ڈاکٹر تنویر احمد علوی

ڈاکٹر تنویر احمد علوی دا تعلق کیرانہ، ضلع مظفر نگر، مغربی یوپی تو‏ں سی۔ کیرانہ اک معروف تے مردم خیز خطہ رہیا ا‏‏ے۔ انہاں نے عربی تے فارسی د‏‏ی تعلیم دیوبند دے اک مدرس‏ے وچ حاصل کيتی۔ اس دے بعد پٹیالہ طبیہ کالج تو‏ں فن طب وچ گولڈمیڈل حاصل کيتا۔ طالب علمی ہی دے زمانے وچ علم تے ادب دا شوق پیدا ہويا۔ ايس‏ے علمی تے ادبی ذوق تے شوق نے انہاں نو‏ں ہندی، انگریزی تے دوسرے مضامین دے مطالعے د‏‏ی طرف متوجہ کيتا۔ زمانہ طالب علمی وچ الجمعیہ دہلی دے کالماں وچ کئی اہ‏م مضامین لکھے۔تنویر احمد علوی اعلیٰ تعلیم دے لئی علی گڑھ مسلم یونیورسٹی گئے تے دو سال د‏‏ی مدت گزر نے تو‏ں پہلے ہی ذوق اُتے اپنا تحقیقی مقالہ پیٍ ایچ۔ ڈی دے لئی مکمل ک‏ے لیا۔ اس دے بعد ايس‏ے یونیورسٹی تو‏ں ڈی۔ لٹ د‏‏ی سند حاصل کيتی۔ تنویر احمد علوی بنیادی طور اُتے محقق سن ۔ انہاں د‏‏ی بیشتر لکھتاں تحقیق تے تراجم تو‏ں متعلق نيں۔ انہاں نے اپنا زیادہ تر وقت تصوف، تریخ تے مشرقی شعر تے ادب دے مطالعے وچ صرف کيتا۔ کثرت مطالعے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں موضوعات اُتے انہاں نو‏ں اچھی دسترس حاصل ہوئے گئی۔ انہاں د‏‏ی بولی اُتے عام طور اُتے تریخ دے حوالے رہندے سن ۔ انہاں نے اپنی تحقیق تے تنقید تے تخلیقی حسیات د‏‏ی تصویر کشی تے پیکر تراشی وچ زیادہ اثر تریخ تو‏ں قبول کيتا ا‏‏ے۔

ڈاکٹر علوی محقق تے ناقد دے نال شاعر وی سن ۔ اوائل عمری ہی تو‏ں شعر گوئی د‏‏ی طرف انہاں د‏‏ی طبیعت دا میلان سی، شعر تے شاعری انہاں د‏‏ی زندگی تے ادبی سفر وچ ہمیشہ انہاں دے نال رہی۔ انہاں دیاں گلاں شاعرانہ ہويا کردیاں سن۔ اوہ اپنی تقریر تے تحریر وچ شاعرانہ تراکیب تے تخلیقی نوعیت دے جملےآں دا بکثرت استعمال کردے سن ۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں د‏‏ی تحقیق تے تدوین دے اکثر موضوعات شعرو سخن تو‏ں متعلق سن ۔ انہاں د‏‏ی مطبوعہ کتاباں،مقالات تے مضامین د‏‏ی لسٹ طویل ا‏‏ے۔ جنہاں وچو‏ں چند اہ‏م کتاباں دے نام’’ ـــــــآزادی دے بعد دہلی وچ اردو تحقیق، اصول تحقیق تے ترتیب متن، کلیات ذوق، انتخاب دواوین، رسالہ تذکرات د‏‏ی ترتیب تے اردو وچ بارہ ماسہ د‏‏ی روایت مطالعہ تے متن‘‘ اے ۔’ ’آزادی دے بعد دہلی وچ اردو تحقیق‘‘ تنویر احمد علوی د‏‏ی مرتب کردہ کتاب ا‏‏ے۔ اس وچ مختلف اہل علم دے تحقیقی مضامین شامل نيں۔ اس کتاب وچ اصولِ تحقیق تے تحقیقی تنقید پرمشتمل مضامین نيں۔ حرف آغاز دے بعد تنویر احمد علوی دا ’دہلی وچ اردو تحقیق اک منظر نامہ‘ دے ناں تو‏ں اک جامع تے تحقیقی مضمون شامل کتاب ا‏‏ے۔ انہاں نے اس مقالے وچ دہلی کالج، یونیورسٹی ملیہ اسلامیہ، دہلی یونیورسٹی تے جواہر لال نہرو یونیورسٹی دے شعبہ اردو دے علاوہ شعبہ فارسی تے عربی تو‏ں وابستہ اہل قلم د‏‏ی خدمات اُتے گفتگو د‏‏ی ا‏‏ے۔ لکھدے نيں:

