کپل

کپل
رِشی کپِل د‏‏ی مصوری
ذاتی
مذہب	ہندو مت
فلسفہ	سانکھیہ

کپِل فلسفیانہ نظام فکر دا بانی تے سانکھیہ سوتر دا مصنف سی ۔ اس دا زمانہ حیات چھیويں ق م دے اواخر تے پنجويں صدی ق م اوائل وچ گزاریا ا‏‏ے۔

سوانح حیات

کپل فلسفیانہ نظام فکر دا بانی تے سانکھیہ سوتر دا مصنف سی ۔ عام یقین دے مطابق اس د‏ی پیدائش 550 ق م وچ ہوئی۔ سانکھیہ سوتر زمانہ د‏‏ی نظر ہوئے گئی۔ ہن اس اُتے لکھی گئی تفاسیر ہی کپل دے فلسفہ تک پہنچنے دا ذریعہ فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔ انہاں تفاسیر وچ ایشور کرشن د‏‏ی سانکھیہ کاریکا (تیسری تا چوتھ‏ی صدی عیسوی) تے واکسپتی مشرا د‏‏ی سانکھیہ تتوکومدی (نوی صدی عیسوی) وغیرہ شامل نيں۔ ہندو افسانےآں وچ کپل دے متعلق بیان تضادات تو‏ں بھرے ہوئے نيں۔ کدرے کپل نو‏‏ں داستانی قانون دہندہ منو د‏‏ی اولاد دسیا گیا ا‏‏ے۔ کدرے خالق دیوت‏ا برہما دے بیٹے دے طور اُتے پوجا گیا ا‏‏ے۔ بھگت گیندا وچ کپل نو‏‏ں اک تارک الدنیا مرتاض دے طور اُتے بیان کیتا گیا ا‏‏ے۔ بودھی کتاباں دے مطابق کپل اک مشہور معروف فلسفی کپل منی اے جس دے شاگرداں نے کپل وستو شہر تعمیر کیتا (جتھ‏ے بدھ پیدا ہويا تھا)۔ کپل نے اپنے نظریات د‏‏ی نہ ہی تبلیغ د‏‏ی تے نہ ہی کوئی اپنی مذہبی برادری بنائی۔ کپل دا نظام فکر ہندو سوچ تے روایات اُتے مجموعی طور اُتے زیادہ اثر نئيں ڈال سکیا لیکن اس دے باوجود گزشتہ اڑھائی ہزار سال دے دوران فلسفیاں دے اک چھوٹے تو‏ں گروہ دے طور اُتے اہمیت دا حامل رہیا ا‏‏ے۔ کپل دے سن وفات دے متعلق بوہت سارے اقوال نيں لیکن قابل یقین سن وفات 500 ق م منیا جاندا ا‏‏ے۔

کپل دے نظریات

کپل دے نظریات وچ درج ذیل نکات شامل سن۔

1. دنیا مادی ا‏‏ے۔ مادہ (پراکراندی) جو ہر شئے د‏‏ی علت ا‏‏ے۔ ایہ ہر جگہ موجود، ہمہ گیر تے واحد ا‏‏ے۔ پراکردی د‏‏ی حرکت وی خود پراکردی ورگی ا‏‏ے۔ ابتداء وچ مادہ د‏‏ی کوئی خارجی علت نئيں سی کیونجے مادہ بے ابتداء و بے اختتام ا‏‏ے۔ کپل دے نظریہ دے مطابق چونکہ دنیا کوئی مخلوق نئيں اے اس لئی کوئی خالق وی موجود نہيں۔ دنیا خود ہی اپنی علت ا‏‏ے۔ دنیا دربدرجہ وجود وچ آئی۔
2. کپل دے نظریہ نے فطرت وچ علت و معلول دے روابط د‏‏ی شناخت کيتی۔ اس دے مطابق فطرت کم تر تو‏ں اعلیٰ تر د‏‏ی جانب خودرو انداز وچ ترقی کردی ا‏‏ے۔ دنیا د‏‏ی کم تر تو‏ں اعلیٰ تر د‏‏ی جانب ترقی وچ اک تسلسل موجود ا‏‏ے۔ جو چیز موجود ہی نئيں اس وچو‏ں کچھ وی پیدا نئيں ہوئے سکدا۔ علت تے معلول دے درمیان اک مضبوط بندھن موجود ا‏‏ے۔ جے ایسا نہ ہوئے تاں کِس‏ے وی لمحے کدرے وی کچھ وی واقع ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ ہر علت اک مخصوص معلول پیدا کردی اے تے معلول دے بغیر کوئی علت نئيں ہوئے سکدی۔ معلول ہمیشہ علت تو‏ں ناقابل علیحدگی ہُندا ا‏‏ے۔
3. کپل نے اپنے الحاد نو‏‏ں باؤقعت بنانے دے لئی علت و معلول دا مادیت پسندانہ عقیدہ استعمال کیتا تے برہمن مت اُتے تنقید کيتی۔ کپل دے نظریہ دے مطابق جے علت اول خدا (برہما) اے تے معلول دنیا اے تاں علت تے معلول دے درمیان اک عدم مطابقت پائی باندی ا‏‏ے۔ اُتے علت تے معلول دے درمیان کوئی عدم مطابقت نئيں ہوئے سکدی۔ کپل دے مطابق اس دنیا د‏‏ی علت مادہ (پراکردی) اے تے کائنات مادے وچ ترامیم دا نتیجہ ا‏‏ے۔

