گدروشی ثقافت
بلوچستان وچ قدیم دور وچ جو بستیاں قائم ہوئیاں انہاں دی تعداد بہت زیادہ اے۔ اگرچہ ایہ تصور کرنا کہ ایہ ساری بستیاں اک ہی دور وچ قائم سن درست نئيں اے۔ اُتے اس بعد دا ثبوت ضرور نيں کہ اس زمانے وچ آب و ہوا اج دے مقابلے وچ کم شدید سی۔ اوداں تاریخی طور اُتے ثابت ہُندا اے کہ سکندر اعظم دے زمانے وچ اس علاقے وچ موسم اوہی سن جو اج نيں۔ لیکن ایہ آبادیاں اس کئی ہزار سال قدیم نيں۔ اس بار دا وی ثبوت ملیا اے کہ اس علاقے وچ شدید بارشاں ہودیاں سن تے وسیع جنگلات موجود سن ۔
بلوچستان وچ اج جو آبادیاں نيں تے اوہ ٹیلاں اُتے بنی نيں۔ ٰیہ ٹیلے صدیاں انساناں دے اک جگہ آباد رہنے تے پرانے مکانات گرنے تے انہاں اُتے پرانے دے گرنے تے انہاں اُتے نويں مکانات بنے توں وجود وچ آئے نيں۔ انہاں ٹیلاں دی آبادیاں اج وی نیم خانہ بدوش سی نيں تے قدیم زمانے وچ تاں یقناً ہاں گی ۔
پگٹ دا خیال اے کہ جے شروع توں اس قسم دی نیم خانہ بدوش رہی ہُندی تاں ایہ ٹیلے نئيں بن سکدے۔ اس دا خیال اے کہ اس زمانے وچ نسبتاً ذرخیزی رہی ہوئے گی جس دی بنا اُتے طویل عرصہ مسلسل آبادیاں اپنی جگہ اُتے اس دا خیال اے کہ اس زمانے وچ نسبتاً زیادہ ذرخیر رہی ہوئے گی۔ جس دی بنائ اُتے طویل عرصہ مسلسل آبادیاں اپنی جگہ اُتے رہی ہاں گی، جس دے نتیجے وچ سو فٹ یا اس توں وی اُچے ٹیلے بن گئے۔ قدیم ٹیلاں دی تعداد اج کل دی بستیاں دی تعداد توں کدرے زیادہ اے۔ جس دا مطلب اے کہ اس زمانے وچ ایہ علاقہ اج دی نسبت زیادہ ذرخیز سی۔ لیکن ولیز اس توں اختلاف کردا اے اس دا خیال اے کہ یہ ٹیلے کدی بیک وقت آباد نئيں رہے۔ ہزاراں سالاں وچ کدی کوئی تے کدی کوئی ٹیلہ آباد رہیا۔ ایويں قدیم وقت وچ ّبادی اِنّی ہی چھدری سی جِنّی اج اے ۔
بلوچستان دے طول عرض وچ جگہ جگہ کثیر تعداد وچ گبر بند بنے ہوئے نيں۔ گبر بند پتھر کئی فٹ موٹی دیواراں تے دس بار فٹ موٹی دیواراں نيں۔ جو قدیم زمانے توں ہی بغیر کِسے مرمت یا دیکھ بھال دے کھڑی نيں۔ ایہ کیوں کھڑی نيں تے اس دا مقصد یا استعمال کیتا اے۔ اس بارے وچ مختلف آرائ نيں۔ بہر حال انہاں تعلق بارشاں توں ضرور اے۔ سر اورل سٹین دا خیال اے کہ انہاں دی کثرت توں دو باناں دا ثبوت ملدا اے۔ اک تاں ایہ بارشاں زیادہ ہُندی ہاں گی۔ جنہاں توں دفاع دے لئی ایہ موٹی موٹی دیوار بنائی گئی اے۔ دوسرے یقیناً انساناں دی کثیر تعداد ارد گرد ہوئے گی۔ جنہاں نے ایہ تعمیر کرایا اے۔ وادی ماشکئی وچ اک وڈا ڈیم ہن وی محفوظ اے۔ جس نوں پتھراں توں تعمیر کیتا گیا اے۔ ایہ دو دیواراں اُتے مشتمل اے۔ جس دے درمیاں 12 گز دا فاصلہ اے۔ اس دا مقصد پہاڑاں دے پانی نوں کنٹرول کرنا سی۔ درہ لاکھوڑیاں دے نیڑے آبپاشی دا نظام حالے تک محفوظ اے۔ ایہ پتھراں توں بنیا ہویا بارہ فٹ اُچا تے 348 گز لمبا ڈیم اے جو پانی نوں محفوظ کردا سی۔ ڈیم دا اندونی حصہ1/2 2 * 3 * 4 فٹ سائز دی سلاں توں بنیا ہویا اے تے خارجی حصہ مٹی دے پشتاں توں فیر اگیا اے۔ اس زمانے دا تعین تاں نئيں ہوئے سکیا۔ لیکن ایہ تریخ تاں پہلے دی تعمیرات اے ۔