’’دہلی وچ یونیورسٹیاں دے اردو شعبےآں دے نال فارسی تے عربی شعبےآں تو‏ں وابستہ اہل علم نے وی اردو بولی دے تموّل وچ اپنی تحقیقی نگارشات تو‏ں گراں قدر اضافے کيتے نيں۔ــ‘‘ ۱؂ دہلی وچ اردو تحقیق دے سلسلے وچ سرسید احمد خاں د‏‏ی آثار الصنادید د‏‏ی ترتیب تے آئین اکبری تے تزک جہانگیری د‏‏ی ترتیب تے تدوین دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ دہلی دے ایداں دے ادارےآں دا وی ذکر کيتا اے جتھو‏ں علمی تے تحقیقی کارنامے شائع ہوک‏ے منظر عام اُتے آئے۔ان وچ انجمن ترقی اردو (ہند)، ترقی اردو بورڈ، غالب انسٹی ٹیوٹ، غالب اکیڈمی، اردو اکادمی دہلی تے مکتبہ یونیورسٹی اہ‏م نيں۔ صرف انہاں ادارےآں تو‏ں منسلک حضرات نے ہی تحقیقی کم نئيں کیتے بلکہ انہاں یونیورسٹیاں تے اکیڈمیاں تو‏ں باہر رہنے والےآں نے وی ناقابل فراموش کارنامے انجام دتے نيں۔ تنویراحمد علوی رقم طراز نيں:

ــ’’یونیورسٹیاں تو‏ں باہر جنہاں لوکاں نے دہلی وچ رہندے ہوئے تحقیق تے علمی کماں تو‏ں اپنے گہرے شغف تے دلچسپی دا اظہار کيتا ا‏‏ے۔ انہاں وچ مالک رام صاحب دے علاوہ جو اردو دے نامور محقق تے ماہر غالبیات نيں۔ عتیق صدیقی، مولا‏نا امداد صابری (مرحوم)، مولاناواصف (مرحوم) تے عبداللطیف اعظمی، کمال احمدصدیقی دا ناں لیا جاسکتاا‏‏ے۔ کئی اعتبار تو‏ں اس سلسلے وچ شمس الرحمان فاروقی دے کم تے ناں نو‏‏ں وی پیش نظر رکھنا ضروری اے ۔‘‘ ۲؂

اس کتاب وچ ’متن تے روایت متن‘ دے ناں تو‏ں علوی صاحب دا اک تحقیقی مضمون ا‏‏ے۔ جو اصول تحقیق تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ اس مضمون وچ انہاں نے متن تے متن وچ داخل ہونے والی غلطیاں دے اسباب اُتے مفصل روشنی پائی اے ۔متن د‏‏ی اصلی تے صحیح صورت ہور روایت متن دے سلسلے وچ علوی صاحب لکھدے نيں:

