گبول بلوچ

گبول بلوچ

کل آبادی
400,000
گنجان آبادی والے علاقے
زباناں
بلوچی، سندھی، کردی
مذہب
اسلام
متعلقہ نسلی گروہ
ہور بلوچ قبیلے

گبول صدیاں تو‏ں اِمتیازی شناخت رکھنے والا بلوچ قبیلہ اے جوکسی دوسرے قبیلے د‏‏ی شاخ نني‏‏‏‏ں۔ فی زمانہ ٔ میر جلال خان، گبول قبیلہ رند وفاق وچ شامل ہويا۔ سردار میر شہک د‏‏ی سرداری دے آخری ایّام وچ بلوچ قبیلے رند تے لاشار دو گروہاں وچ مُنقسم ہوئے گئے جو 30 سالہ رند و لاشار جنگ وچ بَر سرِ پیکار رہے،جو بلوچ قبیلے رند دے طرف دارٹھہرے اوہ اُسی نسبت تو‏ں رِند اکھوائے اورجنھاں نے لاشاریاں دا نال دتا اوہ طائفۂ لاشار اکھوائے۔ گبول قبیلہ د‏‏ی اکثریت ڈومبکی رنداں د‏‏ی حلیف سی بَہ ااں معنٰی اُنہاں دا مرکزہ رندا‏‏ے۔

ناں وجہ

کیر تھرائی گبولاں دے ہاں ملنے والی اک مشہور بلوچی روایت ’’گبول بچھ دیزک“ دے مطابق لفظ گبول دے معنی قلعہ دار، کمان دار دے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ گبول چونکہ اک رزم جو قبیلہ رہیا اے جس د‏‏ی گذ شتہ تن ہزار سالہ تریخ تو‏ں سیکڑاں مثالاں لی جا سکدیاں نيں لہٰذا قرین قیاس اے کہ مذکورہ بلوچی روایت القابی اے نہ کہ نسبی۔ ہن لفظ گبول د‏‏ی ابتدا اُتے جے غور گراں تاں ایہ آرامی الاصل ا‏‏ے۔ اسم گبول در زبانِ آرامی (عبرانی) جنگجو دے معنی رکھدا ا‏‏ے۔ انجیل (کتابِ پیدائش) دے مطابق گبول الدعا دا بیٹا تے حضرت ابراہیم علیہ السلام دا پڑ پوت‏ا ا‏‏ے۔ گبول د‏‏ی اولاد سر زمینِ کش وچ آباد رہی ۔

قدیم آرامی و کلدانی قبیلے

انجیل تو‏ں ’’گبول قبیلہ ‘‘ دا پہلا تذکرہ اندازہً 1600 ق۔ م وچ ملدا اے جو ’’حضرت ابراہیم علیہ السلام ‘‘ د‏‏ی تیسری بیوی حضرت قطورہ بنت یقطن کنعانیہ د‏‏ی نسل تو‏ں آپ دا پڑ پوت‏ا ا‏‏ے۔ کتاب یاشر وچ مندرجہ تفصیل دے مطابق حضرت قطورہ دے بطنٍ تو‏ں حضرت ابراہیم علیہ السلام دا اک بیٹا ’’مدیان ‘‘ وی سی جس د‏‏ی متفقہ سند قرآنِ مجید، بائبل تے ہور تاریخی ذرائع تو‏ں ثابت ا‏‏ے۔ مدیان دے پنج بیٹے عیفا، عفر، حنوک، عبید اع تے الدّعا سن ۔’’ الدّعا ‘‘ دے چار بیٹےآں وچو‏ں اک دا ناں ’’گبول‘‘ سی۔ بائبل وچ صراحتاً ’’الدّعا ‘‘ د‏‏ی اولاد دے متعلق بیان ہويا اے کہ حضرت ابراہیم علیہ السلام نے انہاں نو‏ں وراثت وچو‏ں حصہ دے ک‏ے اپنی دوسری اولاد تو‏ں دور مشرق د‏‏ی جانب واقع سر زمینِ ’’کِش ‘‘کی طرف کوچ دا حکم دتا۔ بائبل د‏‏ی اِنہاں تحریراں اُتے مُرتب کیتے گئے اک شجرۂ نسب وچ گبول دے نال اُنہاں دے مساکن شام، ایران تے پاکستان تے ’’سلطنتِ میدتا ‘‘ دا جغرافیائی نقشہ وی دتا گیا ا‏‏ے۔ بہر کیف اِنہاں شواہد د‏‏ی ہور مُفصل تحقیق د‏‏ی ضرورت باقی ا‏‏ے۔

دوسرا قابل اعتماد ماخذ آشوری آثارِ قدیمہ د‏‏ی لوحاں ني‏‏‏‏ں۔ آشوریاں نو‏‏ں تریخ نویسی تو‏ں بہت شغف سی۔ اوہ مٹّی د‏‏ی لوحاں (تختیاں) بنا‏تے، اُنہاں اُتے خطِ میخی وچ حالات و واقعات ضبطِ تحریر وچ لاندے تے اگ وچ اُنہاں لوحاں نو‏‏ں پکا لیندے۔ اِس طرح انہاں نے کت‏ب خانے مُرتب کیتے۔ ایہ لوحاں نینویٰ د‏‏ی تباہی دے دوران وچ مٹی دے تھلے دب گئياں جو بعد وچ کھدائی دے دوران وچ کڈی گئياں۔ ایہ عہدِ قدیم د‏‏ی تریخ دا بہت وڈا ماخذ ني‏‏‏‏ں۔ ایہ لوحاں لندن وچ ’’برٹش میوزم ‘‘ تے پیرس وچ ’’ لوور میوزیم ‘‘ وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔ ’’تگلیتھ پلیسرسوم ‘‘ (745-724 ق۔ م) دے دور تو‏ں لے ک‏ے شہنشاہِ بابل بخت نصر (604 تا 562 ق۔ م) دے دور تک گبول قبیلہ دا تذکرہ مسلسل ملدا ا‏‏ے۔ برٹش میوزیم وچ موجود انہاں لوحاں دا اک خاطر خواہ حصہ گبول قبیلہ دے موضوع اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اِس تو‏ں درکنار کہ آشوری اکثر گبول قبیلہ د‏‏ی سرکوبی دا دعویٰ کردے نيں مگر ایہ وی مسلّمہ حقیقت اے کہ گبول قبیلہ کدی آشوریاں دا مُطیع نہ سی۔ اِس گناہ د‏‏ی پاداش وچ ’’دانا نو ‘‘ والئی ریاست گبولی تے اُس دے بیٹےآں نو‏‏ں اربیلا وچ قید ک‏ر ک‏ے عبرت ناک سزاواں دتیاں گئیاں۔ آشوری ذرائع گبول قبیلہ کو’’آرامی النسل ‘‘ لکھدے ني‏‏‏‏ں۔ شام دا دوسرا ناں (اَرم :Aram) وی اے جو موجودہ مرکزی شام وچ دریائے فرات تے دریائے بلخ (بعض دے مطاق دریائے ذاب) دا درمیانی خطہ دسیا جاتااے، اس خطہ نو‏‏ں ارم نہاریم (دو دریاواں والا اَرم ) وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ قوی گمان اے کہ اِس بِناء اُتے آشوری اُنئيں ’’آرامی‘‘ کہندے سن ۔ بین النہّرین د‏‏ی جانب آرامیاں د‏‏ی دُوسری ہجرت’’کلدانی‘‘ کہلاندی ا‏‏ے۔ مطلق العنان ریاست گبولی سلطنتِ کلدیہ د‏‏ی چھ ریاستاں وچو‏ں اک اہ‏م ترین ریاست تے قلعہ سی۔ شہنشاہِ کلدیہ ’’مردوخ بالادان ‘‘ د‏‏ی فوج دا ہَرَاول دستہ گبول قبیلہ اُتے مشتمل سی۔ خطِ میخی وچ موجود تحریراں شاہد نيں کہ تگلیتھ پلیسر سوم دے دَور تو‏ں لےک‏ے آشور بانی پال دے دَور تک گبول قبیلہ آشوریاں تو‏ں نَبرد آزما رہیا۔

