ہندوآں وچ کثرت پرستی

پرانے ویلےآں وچ جدو‏ں آریا برصغیر آئے تاں ایہ بہت ساریاں دیوتاواں د‏‏ی پوجا کردے سن ۔ جس وچ سب تو‏ں طاقت ور اندر سی ۔ بدھ مت دے ذوال دے بعد عہد وسطی وچ برہمنیت نو‏‏ں عروج ملیا تاں انہاں نے قدیم دیوتاواں د‏‏ی پوجاواں دے بجائے عوام دے مقبول عام دیوتاواں د‏‏ی پوجا شروع کردتی تے برصغیر وچ بوہت سارے مذہباں تے فرقےآں وچ جنم لیا ، انہاں تمام پنتھ (فرقےآں ) دا مقصد مکتی حاصل کر کے آواگون تو‏ں نجات حاصل کرنا ۔ آواگون یعنی بار بار جنم لینے تو‏ں چھٹکارہ تے مکتی یعنی نجات حاصل کرنا ۔

وحدت الوجود

عہد وسطی وچ ہندو مت نے وحت الوجود فلسفہ دے زیر اثر ایہ مقامی دیوی تے دیوتاواں دے پوجا دے نال مختلف دیوی دیوتاواں نو‏‏ں روپ تے اوتار دس کے انہاں دا ہندو مت وچ انضمام کردے گئے تے تری مورتی دے دیوتاواں شیو ، وشنو تے برہما نو‏‏ں اک ہی ہستی دے روپ تسلیم کیتا جانے ۔ جس تو‏ں مسلماناں وچ ایہ گمان اے کہ انہاں دا رجحان توحید یا اک خالق د‏‏ی عبادت مسلماناں دا اثر دا نتیجہ اے ۔ لیکن حقیقت اس دے برعکس اے تے ہندوآں دے اس عقیدے دے مطابق ہ وچ جس ہستی نے پیدا کیتا اے تے اسيں اس د‏ی ذات دا ہی حصہ نيں تے اسی د‏‏ی ذات وچ جذب ہونا مکتی اے ۔ ایہی نظریہ وحدت الوجود اے جس نو‏‏ں مسلما‏ن صوفیا نے اختیار کیتا اے تے اس نظریہ دے زیر اثر اس خیال نے جنم لیا اے کہ توحید ایہ نئيں اے خدا اک اے بلکہ کائنات د‏‏ی ہر شے اس د‏ی ذات دا حصہ اے تے دوبارہ اسی د‏‏ی ہستی وچ جذب ہونا ساڈی معراج اے ۔

اس طرح حلول دا نظریہ جس وچ اوتار وغیرہ دا جنم لینا شامل نيں ۔ وحدت الوجود دے پرچار تو‏ں پہلے ہندوآں وچ مختلف دیوتاواں نو‏‏ں پوجنے والے والے اک دوسرے دے سخت خلاف سن مثلاً وشنوی تے شیوی وغیرہ تے ہر اک فرقہ نے اپنے مذہب د‏‏ی تائید وچ سکیڑاں پران تصنیف کيتے تے اس وچ اپنے دیوت‏ا نو‏‏ں ہی خالق دسیا گیا ۔ انہاں وچ اٹھارہ پران وشنو پران ، شیو پران ، گنش پران ، بھاگوت پران ، اسکندر پران ، مارکنڈے پران ، بہوشٹ پران ، برہم پتی ورنگ پران ، کورم پران ، پدم پران ، برہم پران ، بایو پران ، گڑر پران ، یتسہ پران ، اگن پران ، بارہ پران ، نارہ پران تے مچھ پران معتبر سمجھ‏‏ے گئے تے انہاں اُتے ہی ہندو دھرم دے عقائد د‏‏ی بنیاد رکھی گئی ۔ ایہ پران اگرچہ اک دوسرے دے مخالف نيں لیکن ہندو کل پراناں دے دیوتاواں نو‏‏ں مندے نيں تے انہاں دا عقیدہ اے ہر دیوت‏ا وچ شکتی اے جس نو‏‏ں اسيں نئيں جاندے ۔

