ہندوستان اُتے انگریزی قبضہ تے مسلمان
انیہويں صدی دے نصف اول وچ صنعتی ا ستحصال تے لُٹ کھسوٹ دی پالیسی دے باوجود ہندستان وچ برطانوی حکومت دا کردار بعض اعتبار توں ترقی پسندانہ سی۔ ملکی توسیع دے سلسلے وچ سیکڑاں جاگیراں تے ریاستاں مٹاں تے انحطاط پذیر جاگیری نظام اُتے وڈی کاری ضرب پئی۔ پینڈو نظام دی شکست نے پنڈ دی ہزاراں سال پرانی جامد زندگی وچ ہلچل ڈال دی۔ سماجی اصلاحات دے لحاظ توں ستی، ٹھگی، غلامی تے بچہ کشی نوں ختم کر نے دی وسیع پیمانے اُتے کوششاں کيتیاں گئیاں۔ اس دے علاوہ مغربی تعلیم دے رواج تے اخبارات دی آزادی توں اک نواں شعور پیدا ہوئے ا۔ انہاں تمام ترقی پسندانہ اقدامات وچ برطانوی متوسط طبقے دے معاشرتی تے مذہبی تصورات نوں بہت کچھ دخل سی۔ ایہ تصورات در اصل انیہويں صدی دے سر مایہ دارانہ دور دی پیدا وار سن تے برطانیہ دا متوسط طبقہ انھاں خلاصۂ انسانیت سمجھدا سی۔ ہندستان دے انگریز حکام وی ايسے طبقے دے افراد سن، اس لئی انہاں دی اصلاحات دی تہ وچ انہاں ہی عقائد دی کار فرمائی سی۔ اس زمانہ وچ ہندستان دے ترقی پسند طبقے نے وی انہاں اصلاحات نوں سراہا تے انہاں دا خیر مقدم کيتا۔
انگریز سرمایہ داراں دی لٹ
[سودھو]دوسری طرف ہندستان دے سماجی ڈھانچے دی شکست تے انگریز سرمایہ داراں دی لٹ دے نتیجے وچ سارا ملک افلاس تے بے روزگاری توں دو چار سی۔ انیہويں صدی دے نصف اول وچ ست بار قحط آئے تے تقریباً پندرہ لکھ جاناں تلف ہوئیاں۔ عوام دی بے چینی ودھدی رہی تے اس دا اظہار بد امنی دی صورت وچ وی ہوئے توں رہیا۔ لیکن سنہ1857کی بغاوت ہر طبقے تے ہر پیشے دی مجموعی بے اطمینانی دا مظہر سی۔ ایہ اگرچہ نا کم رہی لیکن اس نے برطانوی سیاست داناں دیاں اکھاں کھول داں تے انھاں اپنے اقتدار دے استحکام دے لئی اک نويں پالیسی وضع کر نے دی ضرورت محسوس ہوئی۔
ایہ نويں پالیسی جو انیہويں صدی دے نصف آخر وچ تے اس دے بعد وی برابر جا ری رہی، انتہائی رجعت پسندانہ عناصر دی حامل سی۔ سنہ1857کی بغاوت وچ انگریزاں نوں دیسی ریاستاں دی اہمیت دا اندازہ ہويا سی جو کیننگ دے لفظاں وچ اس سیلاب دے لئی بند ثابت ہوئیاں سن۔ چنانچہ بغاوت دے بعد، برطانوی ہند وچ دیسی ریاستاں دے ہور الحاق دا سلسلہ ختم کر دتا گیا تے انھاں ناقص تے نا فرجام روایتاں دے نال نہ صرف بر قرار رکھیا بلکہ انہاں نوں اندرونی آزادی دے کے تاج برطانیہ دے مفاد نوں انہاں دے مفاد دے نال وابستہ کر دتا گیا تے اس طرح انہاں دی جڑاں تے وی گہری کر دتی گئياں، ہور تعلقہ داراں تے زمینداراں نوں بعض مراعات دے کے اک ایسا طبقہ وجود وچ لیایا گیا جو انگریزی سامراج دے زیر سایہ ہی پنپ سکدا سی۔ چنانچہ انگریزاں دی توقعات دے مطابق انہاں وفادارےآں نے ہمیشہ اپنے آقاواں ہی دا نال دتا تے آزادی دی راہ وچ سنگ گراں بن گئے۔ برطانوی مدبراں نے ايسے اُتے بس نئيں کيتا۔ غیر جانب داری تے مذہبی عدم مداخلت دی آڑ وچ انھاں نے سماجی اصلاحات توں وی کنارہ کشی اختیار کر لئی تے ايسے طرح مذہبی تعصبات، لا یعنی رسوم تے ہرقسم دی رجعت پسندی نوں ابھر نے دا پورا پورا موقع دتا۔
