دریائے سندھ دا بیشتر حصہ پہاڑاں دے دامن وچ اے۔ انہاں پہاڑیاں دی چوٹیاں اُتے دریائے سندھ دے کنارے قدیمی قلعے، عبادت گاہاں تے تباہ شدہ بستیاں دے آثار ملدے نيں۔ ایداں دے ہی آثار ڈیرہ اسماعیل خاں شہر توں 93/ میل شمال دی طرف خیسور پہاڑ دی چوٹی اُتے جو کافرکوٹ دے ناں توں مشہور اے، واقع نيں۔ ایتھے توں چند میل دے فاصلے اُتے دریائے کرم تے سندھ آپس وچ ملدے نيں۔ کِسے زمانے وچ دریائے سندھ کافرکوٹ دے پہاڑاں دے تھلے وگدا سی۔ جس پہاڑ اُتے ایہ کھنڈر نيں اس دے مشرق دی جانب آبی گزرگاہ اے۔ اج کافرکوٹ دے تباہ شدہ کھنڈر نوں نوکیلے تراشیدہ پتھراں تے خاردار جھاڑیاں نے لپیٹ وچ لے رکھیا اے۔ پہاڑاں دی چوٹی اُتے ہونے دی وجہ توں ایہ آثارِ قدیمہ حالے تک محفوظ نيں۔ ہر طرف خاموشی ہی خاموشی اے۔ دانش ور محمد شریف دے مطابق مسلمان اس قلعہ نوں کافرکوٹ دے ناں توں پکاردے نيں جدوں کہ ہندو اسنوں راجا بل دا قلعہ کہندے سن ۔
ان مندراں دی تعداد ست دے لگ بھگ اے۔ خوبصورت تراشیدہ پتھراں توں تعمیر کیتے گئے ایہ مندر ماضی وچ بہت خوبصورت شاندار سن جو عظمت رفتہ دی شہادت دیندے نيں۔ قدیمی دور دے ایہ محل تے مندر راجا بل نے تعمیر کروائے سن ۔ ايسے سلسلے دا اک قلعہ ’نند، اک دشوار گزار پہاڑی علاقے وچ واقع اے۔
سلطان محمود غزنوی نے اپنے دسويں حملہ وچ راجا نندپال نوں شکست دتی سی۔ قیاس ایہی اے کہ کافر کوٹ دا قلعہ تے مندر وی سلطان محمود غزنوی دے ہتھوں برباد ہوئے۔ کافرکوٹ دے قلعہ دے اندر پانی دا تالاب وی سی بارش دا پانی تالاب وچ اکٹھا ہوئے جاندا سی۔ تالاب دے آلے دوالے پوجا پاٹ دے لئی مندر وی سن ۔ محلات تے فصیل دے آثار اج وی موجود نيں۔ وڈا مندر کبھے ہتھ اُتے اے، درمیان وچ راستہ اے جو وڈی عمارت دا حصہ نيں۔ جیل خانے دے آثار وی پائے جاندے نيں۔ کافرکوٹ دے کھنڈر دے تن اطراف بلند و بالا پہاڑ تے گہری کھائیاں نيں جدوں کہ مشرق دی طرف آبی گزرگاہ اے۔ ماضی وچ قلعے یا حکمراناں دے محل پہاڑاں اُتے تعمیر کیتے جاندے تاکہ اوہ دشمناں تے حملہ آوراں توں محفوظ رہ سکن۔ کافرکوٹ دے مندراں دی چہار اطراف ماہر کاریگراں نے خوبصورت ڈیزائن بنائے نيں۔ مورتیاں تے روشنی دے لئی طاقچے وی بنائے گئے نيں۔ پہاڑی اُتے چڑھنے دے لئی پرانے زمانے دی اک سڑک دے آثار پائے جاندے نيں۔ چار وڈے تن چھوٹے ایہ مندر چونے دے مقامی پتھر کنجور دی آمیزش توں بنائے گئے نيں۔ موسم یا بارش دا اثر انہاں پتھراں اُتے نئيں ہُندا۔ ایہ مندر مخروطی شکل دے نيں۔ انہاں دی بیرونی سطح کچھ زیادہ مزیّن اے۔ ایہ آرائش بہت پیچیدہ تے باریک اے جس اُتے سورج مکھی دے پھُل بنے ہوئے نيں۔ ایہ تمام مندر تباہ شدہ قلعے دے اندر نيں۔ ایہ قلعہ دفاعی لحاظ توں محفوظ مقام اُتے بنایا گیا اے۔
کافرکوٹ شہر دے اردگرد پتھر دی مضبوط فصیل سی جس وچ حفاظتی مورچے بنائے گئے سن ۔ کہیا جاندا اے کہ ایتھے ہندو راجا بل دی حکومت سی جس دا پایہ تخت بپرت سی۔ اسنوں بل کوٹ یا بپرت کہیا جاندا اے۔ بل دا چھوٹا بھائی ٹل اوٹ دا بانی سی۔ تیسرا بھائی اکپرت سی جو بناں دے نزدیک واقع آکرہ دا بانی سی۔ آکرہ دا شہر سرسبزوشاداب تے خوشحال سی جو سلطان محمود غزنوی دے ہتھوں تباہ ہويا۔