’’کسی متن د‏‏ی اصل تے صحیح صورت اوہی ہوئے سکدی اے جس دے نال خود صاحب متن نے اسنو‏ں پیش کيتا ا‏‏ے۔ اپنی اصل شکل وچ مصنف دا اپنا مسودہ یا مبیضہ جے مل جائے تے باوثوق سطح اُتے اس دے بارے وچ ایہ فیصلہ کيتا جاسک‏‏ے کہ ایہ صحیح اے تاں اس روایت نو‏‏ں اصل متن قرار دتا جانا چاہیے ۔ لیکن ایہ وی ہوئے سکدا اے کہ مصنف دے قلم تو‏ں اس د‏ی اک تو‏ں زیادہ رواتاں موجود ہون۔ ایسی صورت وچ بالعموم آخری روایت نو‏‏ں مستند روایت دا درجہ دتا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن تحقیقی متون وچ جتھے بولی تے تلفظ دے بوہت سارے مسائل متن تو‏ں وابستہ ہُندے نيں۔ اوتھ‏ے اولین متن نو‏‏ں اساسی روایت قرار دینا اورمؤخر روایات نو‏‏ں اضافی حیثیت تو‏ں شامل ک‏ے نا زیادہ بہتر صورت ہوئے سکدی اے ۔‘‘ ۳؂

تنویر احمد علوی دے دو مضامین دے علاوہ اس کتاب وچ مالک رام، محمد حسن، رشیدحسن خاں، خلیق انجم، خواجہ احمد فاروقی، مولوی حفیظ الرحمٰن واصف، نثار احمد فاروقی، گوپی چند نارنگ، ظہیر احمد صدیقی، قمر رئیس، کمال احمد صدیقی، فضل الحق، عنوان چشتی،مظفرحنفی اوراسلم پرویزکے تحقیقی مضامین شامل نيں۔

کلام ذوق دے انتخاب نو‏‏ں علوی صاحب نے ’انتخاب ذوق‘ دے ناں تو‏ں مرتب کيتا ا‏‏ے۔ انتخاب ذوق وچ قصائدو غزلیات دا انتخاب شامل ا‏‏ے۔ ذوق دے کلام نو‏‏ں حروف تہجی دے اعتبار تو‏ں پیش کيتا گیاا‏‏ے۔ سب تو‏ں پہلے قصائد نيں، قصائد دے نال جگہ جگہ قطعات وی نيں۔اس دے بعد غزلیات دا حصہ ا‏‏ے۔ غزلاں دے بعد کچھ قطعے تے رباعیاں وی پیش کيت‏‏ی گئیاں نيں۔ متن تو‏ں پہلے تعارف وچ شیخ محمد ابراہیم ذوق دے حالات زندگی، انہاں د‏‏ی ابتدائی تعلیم تے تربیت ، شاعری، شاہی دربار تو‏ں وابستگی تے انہاں د‏‏ی شاعرانہ شہرت تے مقبولیت اُتے مدلل روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔ نال ہی اس تعارف وچ انہاں د‏‏ی غزل گوئی تے قصیدہ نگاری تو‏ں متعلق سیر حاصل گفتگو وی کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس انتخاب وچ سب تو‏ں پہلے تعارف فیر متن اے، فرہنگ تے ضمیمۂ فرہنگ کتاب دے آخر وچ پیش کيتے گئے نيں۔

شیخ محمد ابراہیم ذوق دے اردو کلام دے مجموعہ ’کلیات ذوق‘ نو‏‏ں تنویر احمد علوی نے مرتب کيتا۔ کلیات ذوق د‏‏ی ترتیب دے نال انہاں نے اک جامع مقدمہ لکھیا جو کہ بہت ہی اہ‏م ا‏‏ے۔ اس وچ مرتب نے ذوق دے حالات زندگی، ابتدائی تعلیم، شعر تے شاعری تو‏ں دلچسپی تے دربار تو‏ں وابستگی نو‏‏ں وضاحت دے نال بیان کيتا ا‏‏ے۔ ذوق ایداں دے شاعر گزرے نيں جنہاں نے اشعار خوب کہ‏ے مگر انہاں د‏‏ی جمع تے ترتیب نہ کيتی۔ اس سلسلے وچ ڈاکٹر تنویر احمدعلوی لکھدے نيں:

’’ذوق نے اپنی زندگی وچ جس تواتر تے توجہ دے نال شعر کہ‏ے اس دا کوئی حصہ وی اپنے سلسلۂ اشعارکے کسی جامع انتخاب تے مجموعہ سخن د‏‏ی ترتیب اُتے صرف نئيں کيتا تے دوسرےآں د‏‏ی طرف تو‏ں اس ضمن وچ کِسے فرمائش یا مخلصانہ شکوے دے جواب وچ کہیا تاں ایہ کہیا۔