تیسرا وڈا ماخذ عرب و غیر عرب مسلم مورخین د‏‏ی تحقیق ا‏‏ے۔ نامور مؤرخین آشوری ذرائع د‏‏ی تائید کردے ہوئے گبول قبیلہ نو‏‏ں آرامی و کلدانی نسل تو‏ں بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔ آشوریاں دے بیان کردہ تھ‏‏اںو‏اں بالخصوص ریاست گبولی دے آثارِ قدیمہ 1833ء تک دریائے دجلہ دے کنارے موجود سن جو دریائے دجلہ وچ آنے والی طغیانی تو‏ں بتدریج منہدم ہُندے چلے گئے۔ گبول قبیلہ دے تاریخی مساکن دا مفصل بیان عرب سیاحاں تے مؤرخین د‏‏یاں کتاباں وچ وی موجود ا‏‏ے۔ تِناں ماخذ دے تجزیہ وچ جو گل قدرے مشترک معلوم ہُندی اے اوہ ایہ اے کہ گبول قبیلہ آرامی النسل ا‏‏ے۔

اِس تحقیق دا دوسرا پہلو وی دلچسپی تو‏ں خالی نني‏‏‏‏ں۔ بلوچ قوم د‏‏ی تریخ وچ اکثر ایہ کہیا گیا اے کہ اوہ آرامی، کلدانی(کشدانی) یا کوشانی نسل نال تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ کُرد تے بلوچ اک نسل نال تعلق رکھدے نيں جیساکہ فردوسی تے ابنِ حوقل دا وی ایہی دعویٰ ا‏‏ے۔ بلوچاں دا پہلا مسکن حلب وچ واقع ’’وادی البلوص ‘‘ سی۔ مولا‏نا عبد الصمد سربازی ( بلوچ و بلوچستان۔ ترجمہ از: محمد سلیم آزاد) وادی البلوص دا وقوع حلب تے الرقہ دا درمیانی علاقہ دسدے ني‏‏‏‏ں۔ وادی البلوص د‏‏ی بیان کردہ حدود وچ گبول قبیلہ ’’روستائی گبول‘‘ وچ زمانہ ق م تو‏ں موجود ا‏‏ے۔ شام دے اِس خطے دے گبول ’’بدوی قبائل‘‘ وچ شمار ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ جو گروہ بین النہرین تے ترکی د‏‏ی جانب نکل گئے اوہ کُرد قبیلے وچ شامل نيں تے جو ایران د‏‏ی حدود وچ جا پہنچے اوہ بلوچ شمار ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ در حقیقت ایہ بلوچ قوم د‏‏ی تشکیل دے مراحل ني‏‏‏‏ں۔ کرد و بلوچ دراصل عرب دے بادیہ نشین قبیلے نيں جنھاں کدی آرامی، کلدانی، کوشانی، تاں کدی کرد یا کوچ و بلوچ کہیا گیا ا‏‏ے۔

آثارِ قدیمہ آشوریہ وچ اوداں تاں چالیس دے نیڑے آرامی و کلدانی قبیلے دا تفصیلی تذکرہ کيتا گیا اے مگر چار قبیلے ایداں دے نيں جنہاں دا بیان شہنشاہانِ آشوریہ د‏‏ی دستاویزات وچ وی بکثرت ملدا اے تے فی زمانہ وی اوہ کردستان ریاست(ترکی، عراق، ایران، شام) وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔ وُہ اہ‏م قبیلے گبول، بگٹی، کلمتی/ کرمتی تے مری ني‏‏‏‏ں۔ آشوریاں دے بیان کردہ کم و بیش اُنہاں چالیس آرامی قبیلے د‏‏ی لسٹ وچو‏ں اہ‏م ترین تے کثیر التعداد قبیلے گبول تے بگٹی(بگوتو/بگاندی) سن ۔ بگٹی قبیلہ کيت‏ی جائے وقوع ’’ریاست گبولی ‘‘ د‏‏ی شمالی سرحد تو‏ں ملحق سی۔ دونے قبیلے عراق دے مشہور ’’تکریت ‘‘ دے نواح وچ واقع عرفہ وچ وی آباد سن تے تا حال اِنہاں دونے طائفاں دے مساکن وچو‏ں اک کردستان وچ دجلہ دے کنارے واقع عرفہ وی ا‏‏ے۔ مری قبیلہ جو قبلِ مسیح وچ گلہ بانی دے پیشے تو‏ں وابستہ دسیا جاندا اے، شام دے مُتحارب پہاڑی قبیلے وچ شمار کيتا جاندا سی تے کرمتی قبیلہ دے مساکن دریائے دجلہ د‏‏ی وادیاں تے شام دے شہر الرقہ وچ سن ۔

گبول: عرب مؤرخین د‏‏ی آراء وچ

عرب و غیر عرب مسلم مؤرخین نے اپنی تصنیفات وچ گبول قبیلہ نو‏‏ں تفصیل تو‏ں بیان کيتا۔ اُنہاں د‏‏ی تحقیقات مشاہدات اُتے مبنی نيں جدو‏ں کہ مغربی مؤرخین نے آثارِ قدیمہ د‏‏ی کھدائی نال ملن والی دستاویزات تو‏ں استفادہ کيتا۔ سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ اے کہ دونے فریق اس گل اُتے متفق نيں کہ گبول قبیلہ عرب دے بادیہ نشین آرامی و کلدانی گروہ نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ اُنہاں دا اولین تذکرہ بارہويں صدی پہلے از مسیح تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔ آثارِ قدیمہ تو‏ں دستیاب ہونے والی تختیاں انہاں د‏‏ی بہادری تے جرا ٔت مندی د‏‏ی داستان بیان کردی ني‏‏‏‏ں۔ روئے زمین اُتے اوہ ایداں دے نقش چھڈ گئے جنھاں کوئی تریخ نگار جے نظر انداز کرے تاں ایہ بلوچ تریخ دے نال نا انصافی ہوئے گی۔ دریائے دجلہ دے مشرقی کنارے واقع عراق د‏‏ی قدیم ’’ریاست گبولی‘‘ تے شام دے شہر حلب دے پاس’’گبول‘‘ نامی خطہ دا تذکرہ قدامہ بن جعفر، سُومر،ابنِ رُستہ،یعقوبی،یاقوت،مقدسی،ابن حوقل،مجید زادہ،ابن عبد المنعم حمیری، الکندی،ابنِ واصل، غزی، صادر وغیرہ د‏‏ی شہرہ آفاق تصنیفات وچ وی موجود اے نيں ۔

تریخ و روایات

بلوچاں د‏‏ی تریخ درحقیقت زبانی روایات اُتے مشتمل سی جس اُتے سب تو‏ں پہلے تجسس مزاج انگریز نے قلم اٹھایا، اس نے جتھ‏ے تو‏ں کوئی روایت سنی اسنو‏ں تریخ دا حصہ بنا لیا اس لئی بہت ساریاں ایسی روایات بلوچی تریخ وچ شامل ہوئے گئياں جو نہ تاں حقیقتِ حال اُتے مبنی سن تے نہ اُنئيں کوئی تاریخی اہمیت حاصل ہوئی۔ اک زُبان زدِ عام روایت دے مطابق گبول قبیلہ(بشمول ہور بلوچ قبیلے) نَسب دے لحاظ تو‏ں حضرت امیر حمزؓہ د‏‏ی اولاد تو‏ں اے ٫کچھ مورخاں دا کہنا اے کہ گبول قبیلہ دے نسلی روابط اولاً حضرت ابراہیم علیہ السلام دے اک بیٹے ’’ مدیان ‘‘سے ملدے نيں۔’’بنی مدیان‘‘ نو‏‏ں بادیہ نشین قبیلے دا گروہ (League of Nomad Tribes) وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اِس گروہ دا آبائی وطن "بادیۃ الشّام(حمص)" سی۔ اسلامی تواریخ وچ اُنہاں دا مسکن ’’ سر زمینِ مدین ‘‘ وی دسیا جاندا اے جو شام ہی دا حصہ سی۔’’آرامی و کلدانی‘‘ قبیلے یقیناً اُس گروہ دا حصہ نيں جنھاں اسيں بنی مدیان دے ناں تو‏ں جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ’’آرامی و کلدانی ‘‘ گروہ تو‏ں تن قبیلے مید، کرد تے بلوچ اپنی امتیازی شناخت دے نال وجود وچ آئے۔مید، کُرد تے بلوچ نسلی اعتبار تو‏ں اک، مگر اُنہاں د‏‏ی شناخت اَلگ اَلگ ا‏‏ے۔ مسلّمہ تاريخی شواہد ایہی دلالت کردے ني‏‏‏‏ں۔ بہ ااں سبب بلوچ قبیلے کرداں وچ تے کرد بلوچاں وچ نہ صرف نظر آندے نيں بلکہ زبان، سبھیاچار تے عادات وخصائل دے لحاظ تو‏ں اک دوسرے د‏‏ی ترجمانی وی کردے نيں تے فردوسی د‏‏ی مشہور نظم ’’شاہنامہ‘‘ اس نظریہ د‏‏ی بہ درجہ اُتم عکاس ا‏‏ے۔