سنہ1857 دی بغاوت دے بعد ہندستان اُتے برطانیہ دا اقتدار شمشیر دے زور توں قائم ہويا۔ کچھ عرصے دے بعد اس شمشیر دی نمایش ختم کر دتی گئی، لیکن اس دا سایہ ہر جگہ محسوس ہوئے توں سی۔ ڈاڈ ول دے بیان دے مطابق انگریز مبلغاں تے تاجراں دی تعداد وچ وادھا ہوئے گیا۔ حکومت کیتی توسیع تے ترقی دے سلسلے وچ انگریز عہدے دار وی کثرت توں بڑھائے گئے، لیکن کم دی نوعیت نے ہر جگہ انھاں اپنی میزاں تک محدود کر دتا۔ اک باقاعدہ نظام حکومت Rule ofsystemنے شخصی حکومت کیتی جگہ لے لئی۔ حکومت کیتی مستعدی تاں ودھ گئی لیکن اس وچ میکانہاں دی انداز پیدا ہوئے گیا۔ گرمی توں بچنے دے لئی پہاڑاں دی رسائی پہلے دی بہ نسبت آسان ہوئے گئی۔ رسل تے رسالے دی جِنّی زیادہ سہولتاں پیدا ہوئیاں انگریز حکام اِنّی ہی کثرت توں رخصت لے کے اپنے وطن جانے لگے۔ ہندستانی جو پہلے سرکاری ک وچ وچ استعمال ہوئے تی سی ہن انہاں دی زباناں اُتے اِنّی روانی توں نہ آندی۔ سرکاری دنیا دی اس ودھدی ہوئی بے تعلقی اُتے جے اک حد تک اُتے دہ پيا ہويا سی تاں اس دی وجہ محض ایہ سی کہ ہندستانیاں نے انگریزی بولی اختیار کر لئی سی۔
تے انہاں تمام تغیرات اُتے بغاوت دی تلخ یاد دا سایہ وی سی۔ پہلے پہل اس دا اثر صرف یو رپیناں اُتے سی۔ بغاوت دے بعد ابتدائی سالاں وچ ہندستان دے نال انہاں دی پرانی ہمدردی نفرت وچ بدل گئی۔ اوہ پہلے جس اطمینان توں ہندستان وچ کم کر تے تے زندگی گزاردے سن یا ہندستان دے مسائل کوہندستانی نقطۂ نظر توں سمجھدے سن اوہ اطمینان جاندا رہیا۔ اس دے بجائے اوہ ہن ہندستان وچ اِنّے ہی عرصے قیام کردے جِنّا کہ لازمی سی۔ انہاں وچ ہندستان دے مسائل نوں انگریزی معیار توں جانچنے دا رجحان وی زیادہ بڑھدا گیا۔ اس دا ردّ عمل ہندستانی ذہناں اُتے لازمی سی تے بعد نوں جداں جداں غدر دی ہولناکیوں دی یاد انگریزاں دے ذہن وچ دھندلی ہُندتی گئی ايسے قدر غدر نوں فرو کر نے وچ جس شدید سختی توں کم لیا گیا سی اس دا شعور ہندستانی ذہناں وچ بڑھدا گیا ہور لوکاں وچ غدر نوں حق بجانب تے اس دے مقاصد نوں صحیح سمجھنے دا رجحان پیدا ہونے لگیا اس دے سا تھ نال حکومت کیتی مادی طاقت دے ثبوت دی نمایش وچ کمی ہونے لگی تے لوکاں دے دلاں وچ انگریزی حکومت کیتی طاقت تے خیر تے برکت دے سلسلے وچ شبہات پیدا ہونے لگے۔