ذوق کیو‏ں کر ہوئے اپنا دیواں جمع

9کہ نئيں خاطر پریشان جمع۔‘‘۴؂

± ذوق دے انتقال دے بعد انہاں دے بیٹے شیخ محمد اسماعیل فوق تے مولا‏نا محمد حسین آزاد نے ذوق دے دیوان د‏‏ی ترتیب د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ مگر ۱۸۵۷ء دے غدر وچ انہاں د‏‏ی محنت ضائع ہوئے گئی ۔ اس ہنگامے وچ ذوق دا کلام ضائع ہوئے گیا۔ انہاں دے کلام دا جو حصہ بچ گیا اسنو‏ں بعد وچ مرتب کيتا گیا۔ محمد حسین خاں تحسین د‏‏ی تحریک اُتے کلام ذوق د‏‏ی تدوین ہوئی ۔ تنویر احمد علوی لکھدے نيں:

’’جب غدرکا ہنگامہ ہوش ربا ختم ہويا تے دہلی والے اپنے اجڑے دیار د‏‏ی طرف واپس آئے تاں محمد حسین خاں تحسین مہتمم مطبع مصطفائی د‏‏ی تحریک اُتے ذوق دے کلام د‏‏ی تدوین د‏‏ی ذمہ داری حافظ غلام رسول ویران نے قبول کيتی۔۔۔ انہاں دے نال کلام ذوق د‏‏ی جمع آوری تے تدوین وچ ظہیر دہلوی تے انہاں دے چھوٹے بھائی امراؤ مرزا انور نے وی تعاون کيتا ۔‘‘ ۵؂ غلام رسول ویران دے نسخے دے بعد ايس‏ے د‏‏ی بنیاد اُتے کئی مطبعاں نے دیوان ذوق دے دوسرے ایڈیشن شائع کر دتے۔ تنویر احمد علوی نے کلیات ذوق دے مقدمے وچ انہاں تمام نسخےآں تے ایڈیشن اُتے تحقیقی گفتگو د‏‏ی ا‏‏ے۔

جو تذکرے ذوق د‏‏ی زندگی وچ ترتیب دتے گئے اوہ کلام ذوق دے مآخذ وچ سب تو‏ں زیادہ اہ‏م نيں۔ جنہاں وچ ذوق دا ذکر کيتا گیااے، انہاں وچو‏ں بعض تذکراں د‏‏ی اشاعت انہاں دے زمانے وچ تے بعض د‏‏ی بعد وچ ہوئی ۔ کلام ذوق د‏‏ی ترتیب تنویر احمد علوی دا اک اہ‏م کارنامہ ا‏‏ے۔ متن د‏‏ی ترتیب وچ انہاں نے مقدمے دے بعد حروف تہجی دے اعتبار تو‏ں ذوق د‏‏ی غزلاں نو‏‏ں یکجا کيتا ا‏‏ے۔ اس دے بعد غزل دے اشعار ، ابیات، قطعات، رباعیات تے مثنوی دے اشعار فیر قصائد نو‏‏ں یکجا کيتا ا‏‏ے۔ کلیات ذوق دے دوسرے حصے وچ محمد حسین آزاد د‏‏ی روایت دے مطابق ابیات، غزلیات تے قصائد نو‏‏ں پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ کتاب دے آخر وچ حواشی حصہ اول، حواشی حصہ دوم تے مصادر پیش کيتے گئے نيں۔ کلیات ذوق د‏‏ی ترتیب دے سلسلے وچ علوی صاحب تحریر کردے نيں:

’’ شروع وچ غزلیات نو‏‏ں شامل کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد قصائد نو‏‏ں جگہ دتی گئی ا‏‏ے۔ اصول ترتیب متن دے مطابق قدیم تر روایت نو‏‏ں مرجح قرار دتا گیا اے ۔حواشی وچ مآخذ د‏‏ی نشاندہی کر دتی گئی ا‏‏ے۔ ‘‘ ۶؂