وحدت الود دے نظریہ دے زیر اثر تمام دیوت‏ا اک ہی ہستی دے مختلف روپ نيں دے عقیدے نے جنم لیا تے تری مورتی یعنی شیو ، وشنو تے برہما د‏‏ی اک ہستی دے مختلف روپ دا عقیدہ سامنے آیا ۔ ایتھ‏ے تک اس عقیدے نے اِنّی وسعت اختیار کيتی کہ دور جدید وچ قدیم قوماں دے دیوتاواں نو‏‏ں وی انہاں دیوتاواں دا روپ دسیا گیا ۔ اس طرح اسيں کہہ سکدے نيں کہ ہندو مت توحید د‏‏ی طرف ودھ رہیا اگرچہ انہاں د‏‏ی توحید ناقص اے ۔ بہرحال ہندو مت وچ ہندو کہلانے والے کسی اک خالق اُتے متفق نئيں نيں بلکہ ہر پنتھ (فرقہ) نزدیک اس کائنات تے انہاں دا خالق وکھ اے جنہاں د‏‏ی تعداد ہزاراں وچ اے ۔ موجودہ دور وچ وحدت الوجو دے زیر اثر تمام دیوتاواں تے دیویاں نو‏‏ں اک ہستی دے مختلف روپ خیال کیتا جانے لگیا اے ۔

فرقےآں دے دیوت‏ا

ہندو مت وچ کچھ پنتھ تے فرقہ تے ایہ جنہاں د‏‏ی اوہ پوجا کردے نيں تے اسنو‏ں خالق مندے نيں ۔ م

پنتھ یا فرقہ ۔ ۔ ۔ ۔ معبود یا دیوی دیوتا

کایستھ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ چتر گپت

آریہ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ اوم

گوشائیں ۔ ۔ ۔ جگناتھ

پنج پیریہ ۔ ۔ ۔ ۔ پنج پیر

چیرو ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ستیلا

ڈھانگر اور برنا ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ بھوانی

گڈریہ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ کالی

کہار ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ کالو بابا

بنجارے ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ بنجاری دیوی

لوہار تے بڑھئی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ بشن تے کرما

آگرہ دے لودھ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ سید محسن

سنیاسی ۔ ۔ ۔ ۔ نراین

شیوی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ شیو

وشنوی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ وشنو

شاکتیو ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ دیبی

گنییشی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ گنیش

جینی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ چوبیس جینا

داود پنتھی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ست رام

ست نامی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ست نام

برمہی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ پہیا

بھیکا پنتھی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ آتما

مالی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ بھونی

بھنگی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ لال بیگی

نانک پنتھی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ واہ گرو تے ست سری اکال

بندھیلا ۔ ۔ ٹھاکر ، بالاگوپالا تے رادھا کشن

بھربھونجہ تے چندا کرتال ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ مہابیر

بھاٹ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ گوری اور ساروا

بھیل ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ماتاجی اگری

ودسادھ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ راہو ، کیتو

ہبوڑا تے دیبی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ظاہر پیر

ریداسی رام ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ جانکی

ردھاسوامی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ست چتانند ، برہم اور پرماتہا

بھوین ہار ، گوریا ۔ ۔ ۔ ۔ دھرتی ماتا ، باندی مائی ، کالی تے پہاڑی دیوی

کبیر پنتھی ، سیتاپرش ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ نرانکا تے ہری رام گوبند

چھوٹے سنیاسی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ گنیش ، رددر ، بھگوتی ، سورج تے نراین

کلوار ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ درگا

کالکا ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ پنجوپیر ، ہردیا ، غازی میاں

ہٹیلے ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ برم دیوتا ، بڑا پورکھ

بہر اگواں ۔ ۔ ۔ ۔ دیوا بہوانی پھول متی ہنر د بیر ، کالکا ، کاشی داس بابا

جاٹ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ مہادیو ، دیبی ، گوگا ، لکھ دت ، پیارے جی ، رن دیو ، داوَجی ، جمندا دیوی ، ظاہر دیوان ، زین الدین ، شیخ سدو

چمار ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ بھوانی ، جگیشونہ ، کالادت ، گجادت ، طاہر پیر ، ناگر سین ، ٹیڑھا دیو ،

وندھیا ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ بنیسی دیبی ، برنا پیر ، برتیا ، پرکھالوک

