ہندوآں وچ مورتی پوجا
ہندووآں وچ پہلے مورتیاں دی پوجا نئيں ہُندی سی ۔ اس دا رواج بہت وچ بعد پيا اے ۔ سب توں پرانی شہادت اوہ 200 ق م وچ نگری دے کتبہ وچ سن کرشن تے باسو دیو دی پوجا دے لئی مندر بنانے دا ذکر کیتا گیا اے ۔ ایہ بت پرستی دی سب توں پرانی تے مستند شہادت اے ۔ اس توں ثابت ہُندا اے کہ ایہ رواج اس وقت تک پڑھ چکيا سی ۔ رفتہ رفتہ اس وچ بوہت سارے نويں تے پرانے فرقےآں وچ مورتی پوجا دا رواج ہو گیا ۔ کتباں ، تانبے دی منقوش تختیاں تے قدیم کتاباں وچ وشنو دی مورتیاں دی پوجا دا ذکر سب توں پہلے ملیا اے ۔
رام جو وشنو دا اہم اتار اے تے اوہدی پوجا دا ہندووَں وچ ہن بہت زیادہ رواج اے ۔ مگر دسويں صدی عیسواں تک رام دے نہ مندر سن نہ مورتیاں سن ۔ بہت بعد وچ رام دی پوجا تے رام دسرہ دے تہوار منائے جانے لگے ۔ انہاں دی پوجا اُتے سب توں پہلے رامانج نے بارہويں صدی سیندا دی پرستش اُتے زور دتا تے انہاں دی مورتیاں دی پوجا دی جانے لگاں ۔
البتہ کرشن دی پوجا قدیم زمانے ہورہی سی ۔ چوتھی ق م وچ میگاس تھیہور نے متھرا دے شور سینی جادووَں دے متعلق لکھیا کہ اوہ ہیرکلوس (ہری کرشن یا باسیودیو) دی پوجا کردے نيں ۔ پاننی نے وی اپنے سوتراں وچ باسو دیو دے ناں دا تذکرہ کیتا اے ۔ غالباً پاننی دے زمانے وچ باسو دیو دی پوجا شروع چکی سی ۔ اس لئی بھاگوت (ویشنو) فرقہ دی مورتی پوجا اس توں وی قدیم ہوئے گی ۔ ویشنوئی پنچ گانہ مراسم دے پیرو سن ۔ جس وچ مندراں وچ جانا ، پوجا دے لوازم جمع کرنا ، پوجا منتراں دا پڑھنا تے یوگ توں ایشور دا درشن ہونا مندے سن ۔ دکن وچ بھگوت فرقے دا آغاز نويں صدی وچ ہويا سی ۔ اوتھے دے راجے کرشن دے بھگت سن ۔
وشنو دی مورتی وی پنجويں صدی توں پہلے دی کوئی مورتی نئيں ملی اے ۔ اس نئيں کہیا جاسکدا اے اس دے دو ہتھ سن یا چار ہتھ ۔ اُتے بدھ تے سورج دی جو مورتیاں ملیاں نيں اوہ دو ہتھوں والی نيں ۔ البتہ کشان فرمانروا کڈفسس دے سکےآں اُتے پہلی صدی وچ شیو دی مورتی بنی ہوئی اے ۔ دلجسپ گل ایہ اے جو اج ہندو دیوتاواں دی مورتیاں وچ دو توں زیادہ توں زیادہ ہتھ دیکھائے جاندے نيں پہلے اس دا رواج نئيں ۔ پہلے پہل بدھ دی مورتی وچ چتر بھیج (چار ہتھوں والی) بنائی گئی سی ۔ بعد وچ وشنو تے شیو دی مورتیاں نوں وی چتر بھیج بنانے لگے ۔ ایتھے تک وشنو دی مورتیاں 41 تے 42 ہتھوں والی وی مورتیاں وی بنائی جانے لگاں تے انہاں ہتھوں وچ مختلف طرح دے اسلحے تھمیا دتے گئے ۔ وشنو دی تن منہ والی موتیاں وی ملی نيں ۔ انہاں وچ مکھٹ (تاج) دے نال تن چہرے بنائے گئے نيں یا وچکار وشنو دا تاجدار سر اے تے دونے طرد براہ تے نرسنگھ دی موتیاں بنی ہوئیاں نيں ۔ غالباً ایہ مورتیاں وی شیو دی تثلیث دی نقل نيں ۔