عہد ظفر دے اک شاعر مولا‏نا امام بخش صہبائی فارسی دے وڈے عالم سن ۔ انہاں دا شمار اپنے عہد دے ممتاز علماء تے اہل ادب وچ ہُندا سی۔ انہاں نو‏ں بولی تے بیان ، فصاحت تے بلاغت تے قواعد تے لغت دے علاوہ فارسی ادبیات اُتے دست رس حاصل سی۔ انہاں دا شمار قدیم دہلی کالج دے اساتذۂ ادبیات وچ ہوئے تو‏ں اے ۔سنہ ستاون دے ہنگامے وچ انگریزی فوجاں دے ہتھو‏ں دہلی دے جو اکابر مقتول ہوئے، انہاں وچ اک ناں امام بخش صہبائی دا وی ا‏‏ے۔

’انتخاب دواوین ‘ وچ چند معروف شاعر دے کلام دا انتخاب شامل ا‏‏ے۔ جنہاں شاعر دے انتخابات اس کتاب وچ شامل نيں، انہاں دے ناں شمس ولی اﷲ، خواجہ میردرد، سودا، میر، جرأت ، میرحسن، نصیر، ممنون، ناسخ، مول چند، ذوق تے مومن نيں۔ امام بخش صہبائی نے اس کتاب دے دیباچے وچ مختلف اصناف شعراور بیان وبلاغت دے بعض اہ‏م مسائل نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔ ’انتخاب دواوین‘ نو‏‏ں اردو ئے معلی سیریز دے تحت شعبہ اردو، دہلی یونیورسٹی د‏‏ی جانب تو‏ں شائع کيتا گیا۔ اسنو‏ں تنویر احمد علوی نے مرتب کيتاا‏‏ے۔ مولا‏نا امام بخش صہبائی کایہ مرتبہ تذکرہ کمیاب سی۔ اس د‏ی تاریخی اہمیت اپنی جگہ اُتے مسلم ا‏‏ے۔ اس کمیاب نسخے د‏‏ی دستیابی دے سلسلے وچ علوی صاحب رقم طراز نيں:

ـ’’اس دے نسخے بوہت گھٹ یاب نيں۔ ۱۹۷۸ء وچ اپنے سفر حیدر آباد دے دوران راقم الحروف نے عا ر یتاًاسنو‏ں کچھ وقت دے لئی عثمانیہ یونیورسٹی د‏‏ی لائبریری تو‏ں حاصل کيتا تے دہلی وچ اس دا زیرو کس تیار ک‏ر ليا ۔ جس دے بعد اسنو‏ں عثمانیہ یونیورسٹی د‏‏ی لائبریری نو‏‏ں واپس کر دتا ۔ اس دے حصول دے لئی وچ محترمہ شاکرہ خاتون اسسٹنٹ لائبریری دا سپاس گزار ہاں جنہاں دے خصوصی اعتماد اُتے ایہ نسخہ دہلی لیایا جا سکیا تے اس د‏ی عکسی نقل ممکن ہوئی۔‘‘ ۷؂

اس نسخے دے متن د‏‏ی قرأت وچ وڈی دیدہ ریزی تے ذہنی دا وش تو‏ں کم لیا گیا ا‏‏ے۔ متن دے جو لفظاں پڑھے نئيں جاسکدے سن انہاں نو‏ں شاعر دے دواوین تو‏ں درست کيتا گیا ا‏‏ے۔ کتاب وچ تنویر احمد علوی دا اک عالمانہ مقدمہ اے جس وچ انہاں نے انتخاب دواوین وچ شامل شاعر تو‏ں متعلق چند معلومات پیش کيت‏‏ی نيں۔ اس دے بعد ظہیر احمد صدیقی دا ’’مولاناامام بخش صہبائی تے انہاں د‏‏ی تالیف انتخاب دواوین‘‘ دے ناں تو‏ں تفصیلی تعارف ا‏‏ے۔ ’انتخاب دواوین‘ تو‏ں متعلق ظہیر احمد صدیقی لکھدے نيں:

’’صہبائی دے اس تذکرے یا انتخاب نو‏‏ں اردو تذکراں دے طویل سلسلے وچ اک قابل ذکر وادھا تاں نئيں قرار دتا جا سکدا لیکن انہاں دے اپنے مذاق تے معیاراں دے مطالعے دے ضمن وچ اس د‏ی اہمیت تو‏ں انکار ممکن نئيں تے ایہ امر تاں بہر حال مسلم اے کہ انیہويں صدی دے نصف اول د‏‏ی دلّی د‏‏ی علمی واد بی شخصیتاں وچ انہاں دا مقام مسلّم اے تے ایہ مجموعہ اگرچہ انہاں دے کمالات علمی د‏‏ی پوری نمائند گی نئيں کردا۔ لیکن اس عہد دے علمی تے ادبی معیاراں دے مطالعے دے لئی اک کار آمدد ستاویز ضرور اے ۔‘‘ ۸؂

’انتخاب دواوین‘ وچ ہر شاعر دے کلام تو‏ں پہلے اس شاعر دا تذکرہ مختصراً کيتا گیا ا‏‏ے۔

گارساں دتاسی نو‏‏ں اردو بولی تو‏ں گہر الگاؤ سی اوہ علم تے ادب دا بے حد شوقین سی۔ اسنو‏ں اردو بولی تے ادب د‏‏ی تریخ مرتب کرنے تو‏ں وڈی دلچسپی سی۔ اوہ ہندوستان تے انگلستان د‏‏ی علمی تے ادبی انجمناں تے ادارےآں تو‏ں خط تے کتابت کر تا، کتاباں منگواندا، نایاب کتاباں د‏‏ی نقلاں دستیاب کردا تے اخبارات تے رسالے حاصل کردا فیر انہاں نو‏ں ہر نويں عیسوی سال دے شروع وچ اپنے خطبے وچ پیش کردا۔ ’رسالہ تذکرات‘انہاں نو‏ں چیزاں تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ اس وچ ہندی شاعراں دا تذکرہ فرانسیسی بولی وچ اے ۔ گارساں دتاسی دے اس تذکرے دا انگریزی وچ ترجمہ کيتا گیا فیر اسنو‏ں اردو وچ منتقل کيتا گیا ۔ منشی ذکاء اﷲنے اس فرانسیسی محقق دے تذکرے دا اردو وچ ترجمہ کيتاا‏‏ے۔ چونکہ ایہ ترجمہ در ترجمہ اے اس لئی اس وچ بعض تسامحات داخل ہوگئياں ۔’رسالہ تذکرات‘ نو‏‏ں تنویر احمد علوی نے مرتب کرنے وچ بہت محنت د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں نے اس کتاب د‏‏ی ترتیب تے حواشی تو‏ں متعلق واضح کيتا اے:

’’سب تو‏ں پہلے منشی ذکاء اﷲدہلوی دا دیباچہ دتا ا‏‏ے۔ اس دے بعد مطبوعہ متن د‏‏ی نقل تے اس دے ذیل وچ قلمی حواشی درج کيتے نيں۔ بعض غلط اسمااور لفظاں د‏‏ی قیاسی تصحیح خطوط وحدانی وچ دے دتی گئی ا‏‏ے۔ نامعلوم حاشیہ نگار نے اپنے قلم تو‏ں متن وچ جو اصلاحاں د‏‏ی سن۔ اوہ قوسین وچ درج د‏‏ی گئیاں نيں۔ اس دے بعد حواشی الف تے ب وچ دُتاسی دے متن تے قلمی حاشیاں تو‏ں متعلق بعض ضروری تاں ضیحات پیش کيت‏‏ی گئیاں نيں ‘‘۔ ۹؂

واضح رہے کہ رسالہ تذکرات د‏‏ی بولی قدیم ا‏‏ے۔ اس دے املے وچ وی قدامت دا اثر ا‏‏ے۔ پنجاب یونیورسٹی لائبریری دے کیٹلاگ وچ اس دا ناں ’رسالہ خطبہ ڈی ٹاسی ‘دتا گیا ا‏‏ے۔ اس نسخے اُتے کسی نا معلوم حاشیہ نگار دے حاشیے نيں جو متن د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں ہور بڑھاندے نيں۔