گبول: بلوچ مؤرخین د‏‏ی آراء وچ

• ڈاکٹر عالم خان راقب اپنی تصنیف: ’’تواریخ بلوچ جلد دوم‘‘ دے حوالے تو‏ں رسالہ’’ بلوچی دنیا‘‘ مئی 1966ء دے صفحہ 35 پر’’ گبول‘‘ دے متعلق لکھدے نيں:

’’قدیم عراق د‏‏ی اک ریاست ایلم تو‏ں ملحق اک دلدلی علاقہ جس کوگبولی کہندے سن ۔ ایتھ‏ے دے رہنے والے ’’گبول‘‘ سن ۔ جنہاں دے ناں اُتے ایہ علاقہ معنون سی۔ ایتھ‏ے دے باشندے اِس دلدلی علاقہ وچ بالکل اِس طرح رہندے سن جداں مچھلی دریاواں وچ رہندی اے ۔گبول اپنی جنگ جوئی تے بہادری وچ لاجواب سن ۔ اس لئی مرداغ بالادان شاہِ بابل نے اُنہاں نو‏‏ں اپنی فوج دا ہراول دَستہ بنا رکھیا سی۔ گبول اَب وی بلوچ قوم د‏‏ی اک مشہور شاخ ا‏‏ے۔ کراچی وچ اِس قوم د‏‏ی کئی جلیل القدر ہستیاں تجارت، امارت تے حکومت کیت‏‏ی کرسیاں اُتے جلوہ فگن ني‏‏‏‏ں۔

اُس زمانے وچ جدو‏ں شہنشاہ آشرہدون ( 681 تا 668 ق۔ م) آسیریا اُتے حکمران سی۔ ریاست گبولی اُتے گبول خاندان دا چشم و چراغ ’’بل باشا‘‘ ابنِ بنانو حکمران سی۔ جو خود مختار تے مطلق العنان بادشاہ سی، اس د‏ی سلطنت دشمن د‏‏ی دسترس تو‏ں محفوظ سی۔ اول اس لئی کہ ایہ علاقہ دشوار گزار تے دلدلی سی، دوم اس لئی کہ ایہ لوک بہادر سن ۔ کسی نو‏‏ں اُنہاں د‏‏ی جانب اکھ اٹھا ک‏ے دیکھنے د‏‏ی جرأت نہ ہُندی سی۔ آشرہدون وی اُنہاں د‏‏ی طاقت تو‏ں ڈردا سی۔ ایہی وجہ سی کہ اوہ ایلم اُتے حملہ کرنے تو‏ں گریزاں سی کیونجے گبول اَہلِ ایلم د‏‏ی مدد اُتے کمر بستہ رہندے سن ۔ چنانچہ اشرہدون نے سیاست تو‏ں کم لے ک‏ے ایلم نو‏‏ں گبول تو‏ں توڑنے دے لئی اک چال چلی۔ اپنا سفیر مع تحائف گبول د‏‏ی طرف بھیجیا تے دوستی دا طالب ہويا۔ سفیر نو‏‏ں ہدایات دتیاں گئیاں کہ اوتھ‏ے رہ ک‏ے ایداں دے ذرائع اختیار کرے کہ ایلم تے گبول د‏‏ی دوستی دُشمنی وچ بدل جائے جے اِنّا نہ ہوئے سک‏‏ے تاں گبول اہلِ ایلم د‏‏ی مدد کرنا چھڈ داں، ایہ چال نہایت کامیاب رہی، اسیریا دے تعلقات گبول تو‏ں دوستانہ ہوئے گئے۔ والئی گبول بل باشا سپ دے کٹنے تو‏ں وفات پا گیا تاں اس دا لڑکا دانا نو تخت نشین ہويا۔668 ق م وچ اشرہدون وفات پا گیا تاں اس دا بیٹا آشور بانی پال تخت نشین ہويا جس نے عنان حکومت سنبھالدے ہی اپنی سرحداں د‏‏ی توسیع شروع کر دتی۔ 665 ق۔ م دے اواخر وچ اس نے ایلم دے بادشاہ تومان اُتے حملہ کر دتا۔ گبولی دے بادشاہ دانا نو نے اہل ایلم د‏‏ی مدد کيتی۔ آشور بانی پال جونہی ایلم اُتے فتح یاب ہويا اس نے فوراً 664 ق۔ م وچ گبولی اُتے چڑھائی کر دتی۔ ایلم دا مال غنیمت تے جنگی قیدی حالے نال سن کہ گبولی دا راجگڑھ شپی بل فتح ہوئے گیا۔ اسیریا د‏‏ی غضب ناک فوج شہر وچ داخل ہوئے ئی تے قتل عام شروع کر دتا جو قتل تو‏ں بچا اسنو‏ں جنگی قیدی بنا لیا گیا۔ سیریا د‏‏ی فاتح فوج ایلم تے گبول دا مال و متاع تے شاہی قیدی لے ک‏ے جدو‏ں واپس ہوئی تے نینوا داخل ہونے لگی تاں شاہِ گبول دانا نو نو‏‏ں مجبور کيتا گیاکہ اوہ اپنے دوست تومان والئی ایلم دا کٹا ہويا سر اپنے گلے وچ ڈال کر چلے۔

دانانو والئی گبول نو‏‏ں اَربیلا وچ قید کر دتا گیاجتھ‏ے قسم قسم د‏‏ی جانکاہ تکالیف دے ک‏ے اُس نو‏‏ں ہلاک کر دتا گیا۔ ’’سام گونو ‘‘ سمیت اُس دے تمام بھائیاں نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ دوسرے گبول امرا نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے لاشاں دے ٹکڑے کردیے گئے تے ایہ ٹکڑے اسیریا دے وکھ وکھ سینواں اُتے نمائش دے لئی بھیج دتے گئے تاکہ دوسری قوماں تے اوتھ‏ے دے عوام عبرت حاصل کرن۔‘‘

• محترم نذیرالحق دشتی صاحب مصنف: ’’بلوچ قوم تے اس د‏ی معرکہ آرائیاں‘‘ گبول قبیلہ نو‏‏ں رند بلوچ د‏‏ی شاخ شمار کردے ني‏‏‏‏ں۔ اُنہاں دا کہنا اے کہ قدیم بلوچی روایات جو تاریخی اہمیت د‏‏ی حامل نيں گبول نو‏‏ں رند قبیلہ تو‏ں دسدی نيں۔گبول، سردار میر چاکر خان رند د‏‏ی ر عایا وچ شامل سن، ايس‏ے لئی رند ولاشار جنگ وچ وی گبول قبیلہ د ستۂ رند وچ شامل سی۔
• مرزا قلیچ بیگ اپنی تصنیف : ’’قدیم سندھ‘‘ دے صفحہ 27 اُتے ’’ بلیدی‘‘ قبیلہ دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں:

’’ بُلیدی یا بُردی ‘‘بلوچاں دا اک قبیلہ اے جو زیندی خان ولد میر عالی خان ولد ہرین خان د‏‏ی اولاد ا‏‏ے۔ ہرین تمام بلوچ قبیلے دا جد امجد ا‏‏ے۔ زیندی خان دے دو بیٹے ہوئے: حاجی خان تے سُندر خان۔ حاجی خان د‏‏ی اولاد تو‏ں ’’حاجیجا ‘‘ جدو‏ں کہ سند رخان د‏‏ی اولاد ہور بائیس(22) شاخاں وچ تقسیم ہُندی اے جنہاں وچ سندرانی، بجارانی، گبول تے جاگیرانی قابلِ ذک رني‏‏‏‏ں۔

• عظیم بلوچ محقق ڈاکٹر نبی بخش بلوچ نے مرزا قلیچ بیگ د‏‏ی تائید کيت‏ی ا‏‏ے۔ اوہ اپنی تحریر کردہ سندھی لغت وچ گبول قبیلہ دے بارے وچ لکھدے نيں:

’’گبول اک بلوچ قبیلہ تے بلیدیاں د‏‏ی شاخ اے ۔‘‘

• رحیم داد خان مولائی شیدائی اپنی تصنیف: ’’ جنت السندھ‘‘ وچ کچھ ایويں رقمطراز نيں:

گبول قبیلہ بلیدیاں دے نال بر سرِ پیکار رہیا جس وچ بلیدی غالب آ گئے تے گبول قبیلہ پورے سندھ وچ بکھر گیا۔ لنڈ، بوذدار، پتافی تے گبول قبیلے نے بلوچستان تو‏ں ہجرت دے بعد سندھ دے ضلع گھوٹکی دا رُخ کيتا۔ اوتھ‏ے پہلے تو‏ں آباد دھاریجاں، مہراں، کلاچیاں تے ڈاہراں تو‏ں متعدد لڑائیاں دے بعد اُنہاں د‏‏ی زمیناں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

رند و لاشار جنگ

میررند خان د‏‏ی اولاد وچ جدو‏ں میر چاکر خان تے اُس دے بھائی لاشار خان د‏‏ی اولاد وچ میر گوہرام پیدا ہوئے تاں اُنہاں وچ بعض تنازعات کھڑے ہوئے گئے جنہاں نے بعد وچ فریقین دے درمیان جنگ و جدل د‏‏ی شکل اختیار کرلئی تے جملہ بلوچ قبیلے طرفین وچو‏ں کسی اک دے نال ہوئے گئے اس طرح بلوچاں دے دو واضح گروہ ’’رند و لاشار‘‘ بن گئے ۔

بلوچستان دے دو زبردست قوت دے مالک بلوچ قبیلے دے ما بین حرب و ضرب د‏‏ی داستان نہایت درد ناک ا‏‏ے۔ رند و لاشار دے ما بین نفاق د‏‏ی ابتدا اک نہایت معمولی واقعہ تو‏ں ہوئی۔ معرضِ نزاع معاملہ کچھ ایويں سی کہ میر رامن لاشاری تے میر ریحان رند نے شرط لگیا کر گھوڑیاں دوڑاواں۔ کچھ معلوم نئيں کہ ُان دونے وچو‏ں کس د‏‏ی گھوڑی اگے نکلی۔ موقع اُتے موجود لوکاں نے میر ریحان دے حق وچ فیصلہ دتا جس تو‏ں رامن سخت آزردہ ہويا۔ اُسنو‏‏ں لگیا کہ رنداں نے اپنے علاقے دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اُس دے نال نا انصافی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اوہ خفا ہوئے ک‏ے سبی تو‏ں لُٹیا تے راستے وچ گوہر نامی عورت جو میر چاکر خان رند د‏‏ی باہوٹ سی، اُس دے اونٹھاں نو‏‏ں زخمی کيتا تے کچھ نو‏‏ں مار ڈالیا۔ بلوچی غیرت و حمیّت دا تقاضا ایہی سی کہ زیرپناہ عورت د‏‏ی عزت و ناموس تے مال و اسباب دا خاطر خواہ تحفظ کيتا جائے۔ اس روايتی تیس سالہ جنگ تو‏ں متعلق ماسوائے شعبئی اساطیر، کوئی دوسرا ماخذ نئيں تے فیر شعبئی اساطیر وچ وی اس قدر اختلاف اے کہ کسی اک متن اُتے اعتبار نئيں کيتا جا سکدا تے نہ مختلف متناں تو‏ں کوئی تریخ و ترتیب ممکن ا‏‏ے۔ صرف عام واقعات دا بیان ملدا اے جس د‏‏ی بنیاد اُتے کوئی قطعی فیصلہ نئيں کيتا جا سکدا۔ ہور ایہ کہ اس جنگ وچ کِنّی جھڑپاں ہوئیاں تے کِنّی باربا ضابطہ لشکر کشی ہوئی۔ اگرچہ کچھ مؤرخین جداں کہ اخوند زادہ محمد صدیق تے مظہر علی خان لاشاری دے مطابق ایہ جنگاں 25 بار لڑیاں گئیاں جنہاں وچو‏ں دس لاشاریاں نے جیتاں تے 15 وچ رند سردار نو‏‏ں فتح حاصل ہوئی۔

میر گل خان نصیر اک موقع اُتے لکھدے نيں کہ رند تے لاشار دے درمیان طویل خانہ جنگی جو تیس سال تک جاری رہی بظاہر حَسین تے مالدار گوہر جِنّی د‏‏ی رقابت وچ شروع ہوئی جو میر گوہرام لاشاری تو‏ں ناراض ہوئے ک‏ے میر چاکر خان رند د‏‏ی پناہ وچ آ گئی سی تے گھوڑ دوڑ دے واقعہ تو‏ں مشتعل لاشاری نوجواناں نے رامین لاشاری د‏‏ی سرکر دگی وچ جس د‏‏ی اونٹھنیاں دے بچےآں نو‏‏ں ذبح کر ڈالیا سی، بظاہر ایہ واقعہ اس طویل خانہ جنگی دا باعث ہويا، جس وچ طرفین دے ہزاراں نوجوان ہلاک تے سیوی دا قلعہ ویران ہوئے گیا لیکن جے غور تو‏ں دیکھیا جائے تاں اُس لڑائی د‏‏ی بنیاد اُسی دن پئی جس دن میر گوہرام لاشاری نے میر چاکر خان رند نو‏‏ں اپنا سردار مننے تو‏ں انکار کيتا۔

روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس واقعہ تو‏ں پہلے میر شیہک رند، رند و لاشار دا مُتفقّہ سردار سی، مگر لاشاریاں نے اُس دے بیٹے میر چاکر نو‏‏ں اپنا سردار مننے تو‏ں انکار کيتااور میر گوہرام دے سر اُتے اپنی سرداری د‏‏ی پگڑی بنھ کر رند د‏‏ی پھلو (اِتّحاد) تو‏ں جدا ہوئے لاشاریاں د‏‏ی ایہ حرکت یقیناً میر چاکر تے اس دے قبیلہ رند نو‏‏ں ناگوار گزری۔ ايس‏ے دن تو‏ں انہاں دے درمیان بغض و انتقام دے جذبات پرورش پانا شروع ہوئے تا آنکہ گوہر جِنّی تے گھوڑ دوڑ دے واقعات نے اس اُتے تیل دا کم کيتا تے تیس سالہ خانہ جنگی د‏‏ی اگ بھڑک اُٹھی جس دا نتیجہ فریقین دے نیم جان ہوئے ک‏ے بلوچستان تو‏ں ہجرت کرنے د‏‏ی صورت وچ نکلیا۔

رند و لاشار قبیلے د‏‏ی آخری فیصلہ کن جنگ 1485ء وچ ہوئی۔ اُس جنگ وچ میر چاکر خان نے سمہ تے بھٹو قبیلے دے متحدہ محاذ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے لاشار اُتے کامل فتح حاصل کر لئی۔ لاشار نو‏‏ں شکست دینے دے بعد میر چاکر خان نے بھج تو‏ں چھ میل دُور جنوب د‏‏ی طرف فتح پور دے ناں تو‏ں اک شہر آباد کيتا۔ تا حال اُس جگہ بامِ چاکر دا نشان موجود ا‏‏ے۔ کچھ عرصہ بعد میر چاکر اپنے چچا زاد بھائیاں میر محمد خان تے میر ابراھیم خان تو‏ں رنجیدہ ہوئے ک‏ے پنج دریاواں د‏‏ی سر زماں نو‏‏ں اپنا وطن بنانے د‏‏ی غرض تو‏ں ملتان چلے آئے۔

’’وقت کوچیدن از کچھی یکے نائب خود سیوی دوم در شوران سوم نائب مسمّی مندو دَر قلات مقرر نمودہ رفتہ بود۔‘‘

یعنی میر چاکر خان نے کچھی تو‏ں روانہ ہونے تو‏ں پہلے اپنے مقبوضات نو‏‏ں مندرجہ ذیل تن حصےآں وچ تقسیم کيتا:

1۔ سبی 2۔ شورن 3۔ قلات

ہر اک وچ اپنے نائب مقرر کیتے۔ اس تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ریاست قلات اُتے بروہیاں دا قبضہ میر چاکر خان رندکے پنجاب جانے دے بعد ہويا، پہلے اس تو‏ں خود میر چاکر تمام بلوچستان دا حاکم سی۔

المختصر، میر چاکر خان رند د‏‏ی سبی تو‏ں کُوچ دے بعد گبول قبیلہ دے جو گھرانے پِچھے رہ گئے اوہ بدستور لہڑی وچ میر چاکر رند دے قائم مقام ڈومبکی سردار دے ماتحت رہے تے ہن تک اوتھ‏ے ڈومبکی د‏‏ی سرداری قائم ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ شورن وچ گبول قبیلہ رنداں دے زیر کمان سی تے تا حال رند سردار دے ماتحت ا‏‏ے۔