سندھ وچ تریخ تاں پہلے زمانے وچ بارشاں بلوچستان توں کدرے زیادہ ہودیاں سن تے کاشت کاری دا انحصار زیادہ تر دریائے سندھ اُتے سی تے دریائے سندھ توں آنے والے سیلاب ارد گرد دے علاقے نوں غرق یاب کردیندے ہون گے۔ دریائے سندھ دی گزر گاہ وچ صرف دو تھاںواں ایداں دے آندے نيں جتھے کنارے مظبوط پتھر دے نيں، یعنی سکھر تے روہڑی۔ قدیم زمانے وچ سیلاباں دے نتیجے وچ یقینا سندھ اپنا رستہ اکثر و بشتر تبدیل کردا ہوئے گا۔ قدیم ترین شواہد دے مطابق اس دا ڈیلٹا رن آف کچھ وچ سی۔ اس دے شواہد کثرت توں ملے نيں تے ارد گرد تباہی لاندا سی۔ ایہی وجہ اے پاکستان دی قدیم ترین زرعی آبادیاں دریائے سندھ دے کنارے توں زیادہ گدروشیا دے پہاڑی نالاں دے نال نيں۔ دریائے سندھ دے کنارے کنارے بستیاں اس وقت ترقی پزیر ہوئیاں جدوں جگہ جگہ مصنوعی ڈیم بنا کے آبپاشی دے طریقے اپنائے گئے۔ انہاں مصنوعی بندےآں دا تزکرہ رگ وید وچ بالواسطہ طریقے توں آیا اے ۔
پنجاب، سندھ تے پختون خواہ وچ گدوشی سبھیاچار[سودھو]
پہلے گدوشی سبھیاچار پہلے صرف بلوچستاں تک محدود سمجھی جاندی سی۔ لیکن جدید ترین کھدائیاں توں جدید حجری دور دی انہاں بستیاں دے آثار سندھ، پورے پنجاب تے پختون خوا وچ متعدد تھاںواں توں کڈے گئے نيں۔ خاص کر پختون خوا وچ وادی گومل، گوملہ، ہٹھالہ، رحمان ڈھری تے کرم شاہ وچ تے پنجاب وچ سرائے کھولیا، موسی خیل، لیہ جھنگ، پنڈ نوشہری، کھنڈا، جلیل پور تے بھوت نيں۔ سندھ وچ کئی جگہ اُتے ملے نيں خاص کر کوٹ ڈی جی دے مقام اُتے ۔
سندھ تے بلوچستان دی انہاں پرانی آبادیاں نال ملن والے تے خاص طور اُتے انہاں اُتے بنی ہوئی تصوراں دے مطالعے توں اسيں اس قدیم سبھیاچار دی تقسیم کرسکے نيں۔ جنوب وچ زرد رنگ دے برتن ملدے نيں تے شمال وچ سرخ رنگ دے برتن۔ اس طرح مٹی دی مورتیاں دی بناوٹ وی شمال و جنوب وچ مختلف اسالیب دی اے۔ انہاں دی گروہ بندی اس طرح کيتی جاسکدی اے ۔( 1 ) زرد رنگ دے برتن ( 2 ) سرخ رنگ دے برتن ۔
ذرد رنگ دے برتن[سودھو]
کوئٹہ سبھیاچار = درہ بولان وچ واقع معتدد تھاںواں توں ملے نيں ۔
آمری نال ثقابت = سندھ دے مقام آمری تے بلوچستان وچ نال ک مقام اُتے ملے ۔
کلی سبھیاچار = بلوچستان وچ ضلع خصدار وچ کلی دے مقام اُتے ملے نيں ۔
سرخ رنگ دے برتن[سودھو]
ژوپ سبھیاچار = بلوچستان وچ ژوب دے متفرق تھاںواں اُتے ملے ۔
ماخذ[سودھو]
یحیٰی امجد۔ تاریخ پاکستان قدیم دور