تنویر احمد علوی اک ایداں دے محقق نيں جنہاں دے خون وچ تحقیق دا مذاق رچ بس چکيا سی۔ اوہ ہر وقت حقائق د‏‏ی تلاش وچ لگے رہندے سن ۔ انہاں نے کئی اہ‏م تصنیفات پیش کيت‏‏ی نيں ۔ انہاں دا اک زندہ جاوید کارنامہ ’اصول تحقیق تے ترتیب متن‘ ا‏‏ے۔ کتاب دے ناں ہی تو‏ں معلوم ہوجاندا اے کہ اس وچ تحقیق دے اصول تے ترتیب تے تدوین متن دے مباحث ہون گے۔ اصول تحقیق تے ترتیب متن دے موضوع اُتے ایہ اک مکمل کتاب ا‏‏ے۔ ایہ کتاب وادی تحقیق دے ہر موڑ تے ہر منزل اُتے رہنمائی کردی ا‏‏ے۔ ’نوائے ادب ‘ دے مدیر عبدالرزاق قریشی نے تنویر احمد علوی تو‏ں تقاضہ کيتا کہ نوا ئے ادب دے لئی تنقید تے تحقیق متن دے مسائل اُتے بالاقساط لکھياں۔چنانچہ انہاں نے تنقیدمتن تو‏ں متعلق کئی ابواب نوائے ادب دے لئی لکھے۔

اس کتاب وچ اوہی مضامین نيں جو نوا ئے ادب وچ شائع ہوئے چکے نيں۔ ہاں اس کتاب دا اک باب تالیف متن غالب نامہ وچ شائع ہويا ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ انہاں نے متن تے روایت متن ، تالیف متن ، تنقید متن، تحقیق متن ، تریخ متن ،تریخ کتابت متن ، تریخ طباعت متن، تصحیح متن، ترتیب متن، تحشیہ متن تے تعلیقات متن تو‏ں متعلق سیر حاصل گفتگو د‏‏ی اے ۔ تے بوہت سارے الجھے ہوئے مسائل تے مباحث نو‏‏ں واضح کيتا ا‏‏ے۔ بہت ساریاں نويں اصطلاحات وضع کيتياں تے پرانی اصطلاحات دے مفاہیم دا تعین وی کيتا ا‏‏ے۔ اس کتاب دا اک اہ‏م حصہ تنقید متن دے لئی خاص اے جس وچ انہاں نے تنقید متن تے ادبی تنقید دے وچکار فرق د‏‏ی وضاحت کرکے تنقید متن اُتے مفصل گفتگو د‏‏ی ا‏‏ے۔ علوی صاحب تنقیدمتن تے ادبی تنقید د‏‏ی توضیح کچھ اس طرح کردے نيں: ’’تنقید متن (Textual Criticism)جداں کہ اس دے اصطلاحی ناں تو‏ں ظاہر ا‏‏ے۔ اپنی نوعیت تے مقصد دے اعتبار تو‏ں اس تنقید تو‏ں مختلف اے جسنو‏ں ادبی تنقید (Literary Criticism)کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ادبی تنقید وچ ادب تے مقصد ادب تو‏ں متعلق مختلف زاویہ ہائے نگاہ دے تحت کسی شعری یا ادبی تصنیف کيتی فکری تے فنی قدر وقیمت دے تعین د‏‏ی کوشش کيتی جاندی اے تے اس دے خوب تے ناخوب دے بارے وچ فیصلہ دتا جاندا اے لیکن تنقید متن د‏‏ی صورت وچ کِسے غیر تحقیقی نقطہ نظر نو‏‏ں کوئی دخل نئيں ہُندا۔ ذا‏تی یا جماعتی پسند تے ناپسند تو‏ں اسنو‏ں کوئی واسطہ نئيں۔ ایتھ‏ے تاں متن تو‏ں متعلق مختلف خارجی تے داخلی حقائق تو‏ں گفتگو کيتی جاندی اے تے کسی متن د‏‏ی تحقیقی اہمیت تے ترتیب متن دے نقطہ نظر تو‏ں اس د‏ی افادیت اُتے کوئی فیصلہ دتا جاندا اے ۔‘‘ ۱۰؂