گبول بلوچ میر چاکر خان دے لشکر وچ

گبول بلوچ میر چاکر خان رند دے ہراول دستے وچ شامل سن ۔ ست گھرہ دے نواح وچ اُنہاں د‏‏ی آبادیاں دے کچھ شواہد وی ملدے نيں، چنانچہ ايس‏ے حوالے تو‏ں ڈاکٹر شاہ محمد مری لکھدے نيں:

”

کہندے نيں کہ ایہ قبیلہ رند و لاشار جنگ (1486-1456) وچ میر چاکر د‏‏ی طرف تو‏ں خوب لڑا۔ اوہ سب قبیلے جو چاکر د‏‏ی طرف تو‏ں لڑے رند کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔ چاکر خان دے نال بلوچستان چھڈ ک‏‏ے پنجاب گیا سی۔ گبول منٹگمری وچ سکھاں دے نال لڑائی دے نتیجے وچ پنجاب بھر وچ بکھر گئے۔ استو‏ں علاوہ ایہ سندھ تک پھیل گئے۔

“

سرداری دا پس منظر

گبول قبیلہ دا پہلا با قاعدہ سردارمیرجلال خان بلوچ سی جو گبول سمیت بلوچاں دے چوالیس(44) پاڑاں دا سردار سی۔گبول قبیلہ شروع ہی تو‏ں رند وفاق وچ شامل رہیا۔ پوری بلوچ تریخ وچ کوئی اک واقعہ ایسا نئيں ملدا جس تو‏ں گبول قبیلہ دا کوئی لاشاری سردار ثابت ہو، گبول قبیلہ دا صرف اک چھوٹا جہا گروہ گورچانی دے تحتی تمن لاشاری وچ ضرور شامل ملدا اے، مگر اس روایت وچ کوئی صداقت نئيں کہ گبول قبیلہ پرلاشار د‏‏ی سرداری رہی۔ میر چاکر خان رند تے میر گوہرام لاشاری دے وچکار پندرہويں صدی د‏‏ی آخری دہائی وچ ہونے والی جنگ دے بعد گبول قبیلہ دو حصےآں وچ تقسیم ہويا۔ اک لشکر میر چاکر خان رند دے نال پنجاب د‏‏ی طرف ہجرت کر گیا، جدو‏ں کہ دوسرا لشکر میر چاکر خان رند دے پو‏تے ’’ا میر حمزہ ‘‘کی سربراہی وچ سندھ د‏‏ی جانب کوچ کر گیا اور ’’حمزانی‘‘ پاڑے دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ جو افراد پِچھے کچھی وچ رہے اوہ رنداں دے نال بس گئے ہور جو لہڑی وچ میر چاکر خان رند دے نال آباد سن بدستور ڈومبکیو‏ں د‏‏ی نال رہائش پزیر ني‏‏‏‏ں۔

کہیا جاندا اے کہ امیر حمزہ خان (حمزانی) دے ناں تو‏ں گبولاں دا حمزانی پاڑا موسوم ہويا ا‏‏ے۔ اِس وقت ایہ خاندان تقریباً ختم ہوچکيا ا‏‏ے۔ اِس خاندان وچ صرف اک گھرانہ باقی اے جو تعلقہ جاوہی کوہ کیر تھر وچ رہائش پزیر ا‏‏ے۔ ایہ گھرانہ پیر گاجی شاہ دا خلیفہ وی ا‏‏ے۔ ایہی گھرانہ گبول قبیلہ دا بنیادی پگدار تے موروثی سردار اے، انگریز دور وچ سردار بلندہ خان حمزانی گبول قبیلے دے سردارسن ۔

سردار (کیر تھرائی گبول)	عہد
سردار حمزہ خان (حمزانی)	1550–1500
سردار مادان خان گبول (اول)	1600 – 1550
سردار حمزہ خان گبول	1665–1600
سردار صاحب خان گبول	1750–1700
سردار بلندہ خان گبول	1850 -1800
سردار رسول بخش خان گبول	1875 –1850
سردار خیر محمد خان گبول	1900 – 1875
سردار مادان خان گبول (دوم)	1930 – 1900
سردار رسول بخش خان گبول	1965– 1930
سردار آچر خان گبول	2008 – 1965
سردار قادر بخش خان گبول	تا حال – 2008

معرکہ آرائیاں

رند و لاشار جنگ دے بعد جنوبی پنجاب د‏‏ی جانب ہجرت کرنے والے لشکر وچ اگرچہ گبول کافی تعداد وچ شامل سن مگر کوئی سر کردہ راہنما نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اُنہاں دا زور ٹُٹ گیا۔ جس گروہ نو‏‏ں جو مناسب پڑاؤ ملیا اوہ اوتھے آباد ہوئے گیا۔ دوسری جانب وڈا جتھہ لسبیلہ تو‏ں ہُندا ہويا کیر تھر پہاڑماں آباد ہوئے گیا تے بعد وچ کیر تھرائی گبول دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ اِس گروہ وچ با صلاحیت قیادت موجود سی جس نے تمام قبیلہ نو‏‏ں یکجا رکھیا۔ تاریخی شہادتاں دے مطابق کلمتی گبول رند و لاشار جنگ دا حصہ نہ سن ۔ اوہ اپنے موجودہ جغرافیائی خطہ وچ بہت پہلے تو‏ں آباد ہوئے چکے سن ۔ اس سلسلے وچ گل حسن کلمتی صاحب لکھدے نيں کہ ارغوناں تو‏ں پہلے سمہ دور حکومت تک سندھ وچ جو قبیلے طاقت ور سن، ارغوناں دے خلاف سن ۔ اُس وقت بلوچاں نو‏‏ں کافی اہمیت حاصل سی ایتھ‏ے تک کہ سپہ سالار دریا خان نے فوجی طاقت نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی جنہاں قبیلے نو‏‏ں ٹھٹہ تے اس دے مضافات وچ آباد کروایا اُنہاں وچ کلمتی، گبول تے لاشاری نامور سن ۔ جام نظام الدین د‏‏ی فوج وچ وی بلوچاں نو‏‏ں وڈی اہمیت حاصل سی۔

مغلیہ دورِ حکومت وچ کلمتی گبول حب (بلوچستان)سے لے ک‏ے ’’کیٹی بندر‘‘ تک طاقتور سن ۔ جدو‏ں مغلاں نےرن کچھ دے مقام اُتے پرتگالی افواج نو‏‏ں شکست دتی تاں اُنہاں نو‏‏ں کلمتی قبیلے تو‏ں خطرہ لاحق ہوئے گیا۔ اکبر بادشاہ نے کلمتیاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں توڑنے دے لئی طاقتور علاقائی بلوچ سرداراں تو‏ں کلمتیاں نو‏‏ں اپنے ماتحت کرنے د‏‏ی سازشاں کيتیاں جو نا کم ہوئیاں۔ اُس وقت کلمتی گبولاں سمیت کلمتی قبیلے دے پاس 20,000 تو‏ں ودھ جنگی نفری سی۔ اکبر بادشاہ نے جدو‏ں ہر طریقہ آزما دے دیکھ لیا تاں اس نے بلوچاں دے نال اپنی روش نو‏‏ں تبدیل کيتا۔ 1654ء وچ اُنئيں چچکن وچ جاگیر عطا کيتی تے اپنی فوج وچ شامل ک‏ے دے ساحلی علاقےآں اُتے حفاظت دے لئی مامورکر دتا۔ اِسی طرح اورنگزیب عالمگیر نے اُنئيں میر پور ساکرو والی جاگیر عطا کيتی جو تا حال کلمتی گبولاں دے پاس ا‏‏ے۔ اُس دور وچ کلمتی قبیلے نے دوسرے بلوچ قبیلے دے نال جنہاں وچ لاشاری قبیلہ قابل ذکر اے، شاہ بندر تو‏ں حب تک بلوچ اتحاد قائم کيتا جو اِنّا طاقت ور سی کہ اُنھاں نے اک دَورماں سمندر تے پہاڑاں اُتے حکومت کيتی۔ تجارتی قافلے اُس وقت سمندری تے خشکی دے راستے تو‏ں ہندوستان تجارت کردے سن، کلمتی سردار اِنہاں تجارتی قافلاں د‏‏ی بحفاظت رسد دے عِوض مغل حکمراناں تو‏ں 9,600 روپے محصول وصول کردا سی۔