شیو فرقے دے لوک شیو دی مختلف شکلاں وچ مورتیاں بناتے تے پوجنے لگے ۔ عموماً ایہ اک چھوندے گول ستاں دی صورت دی ہُندیاں سن یا اُتے دے حصہ گول کر کے چاراں طرف چار منہ بنا دتے جاندے سن ۔ اُتے دے گول حصے برہمانڈ (کائناتٌ) تے چاراں منہ وچ پورپ والے سورج ، پچھم والے توں وشنو ، اتر والے توں برہما تے دکھن والے توں رودر مراد ہُندے سن ۔ کچھ مورتاں ایسی ملی نيں جنہاں دے چاراں طرف منہ نيں ۔ انہاں چاراں دیوتاواں دی مورتیاں ہی بنی نيں ۔ انہاں چاراں نوں دیکھنے توں ایہ اندازہ ہُندا اے کہ انہاں دا بنانے دا منشا ایہ سی کہ کونین دا خالق شیو اے تے چاراں طرف دیوتا اوہدی صفات دی مختلف صورتین نيں ۔ شیو دی عظیم الجثہ تری مورتی (تثلیث) کدرے کدرے پائی گئیاں نيں ۔ اس دے چھ ہتھ تن منہ وڈی وڈی چٹاواں توں مزاں تن سر ہُندے نيں ۔ اک منہ روندا ہويا جو شیو نوں رودر کہلانے دی دیلیل اے ۔ اس دے وسط دے دو ہتھوں وچ اک وچ بجورا تے دوسرے وچ مالا اے ۔ داہنی طرف دے دو ہتھوں وچ اک وچ سانپ تے دوسرے وچ پیالہ ۔ کبھے طرف دے دو ہتھوں وچ اک وچ پتلی چھڑی تے دوسرے وچ ڈھال یا آئینہ دی شکل دی کوئی گول چیز ہُندی اے ۔ تثلیث مورتی جپوترے دے اُتے اس وچ صرف جسم دا بالائی دیوار توں ملیا ہُندا اے ۔ اس دے سامنے زمین اُتے اکثر شیو لنگ ہُندا اے ۔ ایسی تری مورتیان بمبئی توں چھ میل دور ایلنٹٹا ، چتور دے قلعے ، سررہی راج وغیرہ کئی تھاںواں اُتے دیکھنے وچ آئیاں نيں ۔ جنہاں وچ سب توں پرانی ایلفنٹا والی ۔ شیو دی رقص کردی موریتان دھات یا پتھر دی کئی توں جگہ ملی نيں ۔
اس طرح لکولیش یا نکولیش فرقہ دی مورتیاں راجپوتانہ ، گجرات ، کاٹھیاوار ، دکھن ، بنگال تے اڑیسہ ملی نيں ۔ ام مورتیاں وچ شیاں دے سر اُتے اکثر لمبے بال ہُندے سن ۔ دو پاتھ ہُندے سن جس وچ دائین ہتھ وچ ہیجورا تے کبھے ہتھ وچ ڈنڈا یعنی لکولیش ہُندا سی ۔ اوہدی نشست پدماسن ہُندی سی ۔
برہما دی یگیاں (قربانی) دا بانی تے وشنو دا اوتار منیا جاندا اے ۔ برہما دی جو مورتی دیوار توں ملی ہُندی سی اس دے تن منہ ہُندے تے جس مورتی دے چاراں طرف طواف کیتا سی اس دے چار منہ دیکھائے جاندے نيں ۔ ایسی چومکھی مورتیاں بوہت گھٹ نيں ۔ برہما دے اک ہتھ وچ سرود ہُندا اے جو یگیہ کرانے دی علامت اے ۔ شیو تے پارپتی ک مشترک مورتیاں وچ جو کئی جگہ ملی نيں انہاں وچ برہما پروہت بنایا گیا اے ۔ مورتیاں دے تخیل وچ برہما ، وشنو تے شیو تِناں اک پرماتما دی مختلف صورتاں منی گئیاں نيں ۔ برہما دی کئی مورتاں ایسی ملی نيں جنہاں دے کنارے اُتے وشنو تے دوسرے اُتے شیو دی چھوٹی چھوٹی مورتیاں نيں ۔ اس طرح وشنو دی مورتیاں اُتے شیو تے برہما دی مورتاں تے شیو دی مورتیون اُتے وشنو تے برہما دی مورتیاں ہُندیاں نيں ۔ بعد وچ انہاں تِناں دیوتاواں دی وکھ وکھ مورتیاں بنبے لگاں ۔ شیو تے پاربتیاں دی بعض مورتیاں وچ آدھا جسم شیو دا تے آدھا پاربتی دا ۔ ایسی تِناں دی مجموعی مورتی وی ملدیاں نيں ۔ شیو تے وشنو دی مشترک مورتی دی ہر ہر تے تِناں دی مشترک مورتی نوں ہری پتامہ کہندے نيں ۔