سنہ1857 دے بعد ہندستان تے انگلستان دی حکومتاں دے باہمی تعلقات دی نوعیت وچ وی بہت وڈی تبدیلی رو نما ہوئی۔ کمپنی دے دور وچ گورنر جنرل نوں ہندستان وچ اختیارات کلی حاصل سن لیکن بغاوت دے بعد جدوں توں برقی تے بحری تار دا سلسلہ ہندستان تے انگلستان دے درمیان قائم ہويا انہاں اختیارات وچ وزیر ہند دی مداخلت روز بروز ودھدتی گئی۔ اس طرح ریلوے تے تار برقی دی بدولت حکومت ہند گورنراں تے گورنر اپنے ما تحت افسراں دے معاملات وچ زیادہ دخیل ہوئے گئے۔ اس توں حکومت وچ اک مرکزیت پیدا ہوئے گئی تے مرکزیت توں سارے ملک وچ یکساں پالیسی دا نفاذ ہونے لگا۔ لیکن ڈاڈول دے قول دے مطابق اک ایداں دے ملک وچ جداں کہ ہندستان اے تے جتھے اک خطے دے لوک دوسرے خطے دے لوکاں توں قطعی مختلف نيں۔ اک سی پالیسی فائدہ بخش ہونے دے بجائے نقصان دہ ثابت ہوئے تی اے تے فیر اس مضرت وچ تے وی وادھا ہوئے جاندا اے جدوں حکومت دا اصل مر کز ہندستان وچ نئيں بلکہ ہندستان توں سیکڑاں میل دور واقع ہوئے۔
برطانوی تسخیر تے اقتدار کاہندستان دے مختلف فرقےآں تے طبقاں دے باہمی تعلقات اُتے جو اثر پيا تے ہندستانی رہتل تے معاشرت جس حد تک متاثر ہوئی اس دا اجمالی خاکہ ڈاکٹر سید محمود دے ایتھے ملدا اے ۔ موصوف دے خیال دے مطابق برطانوی تسخیر توں پہلے ہندستانی سماج دو طبقیاں اُتے مشتمل سی انہاں وچوں اک دا کم قیادت سی دوسرے دا تقلید۔اولال ذکر کئی جماعتاں وچ بٹا ہويا سی۔اہل علم تے اہل مذہب (پنڈت، مولوی، درویش تے سادھو)۔ عامل تے زمینی جائداد دے مالک (ریاست دے فوجی تے سول حکام تے زمیندار)۔ اہل دولت (مہاجن، سوداگر تے چودھری)۔ دوسرے طبقے وچ صناع، دستکار، کسان تے مزدور سن ۔ سوسائٹی وچ لوکاں نوں استحقاق دا درجہ علم تے تعلم وچ انہماک، ریاست دی خدمت تے جائداد دی ملکیت دی بنا اُتے حاصل سی۔ لیکن ایہ استحقاق انہاں اُتے تہذیبی تے سیاسی قیادت دے فرائض وی عائد کردا سی۔ قرون وسطیٰ دی رہتل دے معمار انہاں ہی جماعتاں توں متعلق سن لیکن ہندستان اُتے انگریزاں دے تسلط نے انھاں تباہ تے برباد کر ڈالیا۔
اس دے بعد ڈاکٹر محمود انہاں مختلف جماعتاں دی تباہی دے اسباب اُتے روشنی ڈالدے نيں۔ قدیم علوم دے جاننے والےآں دے سلسلے وچ انہاں دا بیان ایہ اے کہ مغربی تعلیم دے اجرا نے اک انقلاب بر پا کر دتا سی۔ چنانچہ انہاں دا سماج توں جو اک حیاتی تے نامیاندی رشتہ سی اوہ ٹوٹنے لگیا تے اوہ پست تے کاسہ لیس ہوئے گئے۔ انہاں دے بجائے جو نواں تعلیم یافتہ طبقہ پیدا ہويا اوہ ایداں دے تصورات دا حامل سی، جنھاں نے اس دے تے عوام دے درمیان اک خلیج حائل کر دتی۔ اس اکھڑے ہوئے طبقہ دا رویہ ہندستانی زندگی دی روایات توں اک مدت تک غیر ہمدردانہ رہیا۔ اس دے نزدیک مغرب دی کورانہ تقلید ہی زندگی دا مقصد تے منتہا سی۔