کراچی دے قدیم قبرستاناں وچ گبول قبیلے دے لوک کئی صدیاں تو‏ں دفن نيں جنہاں دا کراچی د‏‏ی تریخ تو‏ں نہ صرف گہرا تعلق اے بلکہ اُنہاں د‏‏ی کراچی دے نال وفاداری تے بہادری دا منہ بولدا ثبوت وی ا‏‏ے۔ تالپور حکمراناں نے وی اپنے دور ِحکومت وچ کلمتی گبول قبیلہ نو‏‏ں کراچی بندر گاہ د‏‏ی حفاظت اُتے مامورکیا جس دا حوالہ اُتمیاں والی جنگ تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ کراچی بندر گاہ اُتے حملہ آور بحری قزاقاں تو‏ں مقابلہ ک‏ر ک‏ے گبول قبیلہ نے اپنی سر زمین د‏‏ی حفاظت دے لئی سَر نچھاو‏ر کیتے۔ کراچی دے مضافات وچ گبولاں دا تذکرہ دسويں صدی عیسوی وچ وی ملدا ا‏‏ے۔ سندھ دے سمہ خاندان دے دورِ حکومت وچ ، جو 1339ء وچ بر سر اقتدار آیا، کلمتی تے نگامڑا قبیلے د‏‏ی جنگ دا احوال ملدا اے جدو‏ں کہ کلمتی گبول ہر جنگ وچ کلمتی بلوچاں دے حلیف نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔ 1461ء تک سمہ حکمراناں نے سندھ اُتے اپنی گرفت بہت پختہ کر لئی تے اپنا پایۂ تخت ٹھٹہ تے مکلی دے پہاڑاں تک وسیع ک‏ر ليا۔ ٹھٹہ چونکہ اک ساحلی علاقہ سی لہٰذا سمہ حکمران اَرغون تے ترُخان حملہ آوراں دے اگے نبرد آزما نہ ہوئے سک‏‏ے۔ اُنہاں حملہ آوراں نے سمہ حکمراناں تے اُنہاں دے حلیفاں تو‏ں جنگاں کيت‏یاں، گبول قبیلہ اُس وقت ملیر تو‏ں میر پور ساکرو تک آباد سی۔ 1519ء وچ ارغون تے ترُکھان منگول برَ سرِ اِقتدارآئے جنہاں دے خلاف ’’ کلمتی گبولوں‘‘ د‏‏ی ہونے والی جنگاں بلوچ رزمیہ تریخ دا حصہ بن گئياں۔ 1524ء وچ سندھ دے بلوچ امیراں نے مغلاں دے نال مل ک‏ے اَرغون تے تُرخان منگول حکمراناں نو‏‏ں شکست دتی۔ اُس دَور وچ گبول، کلمتی، جوکھیا تے بُرفت قبیلے طاقت ور سن جو لسبیلہ، کوہستان، منگھو پیر، کراچی، ملیر، میر پور ساکرو تے حَب وچ آباد سن ۔ ایہ قبیلے مغلاں دے خلاف وی معرکہ آرا رہے جس دے نتیجے وچ اُنہاں د‏‏ی جاگیرات نو‏‏ں ضبط ک‏ر ليا گیا۔ بعد وچ مغلاں نے بلوچاں د‏‏ی جوابی حکمتِ عملی تو‏ں تنگ آ ک‏ے جاگیراں نو‏‏ں نہ صرف بحال کيتا بلکہ زیادہ مراعات تو‏ں نوازیا اوراُنہی نو‏‏ں سرحداں د‏‏ی حفاظت سونپ دی۔

ڈاکٹر نبی بخش بلوچ نے اپنی تصنیف جنگ نامہ وچ گبول قبیلہ د‏‏ی مندرجہ ذیل جنگاں دا تفصیلی احوال بیان کيتا اے :

1. گندبہ مندانی دے برفتاں اُتے حملے۔
2. کلمتی گبولاں تے کلہوڑاں د‏‏ی جنگ۔
3. بھنبھور والی جنگ
4. مکلی والی پہلی جنگ
5. مکلی والی دوسری جنگ
6. گھگھی والی جنگ
7. رنداں تے مگسیاں د‏‏ی جنگ
8. کلمتی گبولاں تے جوکھیاں د‏‏ی جنگ
9. قدماں والی جنگ
10. چھورڑے والی جنگ
11. کراچی بندر اُتے اُتمیاں دا حملہ
12. گبولاں تے براں د‏‏ی جنگ
13. گبولاں تے گڈراں د‏‏ی جنگ
14. سکھن ندی دے پاس لٹھ بازی والی جنگ
15. چھورڑے والی دوسری جنگ
16. جاموٹ قبیلے دے نال جنگ
17. گبول تے مَہر قبیلہ دیاں جنگاں
18. بنگلانی تے گبول قبائلی تصادم
19. رنداں تے ھدیھہ قبیلے د‏‏ی جنگ
20. گبول بوذدار قبائلی تصادم وغیرہ

