چمار
چمار برصغیر(ہندستان) دے اچھوت جاں دلت بھائیچاریاں وچاں اک اے۔ بھارت دے آئین وچّ اس جاندی ناں ساکاراتمک پکھپات دیاں حقدار ادھین انوسوچت ذاتیاں دتی کیٹگری وچّ درج کیندا گیا اے۔
چمار شمال مشرق وچ چمرے دی دباعت تے تیاری کرنے والا شخص اے تے پنجاب دے مغربی حصےآں وچ جتھے جتھے مسلمان نيں اسنوں موچی کہندے نيں ۔ بالعموم اس دی ذات اوہی رہندی اے ۔ چمار سنسکرت دے چرم کار یعنی کھلاں دا کم کرنے والا توں مشتق اے ۔ ایہ عام بردار تے دیہات وچ کھیت مزدور وی اے ۔ اس دے نال اوہ گھاہ کٹنے ، لکڑیاں تے گٹھڑیاں اٹھانے ، چوکیداری دا کم وی کردا اے تے ضرورت پڑنے اُتے ایہ گھراں دیاں دیواراں اُتے مٹی دی لپائی وی کردا اے ۔ اوہ تمام مردہ مویشیاں دیاں کھلاں تے سم دار جانوراں دا گوشت لے لیندے نيں ۔ (جن جانوراں دا سم پھٹا نہ ہوئے اوہ چوہڑیاں دا اے ) اوہ جُتے بنانے ، مرمت کرنے ، بیل گڈیاں دی باگاں تے چھانٹے بنانے تے چمرے دا ہور کم کردے نيں ۔ اس سب دے علاوہ اوہ کھیتاں وچ محنت طلب کم وی کردا اے ۔ ہر کنبہ کاشتکاراں نوں مخصوص تعداد وچ کم کرنے والےآں نوں مزدور وی فراہم کردا اے ۔ ایہ اس دے بدلے کھیت دی پیداوار وچ حصہ دی صورت وچ راجی معاوضہ وصول کردے سن ۔ پنجاب دے مشرق تے جنوب مشرق وچ پینڈو چمار کپڑا بنبے دا کم وی کردا اے ۔ جس دے لئی ادائیگی انہاں نوں وکھ نال ہُندی اے ۔
سماجی حیثیت وچ چمار چوہڑیاں توں بلند نيں ۔ انہاں دے کچھ قبیلے نوں ہندو تسلیم کیتا جاندا اے ۔ عموماً انہاں دی رنگت گہری تے اوہ اک طرح توں برصغیر دی قدیمی نسلاں توں نيں ۔ انہاں دیاں عورتاں اپنے حسن وچ مشہور نيں تے ذات پات توں ہتھ دھو بیٹھنے دی وجہ توں اکثر چمارنی دے لئی جذبہ شوق دی تندی اے ۔
سکھ چمار یا رام داسیا
[سودھو]پنجاب وچ خاصی تعداد وچ چماراں نے سکھ مت اختیار کر ليا سی تے ایہ گورو رام داس دی نسبت توں رام داسیا کہلاندے نيں ۔ بشتر رام داسیاں نے چمڑے دا کم چھڈ کے کھڈی اُتے کم کرنا شروع کر دتا اے ۔ ایہ مردار نئيں کھاندے نيں تے اپنے ہندو بھائیاں دی نسبت کافی سماجی حثیت دے حامل نيں ۔
مسلمان چمار یا موچی
[سودھو]موچی اک پیشے دا ناں اے تے دباعت کار نوں دباعت شدہ پیشے دا کم کرنے توں وکھ کردا اے ۔ موچی نہ صرف چمڑے دی اشیا بناندا اے بلکہ ایہ چمڑے نوں دانے دار بناندا ، اس دی سطح نوں رنگتا اے ۔ پنجاب وچ ایہ ناں ہنرمند کاریگراں دے لئی وی استعمال ہُندا اے ۔ مگر اس دے مغرب وچ مسلمان چمار نوں کہیا جاندا اے ۔ اوتھے موچی اوہی کچھ اے جو مشرق وچ چمار اے ۔ اس تعلق وی اسی ذات توں اے ۔ البتہ تبدیلی مذہب نے اس دی حثیت نوں کچھ بہتر کر دتا اے ۔ ایہ عام طور اُتے کپڑا نئيں بندے نيں لیکن مشرقی پنجاب وچ انہاں دی وڈی تعداد کپڑا بندی اے تے ہور مسلمان انہاں نوں سماجی تے مذہبی حثیت یا رفاقت نئيں دیندے نيں ۔ پنجاب دے مغرب وچ اک چمار یا موچی دی ہن اوہ نئيں اے جو اسنوں مشرق وچ بطور کھیت مزدور حاصل اے ۔ مغرب وچ اوہ صرف دباغت کار تے چمڑا مزدور اے ۔ انہاں دی تعداد اس وقت بہہت کم ہوجاندی اے جدوں اوہ کھیتاں وچ مزدوری دا بہت وڈا حصہ سر انجام دیندا اے ۔ اوہ صرف خانگی خدمت نئيں کردا اے تے ممکن اے اس دی بہتری یافتہ سماجی حثیت وچ ایہ امر وی کار فرما ہو ۔ درحقیقت کوئی چمار ہندو ہو یا مسلمان جونہی امور خدمت گاری چھوڑدا اے تے خود نوں صرف چمڑے دے کم تک محدود کرلیندا اے تاں اوہ سماجی حثیت وچ وی ودھ جاندا اے تے زیادہ قابل احترام ناں موچی اپنا لیندا اے ۔ موچی بالعموم اپنی خدمات انجام دہی وچ وقت دا پابند نئيں ۔
چماراں تے موچیاں دیاں شاخاں
[سودھو]ایہ گل عیاں نيں کہ بوہت ساریاں ذاتاں محض انہاں توں لئیاں نيں جنہاں دی اوہ خدمت گاری انجام دیندے نيں ۔ اس دے علاوہ وی وسطی ہندوستان وچ چماراں دیاں بہت ساریاں شاخاں نيں ۔ انہاں دے وڈے قبیلے وچ بھٹی ، چوہان دی تعداد زیادہ اے تے دوسرے قبیلے ایہ نيں ۔ جٹیا ، رائے داسی ، چاندر ، چمار ، گولیا ، ماہمی ، پھونڈوال ، جال ، بتوئی ، بدھن ، سندھو ، ہیر ، بینس ، گھمیری ، رام داسیا ، بھوندی ، کٹھانہ ۔
رام داسیا کوئی ذات نئيں بلکہ مذہبی شاخ اے ۔ انہاں دی زیادہ تر گوتاں نيں تے مشرقی چماراں نوں پنج وڈی ذاتاں جٹیا ، رائے داسی ، چمار چاندڑ تے گولیا یا رائے گر وچ تقسیم کیتا جاسکدا اے ۔ ایہ سب باہم شادی نئيں کردیاں نيں ۔ دلی تے گڑگاؤں دے آلے دوالے وچ جٹیا وڈی تعداد وچ آباد نيں تے اوہ گھوڑے تے اونٹھ دیاں کھلاں دا کم کردے نيں ۔ جو چاندڑ دے لئی غیر سم دالے پیر دی وجہ توں قابل نفرت اے ۔ تے غالباً انہاں دا ناں جٹ (اونٹھ چرانے والے) توں بنا اے ۔ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اوہ برہمناں دی خدمت کردے نيں ۔ ایہ گل انہاں نوں ہور چماراں توں ممتاز کردی اے جو اچھوت برہمناں چمڑوا دی خدمات اُتے قانع نيں ۔ رائے داسی یا رب داسی چماراں دا ناں رائے داس بھگت دے ناں اُتے اے جو خود وی اک چمار کبیر دا ہمعصر تے انہی دی طرح رامانند دا بھگت سی تے کرنال تے نواح وچ اوہ اہم قبیلہ اے ۔ گولیا تمام شاخاں وچ پست ترین نيں ۔ چمار دا درجہ جٹیا تے گولیا دے درمیان آندا اے ۔ مشرقی پنجاب وچ چاندڑ سب توں اعلیٰ مقام حاصل اے ۔ کہیا جاندا اے دہلی وچ ایہ اپنا سلسلہ نسب بنارس توں جوڑدے نيں ۔ شاید کبیر دی وجہ توں ۔ حصار تے سرسا وچ وی ایہ مرکزی شاخ اے ۔ ایہ چمڑے دی دباعت نئيں کردے نيں تے ایہ کم چمرنگاں تے کھیتکاں دے لئی چھڈ دتا اے ۔ ایہ صرف تیار شدہ چمڑے اُتے کم کردے نيں ۔