جتھے تک اس جماعت دا تعلق اے جو سوشل تے پولٹیکل لیڈراں، ریاست دے موروثی ملاز وچ تے زمینداراں اُتے مشتمل سی، اوہ بقول ڈاکٹر محمود سیاسی قوت دی شکست دے نال بر باد ہوئے گئی۔ انہاں دے لڑکے جو اس تباہی توں بچ گئے سن عام طور توں پست ہمتی دا شکار ہوئے کے کاہلی تے بد چلنی دی زندگی بسر کر نے لگے تے ملکیت دے عوض وچ جو خدمات انہاں اُتے واجب سن انہاں توں تقریباً کنارہ کشی اختیار کر لئی۔ ایہ موروثی بے منصب جائداداں دے مالک جو اولو العزمی دے جو ہر توں محروم ہوئے چکے سن، نويں سیاسی نظام دے سر گرم حامی بن گئے کیوں کہ ایہ نواں نظام انہاں دے لئی شہرت طلبی یا اقتدار پسندی توں دور اک تن آسان زندگی دا ضامن سی۔
اہل سرمایہ ڈاکٹر مو صوف دے نزدیک اس لئی تباہ ہوئے کہ تجارت برطانوی سوداگراں دے ہتھ وچ چلی گئی۔ اس وچ برطانوی پالیسی نوں وی دخل سی جو ہندستان دی تجارت تے صنعت دا گلا اس لئی گھوٹنا چاہندی سی کہ اوہ انگلستان دے لئی کچا مال فراہم کر نے والی اک وسیع نو آباد ی بن جائے تے دونے ملکاں دے درمیان تجارتی مقابلہ دا کوئی امکان نہ رہے۔
لیکن ہندستان اُتے برطانوی تسلط دا بد ترین اثر ڈاکٹر محمود دے لفظاں وچ ایہ ہويا کہ عوام دی ترکیبی وحدت بر باد ہوئے گئی۔ مختلف فرقےآں نے جو اس ملک وچ بستے آئے سن رہنے سہنے دا اک مشترکہ طریقہ مر تب کر ليا سی، اس وچ ہر فرقہ دوسرے دے سہارے دا محتاج سی۔ ہر ذات یا جماعت اپنے اپنے پیشے وچ لگی رہندی لیکن اس دے باوجود اوہ کل دا جز سی۔ پیشےآں دے اختلاف توں اوہ مقابلے یا مجادلے توں بچدے تے سماجی ڈھانچے دی تعمیر دا کم تکمیل تک پہنچاندے، مذہب اس وچ مانع نہ آندا سی لیکن برطانوی تسلط نے اس ڈھانچے نوں توڑ دتا۔ برطانوی ہتھوں وچ اقتدار تے سر پرستانہ اختیارات دے مر کوز ہونے توں مختلف فرقےآں دے باہمی انحصار دی غایت ہی جاندی رہی تے اوہ اک دوسرے توں دور ہوئے نے لگے۔ اک فاتح دی کامیابی مبنی ہوئے تی اے مفتوح دی کمزوری تے نا اتفاقی اُتے تے اس دی حکومت کیتی بقا دا انحصار انہاں ہی چیزاں دے بر قرار رکھنے اُتے ’تقسیم کرو تے حکومت کرو‘ حکومت دا پرانا آزمایا ہويا اصول اے۔ اس سلسلے وچ ڈاکٹر محمود نے فارن افیرز(Foreign Affairs)وچوں سرجان مینرڈ (Sir John Maynard)کا قول پیش کيتا اے۔
یہ یقیناً صحیح اے کہ برطانوی اقتدار نہ تاں قائم ہوئے سکدا سی تے نہ اج ہی بر قرار رہ سکدا اے جے اوہ انتشاری میلان جس دا اک مظہر ہندو مسلم مخالفت اے ایتھے نہ پایا جاندا۔ ہور ایہ حقیقت اے کہ ہندو مسلم عوام دی رقابت دی ابتدا برطانوی دور حکومت وچ ہوئی۔
اس طرح اوہ اندرونی میلانات جو ہندستانی سماج دی شکست وچ ، ممد تے معاون سن انھاں تازہ تقویت پہنچی تے ہندستان دے باشندے مختلف الخیال جماعتاں دی اک غیر منظم اکثریت وچ تبدیل ہوئے گئے۔