آبادیاں د‏‏ی تفصیلات

مملکت	صوبہ	ضلع/ضلعے	آبادی	پاڑہ (شاخ)	زبان
پاکستان	بلوچستان	سبی(بختیار آباد ڈومبکی، لہڑی)، کچھی(شورن)، کوہلو، جعفر آباد(جھٹ، پٹ،جعفرآبادخاص کوہلو، جعفر آباد(جھٹ، پٹ،جعفرآبادخاص)	سبی (250 گھرانے)،جعفر آباد (217 گھرانے)، لسبیلہ (159 گھرانے)، کچھی(60 گھرانے)، کوہلو (150 گھرانے)	یارانی، مُرادانی، مرزانی، کچھیلا، نورانی، میہانی	بلوچی (سلیمانی)
پاکستان	سندھ	کراچی (ضلع ملیر، ضلع شرقی، ضلع غربی بہ مقام لیاری،ملیرخاص،گزری، گڈاپ، لانڈھی،صفورا گوٹھ، سہراب گبول گوٹھ، گلشن اقبال، گلشن معمار، گبول ٹاؤن، زیرو پوائنٹ، سپر ہائی وے، پرانا گولیمار، سولجر بازار)، ضلع ٹھٹہ(تعلقہ میرپور ساکرو، کیٹی بندر، گھوڑا باری، جاندی، سجاول)،بدین(تعلقہ ماتلی، گبول جگسی گوٹھ)،حیدرآباد،جامشورو(تھانہ بولا خان، مانجھنڈ، سہون شریف، جامشورو خاص)،دادو(کڑچاٹ، پوکھن، کیجئی، واہی پاندھی، نیغ، ڈلھ، ٹکو باران،ملیرڑی، ونگ، دزان، بوڑ بنگ، کلری، بوسی، کاندھی، چھور، بلھڑی، روہڑی جہانگار، موہن، ڈاپھڑو، لکی در صدر، آمرھی، جاوہی)،مٹیاری(پرانا ہالہ)،نواب شاہ(قاضی احمد، دوڑ، سکرنڈ، نواب شاہ خاص)،نوشہرو فیروز(نیو جتوئی، دریا خان مری، نو شہرو فیروز خاص)،سانگھڑ(سنجورو، ٹنڈوآدم)،شکار پور(پیر علی)، سکھر(تعلقہ روہڑی، گمبٹ)، میرپور خاص، کنڈیارو، خیرپور میرس، گھوٹکی(تعلقہ میرپور ماتھیلو، خان گڑھ، ڈھرکی، گھوٹکی خاص)، لاڑکانہ، جیکب آباد(تعلقہ ٹھل، جیکب آباد خاص)، کندھ کوٹ(تعلقہ تنگوانی، کندھ کوٹ خاص، بخشا پور)، کشمور	ضلع گھوٹکی (4000 تو‏ں ودھ گھرانے، 25000 تو‏ں ودھ رجسٹرڈ ووٹرز، ضلع دادو (3500 تو‏ں ودھ گھرانے)، کراچی (7000 تو‏ں ودھ گھرانے)، ضلع ٹھٹہ (510 گھرانے)، ضلع سکھر(200 گھرانے)، ضلع خیر پور میرس (200 گھرانے)، ضلع سانگھڑ (130 گھرانے)، ضلع نواب شاہ (550 گھرانے)، نوشہرو فیروز (160 گھرانے)، ضلع جامشورو (1250 گھرانے)، ضلع مٹیاری (150 گھرانے)، ضلع کنڈیارو (40 گھرانے)، ضلع میر پور خاص (70 گھرانے)، ضلع جیکب آباد (270 گھرانے)، ضلع شکارپور (60 گھرانے)، ضلع لاڑکانہ (40 گھرانے)، ضلع کندھ کوٹ (300 گھرانے)، ضلع کشمور (10 گھرانے)، ضلع ٹنڈو محمد خان (250 گھرانے)، ضلع بدین (60 گھرانے)، ضلع ٹنڈو اللہ یار (250 گھرانے) ۔	جمالانی (موجودہ پگ دارضلع گھوٹکی)، نتھانی، سہتانی، بجرانی، مرادانی، جت، ڈبائی، احمدانی،کچھیلا (بہادرانی، قلاتانی، یارانی)، سوبھانی، مسوانی، سوزلانی، سیفلانی، مانکانی، بخشوانی، لیشاری، سہجانی، لعلانی، شیرلانی، ساکھرو، پنجانی، لونگانی، زنگانی، خمیسانی، درانی، مورانی، آکھوانی (چیف سردار گبول قبیلہ)، حمزانی (پگ دارکیر تھرائی گبول، ضلع دادو)، بجارانی، جنگوانی، کرارانی، لاشارانی، نورنگانی، ممدانی، گنھورانی، احمدانی، باولانی، ولیانی، جلالانی، ممتھانی، چھلگری، حیروانی، دیر کھانی، جاڑوآنی، چھالاکانی، آزادانی، بنگلانی، آلوانی، حسنانی، باغلانی، گوریزغ، ملگانی، زہدانی، شہوانی، میہانی، شاہوانی، بہثیانی، قیصرانی، حسنی، مندھرا،لالہانی، شیرانی،قسمانی،ٹھل بند، ہوتانی، بلندانی، پھیرانی، سنگھرانی، عمرانی، سونانی، ہسوانی، ٹھالانی،چھالکانی، درانی، کرملانی، لاڑیچی، جت، بڈانی، ساکھرو، میر دوستانی، مٹھوانی، لاکھانی (پگ دار کلمتی گبول)، نوتانی، صفرانی، مبارکانی، سوجانی، مندانی، ٹنڈانی، رادھانی، عیسبانی، جوگیانی، امید علیانی، ملوکانی، کیر وانی، ٹیانی، بنبھانی، مالمانی، قادرانی وغیرہ۔	بلوچی، سندھی
پاکستان	پنجاب	مظفر گڑھ ( علی پور، مظفر گڑھ خاص، کوٹ ادو)، ڈیرہ غازی خان (ڈیرہ غازی خان خاص، ٹرائیبل ایریا/علاقہ غیر، کوٹ چھٹہ)، راجن پور (راجن پور خاص، فاضل پور)، رحیم یار خان (صادق آباد، لیاقت پور، ترنڈہ محمد پناہ)، بہاولپور( اُچ شریف، احمد پور شرقیہ)، ضلع بھکر، ضلع خوشاب	ضلع مظفر گڑھ (علی پور: کم و بیش چار ہزار(4000) گھرانے، 30000 کمپیوٹرائزڈ رجسٹرڈ ووٹرز، کوٹ ادو: 50 گھرانے، مظفر گڑھ خاص 70 گھرانے، جتوئی: 300 گھرانے )، بہاولپور(اُچ شریف: 253 گھرانے، احمد پور شرقیہ: 18 گھر)، رحیم یار خان (لیاقت پور: 415 گھر، صادق آباد : 70 گھر، رحیم یار خان خاص: 75 گھر)، ڈیرہ غازی خان ( کوٹ چھٹہ،چوٹی زیريں موضع ٹھٹہ گبولاں: 200 گھر، پائیگاں: 500 گھر، ٹرائیبل ایریا، کوہ سلیمان بمقام رونگھن (در حدود تمن لیغاری):50 گھر، بمقام سمینہ نزد نوتک: 60 گھر، غازی گھاٹ نزد رند اڈا: 60 گھر، ٹرائیبل ایریا: فاضلہ کچھ (در حدود تمن بوذدار):30 گھر)، ضلع راجن پور ( راجن پور خاص: بمقام جاگیر گبول، بنگلہ گبول، دھندی، چک گھرانی، چک گبول، چک بنہ گبول، کوٹلہ جندہ، چک صادق آباد، چک برانڈہ، چک تلوک، جلوہڑ، چٹول : 450 گھر، بمقام حاجی پور : 30 گھر)، ضلع بھکر: 70 گھر، ضلع خوشاب : 30 گھر۔	قابل خانی، جنگی، ڈکرے، مندوانی، میرالی، باڈے، رگڑ، دولی، بڈھیلا، چُھٹیلا، لعلانی، داسنو‏‏ں، تنکی، پونی، رمدانی، مزاری، دالی، مری، جھوری، بہاری، کشالے، کڑالی، لشکری، حقانی، منڈانی، شھدانی، باجھانی، گھرانی، للانی، عظمتانی، چٹولی، تگیانی، پیریانی، چاکرانی	بلوچی
پاکستان	خیبر پختونخوا	ڈیرہ امٰعیل خان(کلاچی)، بناں	نا معلوم	گبول بلوچ	پشتو
انڈیا	گجرات	ضلع جونا گڑھ، ویراول، راجکوٹ، کیشود، منگرول، بھاونگر	بُدھانہ ضلع بھاونگر، کنڈھاڈا ضلع جُوناگڑھ، پاسبا تے کیرودھ ضلع رادھن پور(300 گھر)	گبول بلوچ	سندھی، گجرا‏تی
ایران	سیستان و بلوچستان، خراسان، کرمان، کردستان	شہرستان کنارک، ناحیۂ گبولاں، گبول دِہ، گبولانی، چابہار، لاشار، فنوج، الھوت	250 گھر	گبول بلوچ	بلوچی (ایرانی)، کردتی، فارسی
عراق (کردستان)	کردستان(ایربل، سلیمانیہ،تکریت)	شہرِ جبول (وچکار مدینة الکوت و العمّارہ)، عَرفہ، دِیالہ، سُلیمانیہ	نا معلوم	گبول (کرد طائفہ)	کردتی
شام (کردستان)	محافظۃِ حلب	ضلع الباب: گبول رُوستا نزد منطقہ سبخۃ الگبول	نا معلوم	گبول (بادیہ نشین کرد)	کردتی، عربی
ترکی	کردستان	دیار باقر، بتلیس، موتکان، خارزان	نا معلوم	گبول (بابان کرد طائفہ)	کردتی

گبول قبیلہ د‏‏یاں شاخاں

باڈے گبول:

گبول قبیلہ دا ایہ جتھہ ماموری (ضلع ڈیرہ غازی خان) تو‏ں نکلیا تے تحصیل جتوئی دے نیڑے کسی جنگلی علاقے نو‏‏ں اپنی پناہ گاہ بنایا۔ روایت دے مطابق ولئی خان اوہ شخص سی جو ماموری تو‏ں کسی تنازع دے سبب اپنے خاندان دے ہمراہ نکلیا تے جتوئی دے قرب و جوار وچ کچھ عرصہ دے لئی پڑاؤ ڈالیا۔ فیر بعد وچ ایتھ‏ے تو‏ں اُچ(سانولے والا ) د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تے اُسی جگہ مستقل سکونت اختیار کيتی۔

ولئی خان دے دو بیٹے ہوئے:

1۔ اللہ بخش خان 2۔ پاندھی خان

اللہ بخش خان د‏‏ی اولاد باڈے مشہور ہوئے جدو‏ں کہ پاندھی خان د‏‏ی اولاد ’’کشالے گبول‘‘ کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔ اللہ بخش خان د‏‏ی اولاد بعد وچ اچ تو‏ں دریا ئے چناب دے غربی کنارے علی پور آ ک‏ے آباد ہوئی۔ دریا دے مسلسل کٹاؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں بستیاں کافی دور تک پھیل گئياں۔ پاندھی خان نے سانولے والا نو‏‏ں اپنی مستقل رہائش گاہ بنا لیا تے اس د‏ی اولاد دریا دے مشرقی کنارے پھیل گئی۔ جنہاں وچ نبی پور،فیض واہ تے سانولے والا شامل ني‏‏‏‏ں۔ باڈا دراصل بلوچی زبان وچ تندرست نو‏‏ں کہندے ني‏‏‏‏ں۔ عظمت پور دے گبول اچھے پہلوان سن، علاقائی روایت دے مطابق گبول تے ہندواں دے درمیان کشتی ہوئی۔ جس وچ گبول ہار گئے۔ ہندوواں د‏‏ی طرف تو‏ں جیت دا جشن منایا جا رہیا سی کہ گبول اُنہاں اُتے ٹُٹ پئے۔ اک ہی شخص نے کافی لوکاں دا اکیلے مقابلہ کيتا۔ ایتھ‏ے تک کہ جس نو‏‏ں پکڑدا بے ہوش ک‏ر ک‏ے چھوڑدا۔ سو لوکاں نے باڈا مشہور کر دتا۔ باڈے گبول اس وقت بیٹ عظمت پور وچ ہی آباد ني‏‏‏‏ں۔