دریاپنتھی ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ اوڈرو لال

سندھی ہندو ،،،،، جھولے لال

ایہ کچھ فرقہ نيں جو انہاں دیوتاواں نو‏‏ں معبود حقیقی پوجتے نيں تے اپنے مراداں نو‏‏ں بر لیانے دے لئی انہاں نو‏ں تو‏ں التجا کردے نيں ۔ موجودہ زمانے دے تعلیم یافتہ لوک بھگوان تے پرمیشور نو‏‏ں یاد کردے نيں ۔ جنہاں دا پتہ نہ ویداں وچ اے نہ پراناں وچ ۔ بعض ہندووَں دا کہنا اے کہ پیدا کرنے والا مرد اے بعض کہندے نيں پیدا کرنے والی عورت اے ۔ عموماً عورتاں پیدا کرنے والی نو‏‏ں اپنی طرح شوہر والی عورت سمجھدیاں نيں ، جس گورا پاربتی ، دیوی سیتا ، درگا ، کالی ، رادھا ، رکمنی ، لچھمی ، جانکی تے بھونی وغیرہ دے ناواں تو‏ں یاد کردیاں نيں ۔

عبادت خانے

کچھ ہندو عبادت خانہ نئيں بنا‏تے نيں تے جو بنا‏ندے نيں انہاں دے ہر پنتھ دے لوکاں دا عبادت خانہ وکھ نمونے اُتے ہُندا اے تے مختلف ناواں تو‏ں پکاریا جاندا اے ۔ مثلاً شیوی اپنے عبادت خانہ نو‏‏ں شوالہ ، شاکتی ، دیوالہ ۔ کرشن دے پوجنے والے ٹھاکر دوارہ ۔ نانک پنتھی گرد وارہ ، کبیر پنتھی کبیرچورا ۔ سماجی سماج دا مندر وغیرہ وغیرہ کہندے نيں ۔ شوالہ وچ شیو د‏‏ی ، دیوالہ وچ دیبی د‏‏ی ، ٹھاکر دوارہ وچ بالاگوپالہ رادھا کرشن د‏‏ی ، جینی دے مندر وچ مہابیر یا پرسوا ناتھ تے چوبیس جیناں د‏‏یاں مورتاں ، گردوارہ وچ گرنتھ د‏‏ی کتاب رکھی جاندی اے ۔ آریہ سماج دے مندر وچ دیانند سرستی دا فوٹو آویزاں کیتا جاندا اے ۔ وشنوی مندر نئيں بنا‏ندے نيں ۔ کیو‏ں کہ ایہ مورتی پوجا دے خلاف نيں ۔ پر ایہ وشنو دے اوتاراں نو‏‏ں پوجدے نيں تے انہاں د‏‏یاں مورتیاں وی بنا‏ندے نيں ۔ بعض ہندو آبادی دے باہر کسی درخت دے تھلے چبوترہ بنا‏ندے نيں تے اس اُتے کوئی مورتی یا کسی پتھر آویزاں کرکے اس د‏ی پوجا کردے ۔ بعض کسی درخت د‏‏ی ، بعض کسی چٹان د‏‏ی پوجا کردے نيں ۔ ایہ گل قابل ذکر اے انیہويں صدی وچ ایداں دے بوہت سارے فرقے وجود وچ آگئے تاں سن جو بعض انگریزاں جنہاں وچ جنرل نکلسن تے ملکہ وکٹوریہ قابل ذکر نيں پوجا کردے سن ۔

تیرتھ

اس طرح ہر پنتھ دا مقدس مقام وکھ اے ۔ کوئی ہری ہر چھتر ، کوئی گڑھ کھٹیشر ، کوئی ککوڑا ، کوئی پراگ ، کوئی ہرودار ، کوئی کاشی بنارس ، کوئی پشکر ، کوئی اجودھیا ، کوئی جگناتھ ، کوئی بیجاناتھ ، کوئی بدری ناتھ ، کوئی پارسناتھ ، کوئی مہابلیشر ، کوئی سخی سرور ، کوئی کدرے تیرتھ جاترا د‏‏ی غرض تو‏ں جاندا اے تے انہی تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں اپنا معبد سمجھدا اے ۔ بعض ہندووآں دا کہنا اے کہ پیدا کرنے والا مرد اے بعض کہندے نيں پیدا کرنے والی عورت اے ۔ عموماً عورتاں پیدا کرنے والی نو‏‏ں اپنی طرح شوہر والی عورت سمجھدیاں نيں ، جس گورا پاربتی ، دیوی سیندا ، درگا ، کالی ، رادھا ، رکمنی ، لچھمی ، جانکی تے بھونی وغیرہ دے ناواں تو‏ں یاد کردیاں نيں ۔

ماخذ

قدیم مشرق ۔ ڈاکٹر معین الدین

ہندو کلاسیکل ڈکشنری ۔ سردار دیوی سہائے رائے

تقین مذہب ۔ جے بہادر شا صوفی