الغرض برطانوی تسلط توں جو نتائج مر تب ہوئے انہاں دے بارے وچ ڈاکٹر محمود دی رائے حسب ذیل اے:۔
انیہويں صدی وچ ہندستان دی اقتصادی زندگی جو قرون وسطیٰ توں متعلق سی ختم ہوئے گئی۔ یعنی خود کفالدی تے جامد اقتصادی نظام دا خاتمہ ہوئے گیا۔ عالمی قوتاں دے اثرات تے صنعت وچ نويں تکنیک دے رواج نے اسنوں اک ایسا نظام بنا دتا جس وچ اک مفرد اقتصادی وحدت کارفرما سی تے جو اپنے آپ نوں قومی بنیاد اُتے منظم کر نے تے پینڈو خطےآں دے جمود تے خود کفالت تے موروثی جماعتی تنظی وچ نوں توڑنے دی جدو جہد کر رہیا سی۔ ایہ صورت حال سیاسی تے سماجی حالات وچ وی ايسے قدر تبدیلیاں دی مقتضی سی تے اس نے سیاسی تے سماجی ترقیاں دے لئی قوت عمل فراہم کيتی۔
اقتصادی ترقی نوں غیر ملکی حکومت کیتی تائید حاصل نہ ہوسکی۔ حقیقت تاں ایہ اے کہ اوہ اس دی مزاحم سی۔ چنانچہ انیہويں صدی وچ مغربی یو رپ ترقی دی جس منتہا تک پہنچیا اوہ ہندستان نوں نصیب نہ ہوسکی۔ سیاسی تے سماجی قوتاں نوں حکمت عملی توں اس طرح کم وچ لیایا گیا کہ سماجی انتشار اک مستقل صورت اختیار کرے تے مرکز گریز رجحان نوں تقویت پہنچے۔
ہندستان وچ انگریزی دور حکومت دے آغاز ہی توں برطانوی پالیسی دی تہ وچ جو جذبہ کم کر رہیا سی اوہ اپنے اقتدار دا قیام سی۔ اوہ اختلافات جو اک جماعت نوں دوسری جماعت توں تے اک فرقے نوں دوسرے فرقے توں سن تے وی شدید ہوئے گئے۔
انگریزاں دی ایہ سیاست تاریخی حالات دی بنا اُتے مسلماناں دے لئی انتہائی تباہ کن ثابت ہوئی۔ انگریزاں نوں ہندستان وچ قدم جمانے دے لئی سب توں پہلے مسلماناں ہی توں لڑنا پيا۔ ایہ انھاں نے ابتدا ہی توں سمجھ لیا سی کہ انہاں دے اصل دشمن مسلمان نيں تے انھاں پوری طرح مٹائے بغیر اوہ ایتھے اطمینان توں حکومت نئيں کر سکدے۔ سنہ 1843 وچ ہندستان دا گور نر جنرل لارڈ النبرا صاف صاف کہندا اے :۔
میں اس عقیدے دی طرف توں اکھاں بند نئيں کر سکدا کہ ایہ قوم(مسلمان ) بنیادی طور اُتے ساڈی مخالف اے۔ اس لئی ساڈی صحیح پالیسی ایہ اے کہ اسيں ہندوواں نوں اپنا طرفدار بناواں۔
ایہ سنہ 1843 دی گل اے لیکن ایہ پالیسی سنہ 1870تک چلدی رہی۔ سنہ 1857 دے واقعات نے اس وچ تے وی شدت پیدا کر دتی۔ بغاوت دی ساری ذمہ داری مسلماناں دے سر گئی تے انتقام اپنی تمام قہرمانی قوتاں دے نال انہاں اُتے ٹُٹ پيا۔ مسلمان انگریزی بارگاہ وچ مردود تاں پہلے ہی توں سن ہن باغی تے حکومت دے بدترین دشمن وی سمجھے جانے لگے۔ ہندوواں دی ایہ کیفیت نہ سی۔ ہنٹر سنہ 1870 وچ لکھدا اے:
مسلمانان ہندستان ہن وی تے اس توں بہت عرصے پہلے وی ہندستان دی انگریزی حکومت دے لئی اک مستقل خطرے دی حیثیت رکھدے نيں۔ کسی نہ کسی وجہ توں اوہ ساڈے طور طریقےآں توں بالکل وکھ تھلک رہے تے انہاں تمام تبدیلیاں نوں جنہاں وچ زمانہ ساز ہندو وڈی خوشی توں حصہ لے رہیا اے اپنے لئی بہت وڈی قومی بے عزتی تصور کردے نيں۔