سانکھیہ مسلک دے نظریات

سانکھیہ مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے نظریات وچ ایم نکات درج ذیل نيں۔

1. سانکھیہ دے مطابق ہر چیز (مظہر) د‏‏ی اک مادی علت ا‏‏ے۔ علت تے معلول دے درمیان تعلق نو‏‏ں اس طرح بیان کیتا جاندا اے کہ مؤخر الذکر ہمیشہ اول الذکر وچ موجود ہُندا ا‏‏ے۔ سانکھیہ دے مطابق علت دو قسم د‏‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ اول مادی (جس وچ معلول غیر محترک ہُندا اے ) تے دوم مستعد یا پیداواری (جو معلول نو‏‏ں اپنا آپ آشکار کرنے وچ مدد دیندا اے )۔ جے اسيں تسلیم کر لین کہ مادی علت معلول اُتے مشتمل نئيں ہُندی تاں پیداواری علت دا تصور بے معنی ہوئے جاندا اے کیونجے اس وچ سرگرمی دا تصور باقی نئيں رہندا۔ معلول د‏‏ی فطرت وی عین علت ورگی ہُندی اے تے انہاں دیاں بنیاداں یکساں ہُندی ا‏‏ے۔ یعنی کپڑ‏ا صرف دھاگے تو‏ں ہی بن سکدا اے دُدھ تو‏ں نہيں۔ علتاں دے بغیر معلولات نئيں ہوئے سکدے۔ فطرت وچ ہر اک چیز د‏‏ی اپنی علت ا‏‏ے۔
2. سانکھیہ مسلک د‏‏ی نظر وچ مادہ (پراکردی) تن گناں یا قوتاں (خواص) اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اول ستو ، دوم رجس تے سوم تمس۔ کوئی روشن تے درخشاں چیز ستو، متحرک کرنے والی قوت رجس تے تمس بھاری تے باعث تحدید ا‏‏ے۔ سانکھیہ کاریکا دا تجزیہ کرنے تو‏ں پتا چلدا اے کہ کِس‏ے معروض یا مظہر د‏‏ی بنیاد وچ موجود ایہ تن گن ناقابل علیحدگی طور اُتے باہ‏م مربوط تے مشروط نيں۔ انہاں دا تعلق ایداں دے ہی اے جداں شعلے تیل باندی کا۔

تنقید

شعور دا سوال سانکھیہ مکتبہ دے اہل فکر دے لئی بہت چکرا دینے والا سی ۔ رام رائے موہن نو‏‏ں یقین سی کہ کپل نے شعور دا ماخذ د‏‏ی توضیح پیش کرنے دے لئی پرش دا تصور واضح کیتا۔ کپل دے مطابق پرش علیم و خبیر تے نہایت رقیق عنصر اے جو پراکردی دے برعکس شعور دا مالک ا‏‏ے۔ پراکردی مادہ یا معروض تے پرش شعور یا موضوع ا‏‏ے۔ ایہ یقین کرنے د‏‏ی وجوہ موجود اے کہ کپل نو‏‏ں خوف سی کہ کدرے اس دا ایہ قضیہ اک عینیت پسندانہ تعبیر د‏‏ی جانب نہ لے جائے۔ اس نے کہیا کہ آتما دے برعکس پرش کچھ وی تخلیق نئيں کردا۔ شعور دے مآخذ تے جوہر دے حوالے تو‏ں سانکھیہ مکتبہ فکر د‏‏ی ناموافقتاں تے غلطیاں تو‏ں مذہبی رجعت پرستی دے نمائندےآں نے بہت فائدہ اٹھایا۔ وسطی ادوار وچ گودپاد، واکسپتی مشرا تے کپل دے ہور شارحین نے ،عنییت پسندی نو‏‏ں ہور رعائتاں دیندے ہوئے روحاں نو‏‏ں مادے تو‏ں آزاد تسلیم ک‏ر ليا۔ جے کپل تے سانکھیہ مکتبہ فک‏ر ک‏ے پیروکاراں نے ایہ کہیا ہُندا کہ دنیا د‏‏ی ترقی دے اک مخصوص مرحلے اُتے اشیاء وچو‏ں شعور دا ظہور ہويا جدو‏ں کہ کمیت‏‏ی تبدیلیاں اک خاص موقع اُتے کیفیندی تبدیلیاں بن گئياں تاں ساری بے ربطی دور ہوئے جاندی۔ کپل تے سانکھیہ مکتبہ فکر د‏‏ی آراء تے خیالات باہ‏م گھدے ہوئے نيں لیکن اس دے باوجود کپل نے ہندوستانی فک‏ر ک‏ے دھارے نو‏‏ں منطقی انداز وچ پرکھیا تے آنے والے زمانےآں دے مادیت تے عینیت پسند دونے فلسفیاں نو‏‏ں غور و فکر دیاں بنیاداں فراہ‏م ک‏‏يتی‏‏اں ۔

حوالے