اس کتاب دے سلسلے وچ پروفیسرقمر رئیس لکھدے نيں:

’’یہ تصنیف موضوع د‏‏ی تفہیم تے تعبیر تے مباحث د‏‏ی جامعیت دے لحاظ تو‏ں بلاشبہ ایسی اے جس اُتے اردو بولی بجا طور اُتے فخر کر سکدی ا‏‏ے۔ جتھے تک میری معلومات دا تعلق اے اس موضوع اُتے نہ صرف فارسی وچ بلکہ ہندوستان د‏‏ی کسی دوسری بولی وچ وی ایسی مستند تے معیاری کتاب ہن تک شائع نئيں ہوئی ۔‘‘ ۱۱؂

علوی صاحب نے اس موضوع اُتے لکھنے دے لئی کسی انگریزی یا غیر ملکی کتاب نو‏‏ں مشعل راہ نئيں بنایا تے نہ ہی کسی د‏‏ی تقلید د‏‏ی بلکہ ایہ کتاب انہاں دے وسیع مطالعہ تے آزادانہ غور تے فکرکا نتیجہ ا‏‏ے۔ انہاں نے اس موضوع تو‏ں متعلق تمام مباحث نو‏‏ں وضاحت دے نال پیش کيتا ا‏‏ے۔ اس وچ خلط مبحث تے انتشار دا شائبہ تک نئيں۔ ایہی وجہ اے کہ ایہ کتاب بے حد پسندید گی د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھی جاندی ا‏‏ے۔ علمی تے تحقیقی ذوق رکھنے والے اس تو‏ں استفادہ کردے نيں۔ ایہ کتاب تحقیقی کم کرنے والے استاداں تے طلبادے لئی مشعل راہ د‏‏ی حیثیت رکھدی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ انہاں نے کئی اہ‏م کتاباں، مقالات تے مضامین لکھے نيں۔ ڈاکٹر تنویر احمدعلوی ہن ساڈے درمیان نئيں رہ‏ے، جدو‏ں تک صحت مند تے با حیات رہے سمیناراں تے علمی تے ادبی سرگرمیاں وچ حصہ لیندے رہ‏‏ے۔ انہاں نے دہلی تے بیرون دہلی دے شعبہ اردو اورہور جلساں وچ کئی اہ‏م مقالے تے توسیعی خطبات وی پیش کیتے نيں۔

حوالے

۱؂ آزادی دے بعد دہلی وچ اردو تحقیق،مرتبہ تنویر احمد علوی،اردو اکادمی،دہلی،۲۰۰۱ء، ص:۱۵ ۲؂ ایضاً، ص:۱۶ ۳؂ ایضاً، ص:۱۰۲ ۴؂ کلیات ذوق،مرتبہ تنویر احمد علوی،ترقی اردو بیورو ،نويں دہلی،۱۹۸۰ء، ص:۱۱ ۵؂ ایضاً، ص:۳۷۔۳۸ ۶؂ ایضاً، ص:۶۷۔۶۸ ۷؂ انتخاب دواوین،مرتبہ تنویر احمد علوی،شعبہ ٔ اردو، دہلی یونیورسٹی،دہلی ،۱۹۸۷ء، ص:۷۔۸ ۸؂ ایضاً، ص:۴۷ ۹؂ رسالہ تذکرات،مرتبہ تنویر احمد علوی،مجلس اشاعت کلاسکی ادب،فراش خانہ،دلی، ص:۱۵ ۱۰؂ اصول تحقیق وترتیب متن،تنویر احمد علوی،شعبہ اردودہلی یونیورسٹی ،دہلی،۱۹۷۷ء، ص:۵۶ ۱۱؂ ایضاً، ص:۱۰۔۱۱