تے ایہ حقیقت وی سی۔ مسلمان صدیاں توں ہندستان دے حاکم تے حکومت دے خوگر سن ۔ اوہ اپنا شاندار ماضی تے اپنی جاہ تے حشمت دے زمانے یکاک کِداں بھُل جاندے۔ محکومی دی زندگی انہاں دے لئی ناقابل برداشت ذلت سی۔ انھاں ایہ وی یاد سی کہ کس طرح انگریزاں نے شہنشاہ دہلی دے ملازم دی حیثیت توں بنگال تے بہار وچ اپنا قدم جمایا تے فیر معاہدے دے خلاف شرعی، تعلیمی تے ملکی نظام وچ ایسی تبدیلیاں کيتياں کہ مسلمان اعلیٰ عہدےآں، منصباں تے جائداداں توں بے دخل تے محروم ہُندے چلے گئے۔ افلاس، محرومی تے محکومی دی ذلتاں نوں دھونے دے لئی انھاں نے سنہ 1857 وچ اک آخری کوشش کيتی تے اس دی پاداش وچ اوہ اس طرح تباہ کیتے گئے کہ جو کچھ رہیا سہا سی اوہ وی جاندا رہیا لیکن نفرت دی خلیج کچھ تے وسیع ہوئے گئی۔ غم، غصہ تے ذلت دے احساس نے انھاں اک عرصے تک غیر ملکی غاصباں دے اگے سر نہ جھکا نے دتا۔ ایہ ناسور آسانی توں مندمل ہونے والا نہ سی۔ اج تقریباً سو سال بعد انہاں دے مجروح دل تے دماغ نوں سمجھنا آسان کم نئيں۔ اوہ اپنی ہلاکت تے تباہی تے انگریزاں دے جابرانہ تے تشدد آمیز رویہ نوں جس شدت توں محسوس کردے سن اس دی اک ہلکی سی جھلک ہنٹر دے انہاں لفظاں وچ نظر آندی اے:
اس حقیقت توں چشم پوشی بے سود اے کہ مسلمان اسيں اُتے کِداں کِداں شدید الزام عائد کردے نيں، ایداں دے الزام جو شاید ہی کسی حکومت اُتے عائد کیتے گئے ہون۔ اوہ سانوں اس گل دا ملزم ٹھہراندے نيں کہ اساں انہاں اُتے ہر قسم دی با عزت زندگی دا دروازہ بند کر دتا اوہ سانوں اس گل دا ملزم ٹھہراندے نيں کہ اساں اک ایسا طریقہ تعلیم رائج کر دتا اے جس توں انہاں دی قوم بہرہ ور نئيں ہوسکدی تے جو انہاں دی ذلت تے خواری دا سبب بن گیا اے۔ اوہ سانوں ایہ وی الزام دیندے نيں کہ اساں مسلمان قاضیاں دی برطرفی توں ہزار ہا خانداناں نوں مبتلائے آفات کر دتا اے ساڈا وڈا جرم انہاں دے نزدیک ایہ اے کہ اساں مسلماناں دے مذہبی اوقاف وچ بددیاندی توں کم لیندے ہوئے انہاں دے سب توں وڈے تعلیمی سرمایے دا غلط استعمال کيتا۔ انہاں مخصوص الزامات دے علاوہ جنہاں دے متعلق انہاں نوں یقین اے کہ بہ آسانی ثابت کیتے جا سکدے نيں تے وی بہت ساریاں شکایات نيں جو جذبات اُتے مبنی نيں تے شاید انگریزاں دے تصور توں قاصر دماغ اُتے کوئی اثر نہ ڈال سکن۔۔۔۔۔۔۔ اوہ علی الاعلان کہندے نيں کہ اساں بنگال وچ قدم رکھیا تاں مسلماناں دے ملازمین دی حیثیت توں لیکن اپنی فتح تے نصرت دے وقت انہاں دی مطلق پروا نہ دی تے نو دولت طبقے دی گستاخانہ ذہنیت دے نال اپنے سابق آقاواں نوں پیر تلے روند ڈالیا۔ مختصر ایہ کہ ہندستانی مسلمان برطانوی حکومت نوں غفلت تے بے اعتنائی دا مجرم، جذبات شجاعت توں معرا تے سرمایہ وچ کمیناں دی طرح بددیاندی توں کم لینے والے تے ہور وڈی وڈی نا انصافیاں دا جنہاں دا سلسلہ سو سال تک پھیلا ہويا اے، مرتکب ٹھہراندے نيں۔ اس دے جواب وچ ایہ کہنا کہ ایہ سب کچھ نتیجہ اے انہاں دے اپنے انحطاط کا، عذر گناہ بد تر از گناہ دا مصداق ہوئے گا کیونجے انہاں دا انحطاط وی تاں ساڈی ہی سیاسی غفلت تے بے پروائی توں مرتب ہويا اے ایہ اوہ قوم اے جسنوں برطانوی حکومت دے ماتحت تباہ تے برباد کر دتا گیا اے۔
تے فیر ہنٹر اس تباہی تے بربادی دے اسباب اُتے روشنی ڈالدے ہوئے دسدا اے کہ انگریزی حکومت دے ابتدائی دور وچ مسلمان دیوانی، پولس، عدالت تے فوج وچ چھائے ہوئے سن تے ایہ محکمے انہاں دی دولت تے آمدنی دے سب توں وڈے ذرائع سن ۔ لیکن انگریزاں نے انہاں دے نظام نوں ختم کر کے انہاں اُتے سرکاری ملازمتاں دے تمام دروازے بند کر دتے۔ طبابت،وکالت تے ہور غیرسرکاری پیشے جنہاں اُتے مسلمان تمام وکمال قابض سن اوہ وی حکومت کیتی مسلم کش پالیسی،انگریزی تعلیم تے طب مغربی دے اجرا دی بدولت مسلماناں دے ہتھ توں جاندے رہے تے رفتہ رفتہ نوبت ایتھے تک پہنچی کہ جے کچھ اسامیاں خالی ہُندیاں تاں اشتہار وچ اس گل کيتی وضاحت کر دتی جاندی کہ ہندوواں دے علاوہ ایہ کسی تے نوں نئيں دتی جاواں گی۔ یعنی جتھے تک ملازمتاں دا تعلق اے مسلماناں دی اہلیت یا نااہلی دا کوئی سوال ہی نہ سی۔ ہنٹر نے بہت ہی واضح طور اُتے لکھیا اے:۔
حقیقت ایہ اے کہ جدوں ایہ ملک ساڈے قبضے وچ آیا تاں مسلمان ہی سب توں اعلیٰ قوم سی۔ اوہ دل دی مضبوطی تے بازوواں دی توانائی ہی وچ برتر نہ سن بلکہ سیاسیات تے حکمت عملی دے علم وچ وی سب توں افضل سن لیکن اس دے باوجود مسلماناں اُتے حکومت کیتی ملازمتاں دا دروازہ بالکل بند اے۔ غیرسرکاری ذرائع زندگی وچ وی کوئی نمایاں جگہ حاصل نئيں ۔
الغرض ہندستان دی تسخیر دے سلسلے وچ اہم گل ایہ اے کہ انگریزاں نے مسلماناں نوں عمداً تے دیدہ ودانستہ تباہ کيتا۔ اس دا ردّ عمل مسلماناں وچ دو مختلف تے متضاد تحریکاں وچ نظر آندا اے۔ اک تحریک جو انگریزی حکومت دے خلاف سنہ1872تک چلدی رہی۔ وہابی تحریک دے ناں توں مشہور ہوئی۔ اس دے اصل ہیرو سید احمد شہید نيں اگرچہ اس دا سلسلہ شاہ ولی اللہ توں ملدا اے۔ دوسری تحریک جوسنہ 1870 دے لگ بھگ شروع ہُندی اے انگریزاں تے مسلماناں وچ مفاہمت دی جویا اے۔ ایہ سر سید توں منسوب اے ۔
مسلماناں دی طرف توں انگریزی تسلط دی مخالفت
[سودھو]===وہابی تحریک ===
