدی اے۔ یوسفی ایسی ہی موضوعات دا انتخاب کردے نيں۔ ذکر چاہے ”کافی “ دا ہوئے۔ چاہے ”کرکٹ“، ”جنون لطیفہ“ چارپائی یا مرغیاں دی نسلاں، کافی دے ذائقے، کرکٹ دی باریکیاں، بوڑھاں دی نفسیات تے اور حسین ماضی دا تذکرہ، بیمار دی عیادت کرنے والے، مردم آزاد، سبھی دا تذکرہ انہاں دی نفسیات جاننے دے بعد کردے نيں۔ اس لئی نقاد وثوق توں کہندے نيں کہ یوسفی اپنے موضوعات توں متعلق ہر قسم دی معلومات رکھدے نيں لیکن اوہ اپنی تخلیقات وچ معلومات نوں اس طرح نئيں برتتے کہ قاری ے ہ محسوس کرے کہ اوہ اپنی علمیت جھاڑ رہے نيں بلکہ اوہ رواں دواں انداز وچ بیان کردے چلے جاندے نيں تے قاری نوں اک دیرپا مزاح توں محظوظ کردے نيں۔
مجموعی جائزہ[سودھو]
مختصر ایہ کہ مشتاق احمد یوسفی دے اسلوب دی خصوصیت اس دی خیال آفرینی، فکر انگیزی تے لطافت و شگفتگی اے جو اسنوں دوسرے مزاح نگاراں توں ممتاز کر سکدی اے۔ انہاں دے ہاں پطرس دی ظرافت، رشید احمد صدیقی دے جملے بازی، کنہیا لال کپور دا طنز تے شوکت تھانوی و عظیم بیگ چغتائی دا مزاح ضرور ملدا اے۔ لیکن بنظر انصاف دیکھیا جائے تاں یوسفی ایسا فنکار اے جس نے اپنی دنیا آپ پیدا دی ہوئی اے۔ اوہ اقلیم مزاح دا بے تاج بادشا ہ اے تے اس دی سلطنت وچ کِسے غیر دا دخل نئيں اے۔
ڈاکٹر اسلم فرخی یوسفی دے بارے وچ لکھدے نيں: ” اردو طنز و مزاح وچ اک ایسی نويں تے بھر پور آواز دا وادھا ہويا اے جو وکھ توں پہچانی جا سکدی اے۔ جس دی طنازی تے دلفریبی دونے قابل ذکر نيں۔ یوسفی طرز بیان، ادبیت، ذہانت تے برجستگی وچ ڈُبیا ہويا اے۔ اوہ با ت وچوں گل پیدا نئيں کردے، بلکہ گل خود نوں انہاں توں کہلوا کراک طرح دی طمانیت تے افتخار محسوس کردی ہی۔“