وھید
[سودھو]ایہ اک جدا ذات معلوم ہُندی اے ، مگر ایہ کسی وی کمتر شخص خاص کر چمار دے لئی استعمال ہُندا اے ۔
بونیا
[سودھو]ایہ انہاں سکھ چماراں دے لئی استعمال ہُندا اے جنہاں نے چمڑے دا کم چھڈ کے جولاہے دا پیشہ اختیار کر ليا ہو ۔ انہاں دی سماجی حثیت چماراں توں بلند اے ۔
بلائی
[سودھو]ایہ دہلی دے اطراف وچ قاصد دا فریضہ انجام دیندے نيں ۔ ایہ چمار دے کم دے نال چوہڑا دا کم وی کردے نيں تے زیادہ تر گھوڑےآں نوں کھیرا کرنے دا کم کردے سن ۔
دوساد
[سودھو]ایہ چماراں دا اک پوربی قبیلہ اے ۔
رہٹیا
[سودھو]ایہ مسلمان چمار نيں تے دوسرے پس پیشہ وراں دے لئی وی استعمال ہُندا اے ۔
چمرنگ
[سودھو]ممکن اے ایہ اک خاص پیشہ ورانہ اصلاح اے تے چمرنگ ذات دے اعتبار توں چمار نيں ۔ چمرنگ چمرے نوں سکھاندا یا صاف نئيں کردا اے بلکہ صرف اسنوں صاف کردا اے ۔ چمرنگ چمرے دے حوالہ رنگنے دے لئی وی استعمال ہُندا اے ۔ اوہ صرف بیل تے بھینس دیاں کھلاں دی دباغت کردا تے پنے دباعت شدہ چمرے اُتے خود کم نئيں کردا اے
داب گر
[سودھو]ایہ اصل وچ اک پیشہ ورانہ اصلاح اے ۔ پہلے گھی تے تیل دے لئی چمرے دے مرتبان بنانے والےآں دے لئی استعمال کیتا جاندا سی ۔ اسنوں چمار ، چمرنگ تے چوہڑے بناندے سن ۔
کولی
[سودھو]چماراں دا اک وڈا حصہ کوری یا کولی قبیلے تعلق رکھدا اے تے انہاں دا مرکز اودھ اے ۔ انہاں دا پیشہ کپڑا بننا اے ۔ ایہ صرف کپڑا بندے نيں تے چمڑے دا کوئی کم نئيں کردے نيں ۔ لیکن حقیقت وچ اوہ بطور چمار جولاہے جانے جاندے نيں ۔ اگرچہ انہاں دا پنڈ دی کھالاں وچ کوئی حصہ نئيں اے ۔ اس وچ کوئی شک نئيں اے انہاں دا ایہ پیشہ اختیار کرنے توں انہاں دی سماجی حثیت بلند ہو گئی اے ۔ ایہ برہمناں دی خدمت وی نئيں لیندے نيں ۔ ہندو کپڑا بننے والے وی کولی نيں تے مگر کپڑا بننے والے اپنے نوں جھلاد کہندے نيں ۔ جدوں کہ مسلمان جولاہا کہلاندے نيں ۔
انہاں کپڑا بننے والےآں نوں مشرق وچ پاولی تے مغرب وچ جولاہا کہیا جاندا اے ۔ ولسن دا کہنا اے چمار تے جولاہے دا ماخذ اک ہی اے تے پیشہ دے اختلاف دی وجہ توں انہاں دے درمیان فرق پیدا ہو گیا اے ۔ لیکن جولاہے ناپاک چمڑے دا کم نئيں کردے نيں ، اوہ مردار نئيں کھاندے نيں تے انہاں نوں چھوندے وی نئيں نيں ۔ ہندو تے مسلمان دونے انہاں نوں انہاں نوں اپنے عقیدے دا پیرو تسلیم کردے نيں ۔ تے اپنی مذہبی مساوات وچ شامل کردے نيں ۔
ماخذ
[سودھو]ہندوستانی تہذیب کا مسلمانوں پر اثر ۔ ڈاکٹر محمد عمر
پنجاب کی ذاتاں ۔ سر ڈیزل ایپسن
ذاتاں دا انسائیکلوپیڈیا ۔ ای ڈی میکلین ، ایچ روز