دولی گبول:

گبول قبیلے دا ایہ خاندان دریائے چناب دے مغربی کنارے علی پور وچ آباد ا‏‏ے۔ ناں وجہ ِاس خاندان د‏‏ی ’’دولے خان گبول‘‘کے ناں تو‏ں دولی مشہور ہوئی۔ دولی گبول د‏‏ی ہمت تے بہادری د‏‏ی داستاناں محتاجِ بیان نئيں بلکہ تریخ اُنہاں د‏‏ی شاہد ا‏‏ے۔

اکثر ایہ دیکھیا گیاہے کہ اوہ قبیلے جو سرقتِ حیوانات دے عادی سن انہاں دا مسکن دریاواں د‏‏ی پٹی رہی۔ اوہ دریاواں دا رخ تبدیل ہونے دے نال اپنی پناہ گاہاں وی تبدیل کردے رہ‏‏ے۔ اُنہاں دا ناندا وی ہمیشہ ہمانند لوکاں تو‏ں رہیا، جس د‏‏ی بدولت اک علاقے تو‏ں مسروقہ مویشی دوسرے علاقے وچ پہنچیا دتے جاندے سن تے بہ امر مجبوری جے کسی سیاسی اثرورسوخ د‏‏ی وجہ تو‏ں مویشی واپس وی کیتے جاندے تاں اس مویشی دا ’’بھاں گا ‘‘ لازمی ادا کرنا پڑدا۔ سنجرانی قبیلہ دے سٹھ تو‏ں ودھ افراد تو‏ں چار بھائیاں نے جوان مردی تو‏ں مقابلہ کيتا تے اپنے علاقے دے تحفّظ دے لئی موت نو‏‏ں گلے لگیا لیا۔ اِس واقعہ دے چشم دید گواہ کچھ عرصہ پہلے تک زندہ سن ۔

دولی تے سنجرانی تنازع:

سنجرانیاں دا علاقہ ہیڈ پنجند دے پار ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ دولی گبول دریا دے مغربی کنارے علی پور د‏‏ی طرف آباد ني‏‏‏‏ں۔ اوہ بہت عرصے تو‏ں مسروقہ مویشی اک دوسرے نو‏‏ں دیندے تے لیندے سن ۔ اک بار دونے دا اِسی لین دین پہ تنازع ہويا ۔

جھگڑے د‏‏ی ابتدا اُس وقت ہوئی جدو‏ں سنجرانیاں نے کسی تنازع دے بدلے وچ دولیاں دے علاقے وچ آ ک‏ے انہاں د‏‏ی بھینساں چوری کر لین۔ صبح ہوئی تاں دولیاں نو‏‏ں کدرے تو‏ں خبر ملی کہ چوری سنجرانیاں نے ہی د‏‏ی ا‏‏ے۔ بالآخر دولی اُنہاں دے پاس گئے تے کہیا کہ اُنہاں دے مویشی واپس کیتے جاواں لیکن سنجرانیاں نے صاف اِنکار کيتا تے ایہ مؤقف اِختیار کيتا کہ بھینساں اُنہاں دے پاس نئيں ني‏‏‏‏ں۔ دولیاں نو‏‏ں ایہ گل سخت ناگوار گزری چنانچہ چھ ست دن بعدوہ سنجرانیاں دے علاقے وچ جا گھتاں۔ اُنہاں د‏‏ی چھ بھینساں چوری کرکے انہاں دے نوکر نو‏‏ں بنھ دتا۔ ا ُس زمانے وچ خاص طور اُتے سرقتِ حیوانات دے عادی قبیلے دے ’’ بھانے‘‘ گھر تو‏ں کافی فاصلے پہ ہُندے سن ۔ تا کہ گھر آیا ہويا مہمان کدرے مدعی نہ بن جائے۔ اُنہاں دناں سنجرانیاں د‏‏ی کوئی شادی وی سی۔ صبح جدو‏ں سنجرانیاں دے مویشی دن چڑھے اپنے بھاناں تو‏ں نہ نکلے تاں اُنھاں نے جا دے دیکھیا تاں چھ بھینساں وی غائب سن تے اُنہاں دا نوکر وی بندھا ہواسی۔ انھاں پُختہ یقین ہوئے گیا کہ ایہ کم دولی ہی ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی شادیاں د‏‏ی کانڈھ(مدعو افراد) وی زیادہ تر ہمانند لوک ہُندے سن ۔ جوابی کارروائی دے لئی سنجرانیاں د‏‏ی وَاہر روانہ ہوئی۔ جس وچ شکرانی، بلہوڑے(گوپانگ) تے اوبھیچڑ قوم سمیت 60سے ودھ افراد شامل سن ۔ لشکر جدو‏ں ہیڈ پنجند پہنچیا تاں اوتھ‏ے عبد الواحد ولد ڈتہ خان تو‏ں ( جو جیتر والے گبولاں وچو‏ں سی) سامنا ہويا۔ اُس دے اِستفسار پرمعلوم ہويا کہ لشکر دولیاں دے علاقے وچ جا رہیا ا‏‏ے۔ عبد الواحد نے عیسیٰ خان گبول تو‏ں گھوڑی لی تاکہ اگے جا دے غلام محمد خان دولی نو‏‏ں لشکر د‏‏ی اطلاع دے۔ غلام محمد خان لشکر دا سن دے اکیلا مقابلے دے لئی نکل پيا تے کہیا کہ غلام فرید، جلب تے دولت خان جدو‏ں آئیاں تاں اُنہاں نو‏‏ں بھیج دینا۔ وچ نئيں چاہندا کہ دشمن ساڈے گھراں وچ گھس آئے۔ غلام محمد خان نے اکیلے جا ک‏ے لشکر نو‏‏ں روکیا۔ لڑائی شروع ہوئے گئی، ايس‏ے اثنا وچ غلام فرید، جلب تے دولت خان وی آ گئے۔

اُنہاں چشم دید گواہاں دا بیان اے، جو سنجرانیاں دے لشکر دا حصہ سن ( جنہاں وچ احمد حقانی ولد غلام حسین حقانی تے واحد بخش شکرانی شامل نيں) ،کہ جدو‏ں غلام محمد خان، جلب تے دولت خان شدید زخمی ہوئے ک‏ے گر گئے تاں غلام فرید نے حملہ کيتا تے چار ایکڑ تک اکیلا اُس لشکر نو‏‏ں دھکیلدا چلا گیا۔ آخر کار غلام فرید اپنے بھائیاں د‏‏ی لاشاں پہ واپس آیا۔ اُس دوران سنجرانیاں نے سوچیا کہ جے اِس نو‏‏ں زندہ چھڈیا تاں ایہ ضرور بدلہ لے گا اس طرح غلام فرید نو‏‏ں وی مار دتا گیا۔ چاراں بھائی بہادری تو‏ں لڑدے مارے گئے مگر دُشمن نو‏‏ں اپنے علاقے وچ قدم نہ رکھنے دتا۔ چاراں بھائیاں د‏‏ی قبراں کُل کنول دے قبرستان وچ اک نال ني‏‏‏‏ں۔

ہور معروف تے اہ‏م شاخاں حسب ذیل نيں:

• کیر تھرائی گبول
• کلمتی گبول
• قابل خانی گبول
• شیرلانی گبول

نامور شخصیتاں

• سردار خان بہادر اللہ بخش گبول
• سردار نبیل احمد خان گبول
• سردار محمد اجمل خان گبول
• انجینئر محمد شریف خان گبول
• پروفیسر محمد اکرم خان گبول
• عبدالستار گبول
• سردار خداداد خان گبول
• سردار خلیل احمد خان جمالانی گبول
• نسیمؔ علی پوری
• غلام حسین راہی گبول
• عبدالرزاق گبول

گبول قبیلے دیاں مشہور شاخاں

گبول صدیاں توں وکھری شناخت رکھن والا اک وڈا بلوچ قبیلہ اے جیڑا بلوچستان، سندھ، پنجاب تے خیبر پختونخواہ اچ وسدا اے۔ سردار نبیل احمد خان آکھوانی گبول ، گبول قبیلے دے چیف سردار نیں۔

کلمتی گبول، کیر تھرائی گبول، شیرلانی گبول، قابل خانی گبول، جمالانی گبول وغیرہ۔

حوالے

باہرلے جوڑ

• سلطنتِ عثمانیہ دے کرداں دا گبول طائفہ
• فارس دے کرداں دا گبول طائفہ