ابتدا وچ پرتما دے دیوتاواں دی وکھ وکھ پوجا نئيں ہُندی سی ۔ وکھ وکھ پوجا بعد دی پیداوار نيں ۔ بلکہ ایشور دی مختلف شکتیاں تے دیوتاواں دی بیویاں دی وی مورتیاں بنادتیاں گئیاں تے انہاں دی وی پوجا ہونے لگی ۔ قدیم ادبیات وچ ایسی کِنّی دیویاں دے ناں ملدے نيں ۔ انہاں وچ براہمی ، ماہیشوری ، کوماری ، ویشنوی ، باراہی ، نارسنگھی تے ایندری دی انہاں ست شکتیاں نوں ماترکا کہندے نيں ۔ کچھ خوفناک تے غضبناک شکتیاں وی ایجاد کيتیاں گئیاں ۔ انہاں وچ کالی ، کرالی ، کاپانی ، چامنڈٓ تے چنڈی ، بھوانی زیادہ مشہور نيں تے انہاں دا تعلق کاپالکاں تے کالامکھاں توں اے ۔ کچھ ایسی شکتیاں دی وی ایجاد ہوئیاں جو نفس پروری دی طرف لے جانے والی نيں ۔ انہاں دیویاں وچ انند بھیروی ، تری پور سندری تے للتا وغیرہ زیادہ مشہور نيں ۔ انہاں دے مننے والےآں دے خیال وچ شیو تے تری پور سندری دے اختلات توں دنیا وجود وچ آئی اے ۔ انہاں دے مطابق ناگری رسم الخط دے پہلے حرووف توں شیو تے آخری حروف توں تری پور سندری مراد نيں ۔ اس طرح دو حروفاں مل کے اختلات دا اشارہ کردے نيں ۔
گنیش تے اوہدی ماں امیکا دی پوجا دا تذکرہ ملدا اے مگر چوتھی صدی توں پہلے دی گنیش دی کوئی مورتی ملی اے تے نہ ہی کوئی کتبہ ملیا اے ۔ ایلورا دے غاراں وچ دوسرء دیوتاواں دے نال گنیش دی مورتیاں ملیاں اوہ بعد کيتیاں نيں ۔ نويں صدی دے گھٹیالا دے ستون وچ گنیش دی چار مورتیاں ملی نيں ۔ گنیش دے منہ اُتے سونڈ کدوں لگائی گئی اس بارے معلومات نئيں نيں ۔ مگر ایلورا تے گھتیالے دی کی موتیاں اُتے سونڈ بنی ملی اے ۔ مالتی مادھو ناٹک وچ گنیش دی سونڈ دا ذکر اے ۔
اسکند یا کارتکیہ دی پوجا وی قدیم زمانے توں پوجا جاری اے ۔ رامائن وچ اسنوں کنگا دا پیٹا کہیا گیا اے تے بعد وچ ایہ شیو تے پاربتی دا بیٹا مشہور ہو گیا ۔ ایہ دیوتاواں دی فوج دا سپہ سالار اے ۔ پتنجای نے مہابھاشیہ وچ شو تے اسکندر دی مورتیاں دا زکر کیتا اے ۔ کنشک دے سکےآں اُتے اسکند ، مہاسین آدی کمار دے ناں ملدے ۔ ہیمادری دے ورت کھنڈ وچ اسکند دی پوجا دا حال ملدا اے تے ایہ پوجا اج وی جاری اے ۔
برصغیر وچ سورج دی پوجا دا رواج وی رہیا اے ۔ سورج نوں ایشور دا روپ منیا جاندا سی تے اس دا درجہ بہت اُچا اے ۔ سورج دی مورتی دو ہتھوں والی تے دونے ہتھوں وچ کنول ، سر اُتے تاج ، سینہ اُتے زرہ تے پیراں وچ گھٹنے توں کچھ تھلے لمبے بوٹ ہُندے نيں ۔ ہندووَں دی پوجنے والی مورتیاں وچ صرف سورج دی مورتی دے بوٹ ہُندے نيں ۔ شاید ایہ ایران توں آئی ہو ، جتھے بوٹاں دا رواج سی تے اس دے پجاری مگ ایرانی ہُندے نيں ۔ پھوشیہ پران وچ لکھیا اے کہ سورج دے پیر کھلے نئيں ہونے چاہیے ۔ اس پران وچ اے کہ راجا سانب جو کرشن تے جاموندی دا بیٹا سی سورج دی وجہ توں بیماری توں شفا پائی ۔ اس نے سورج دا مندر بنانا چاہیا مگر برہمناں نے نئيں منیا ۔ اس نے ایران توں مگ قوم دے برہمناں بلوایا ۔ ایہ لوک اپنی پیدائش برہمن کنیا تے سورج توں مندے سن تے سورج دی پوجا کردے سن ۔ سورج پوجا برصغیر مین کدوں توں راءج اے ایہ کہنا مشکل اے ۔ براہ مہر نے لکھیا اے سورج دی مورتیاں دی پوجا مگ قوم دے لوکاں نے راءج دی اے ۔ البیرونی لکھدا اے ہندوستان دے تمام سورج مندراں دے پجاری ایرانی مگ ہُندے نيں ۔ راجپوتانہ وچ سورج دے ہزاراں مندر بنے ہوئے نيں تے انہاں دے پجاریاں نوں سیوک تے بھوجک کہندے نيں ۔ شیو مندر وچ بیل ، وشنو مندر وچ گروڑ انہاں دی سواری ہُندے نيں ۔ اس طرح سورج مندر وچ سرکے سامنے چوکور کھمبے دے اُتے اک کنول دی شکل دا پیہہ ہُندا اے ، ایہی سورج دی سواری ۔ سورج دے رتھ نوں نال گھوڑے گھنچتے نيں ۔ اسنوں سپتاشو (ست گھوڑون دا سوار) کہندے نيں تے کئی مندرون وچ سورج دے تھلے ست گھوڑے وی بنے ہُندے نيں ۔ اک مندر وچ تھلے سورج بوٹ پہنے ہوئے اے تے اُتے برہما ، وشنو تے شیو بنے ہوئے نيں ۔ سورج دا سب توں پرانا مندر منڈسور وچ پنجويں صدی دا بنیا ہویا اے ۔ ملتان دا سورج دا مندر مشہور اے ۔ اسنوں مہر کلا نے بنوایا سی ۔ ہن سورج دی پوجا کردے ۔ ہرش دے بزرگ وی سورج دی پوجا کردے سن ۔ سورج دے بیٹے ریونٹ دی وی گھوڑے اُتے بیٹھی موتیاں ملدیاں نيں تے اوہ گھوڑےآں دا دیوتا ماندا جاندا تے اس دے پیراں وچ وی لمبے لمبے بوٹ ہُندے نيں ۔
اٹھ دگپالاں اندر ، اگنی ، یم نیرت ، برن ، مرت ، کبیر تے ایش (شیو) دی وی مورتاں ملدیاں نيں ۔ ایہ اٹھ سمتاں دے ناں نيں ۔ ایہ مندراں وچ پوجی جاندیاں نيں تے اکثر مندر وچ اپنی ترتیب توں لگی ہوئیاں نيں انہاں سمتاں دی پوجا قدیم اے ۔ پتنجلی نے اپنے مہابھاشہ وچ دھن پتی (کبیر) دے مندر وچ مردنگ ، سنکھ تے بانسری بجانے دا زکر کیتا اے ۔
اس دے دیوتاواں دے بعد گرہ ، نچھتر ، صبح ، دوپہر ، شام ، ہتھیارو ، کلی ، یوگاں دی ، راگاں دی وی موتیاں بنائی گئياں نيں ۔ آخر وچ ہندووَں دے پنج پوجنے والے دیوتا سورج ، وشنو ، دیبی ، رودر تے شیور رہ گئے تے انہاں دی مشترک مورتیاں پنچاءتن کہلاندی نيں ۔ ایداں پنچاتین مندراں وچ وی ملدے نيں تے گھراں وچ وی انہاں دی پوجا ہُندی اے ۔ جس دیوتا دا مندر ہُندا اے اوہدی مورتی وسط وچ تے باقی چاراں دی مورتیاں کونےآں اُتے بنی ہُندیاں نيں ۔[۱]
ماخذ[سودھو]
قرون وسطیٰ وچ ہندوستانی رہتل ۔ رائے بہادر مہا مہوپادھیائے گوری شنکر ہرا چند اوجھا
ہورویکھو[سودھو]
باہرلےجوڑ[سودھو]
حوالے[سودھو]
- ↑ قرون وسطیٰ وچ ہندوستانی رہتل ۔ رائے بہادر مہا مہوپادھیائے گوری شنکر ہرا چند اوجھا