ہندستان دے مسلماناں دی تریخ ایتھے دے عام سیاسی تے معاشی حالات ہی دے نال وابستہ اے۔ مسلمان اک فاتح دی حیثیت توں ہندستان وچ داخل ہوئے تے اپنی برتر رہتل، نظام حکومت تے فوجی اہلیت دی بدولت اٹھ سو سال تک برسرِ حکومت رہے۔ اوہ غیر ملکی ضرور سن لیکن ہندستان وچ آنے دے بعد ایتھے دے ہوئے رہے۔ ہندستان انہاں دا وطن تے ہندستان دا مفاد انہاں دا اپنا مفاد بن گیا۔ جداں جداں زمانہ گزردا گیا آپس دی مغائرت کم ہُندتی گئی تے دو مختلف تہذیباں اک دوسرے توں گلے ملنے لگياں۔ لیکن اک حکمراں قوم دی حیثیت توں مسلماناں نوں معاشی تے سیاسی اعتبار توں امتیازی درجہ حاصل سی۔ تے ظاہر اے ایہ امتیاز ايسے وقت تک قائم رہ سکدا سی جدوں تک مسلماناں دی حکومت باقی رہندی۔ تے نگ زیب دی وفات دے بعد مرکزی حکومت کیتی کمزوری، صوبے داراں دی خودمختاری، مرہٹاں دا عروج، جاٹاں تے سکھاں دے ہنگامے، نادر شاہ دا حملہ تے انگریزاں دی ریشہ دوانیاں، ایہ تمام گلاں ایسی نہ سن کہ مسلمان دیکھدے تے خاموش رہندے۔ دیکھنے والے دیکھ رہے سن کہ سلطنت مغلیہ زوال دی آخری منزلاں طے کر رہی اے۔ جاگیر داری نظام دا انحطاط تیزی توں ودھ رہیا اے۔ سوداگراں تے دستکاراں دا طبقہ ابھرنا چاہندا اے لیکن انتشار تے بد امنی دا سیل ِ بے امان اسنوں ابھرنے نئيں دیندا۔ اس افراتفری دی زد وچ مسلمان وی سن ۔ شاہ ولی اللہ (1702–1762)کی تحریک اس دور وچ ايسے انتشار تے اضطراب دی ترجمان اے۔
شاہ ولی اللہ دی تعلیمات دی بنیاد ایويں تاں مذہب تے اخلاق اُتے اے لیکن اس سلسلے وچ اوہ جنہاں اصولاں نوں لے کے اٹھے اوہ براہ راست اس دور دے سیاسی تے معاشی حالات ہی دا نتیجہ ہوسکدے نيں۔ انہاں دے اخلاقی نظام وچ مرکزی حیثیت عدالت دی اے تے اس دے بارے وچ انہاں دا نظریہ ایہ اے کہ
’’کسی سوسائٹی وچ عدالت تے انصاف پیدا نئيں ہوسکدا جدوں تک رزق کمانے والی جماعتاں پران دی طاقت توں زیادہ بجھ ڈالنے توں احتراز کلی نہ بردا جائے‘‘ ۔
حقیقت ایہ اے کہ شاہ صاحب پہلے مسلمان مفکر نيں جنھاں نے اپنے فکری نظام وچ اقتصادیات نوں بنیادی حیثیت دتی اے۔ اس نقطۂ نظر توں اوہ قو وچ دے عروج تے زوال دا وی مطالعہ کردے نيں۔ اخلاقی انحطاط وی انہاں دے نزدیک اقتصادی انحطاط ہی دا نتیجہ اے۔ حجۃ اللہ البالغہ وچ فرماندے نيں :۔
’’اگرکسی قوم وچ تمدن دی مسلسل ترقی جاری رہے تاں اس دی صنعت تے حرفت اعلیٰ کمال تک پہنچ جاندی اے۔ اس دے بعد جے حکمراں جماعت آرام وآسائش تے زینت تے تفاخر نوں اپنا شعار بنا لے تواس دا بجھ قوم دے کاریگر طبقات اُتے اِنّا ودھ جائے گا کہ سوسائٹی دا اکثر حصہ حیواناں ورگی زندگی بسرکرنے اُتے مجبور ہوئے گا۔ انسانیت دے اجتماعی اخلاق اس وقت برباد ہوئے جاندے نيں جدوں کسی جبر توں انہاں نوں اقتصادی تنگی اُتے مجبور کر دتا جائے۔ اس وقت اوہ گدھاں تے بیلاں دی طرح صرف روٹی کمانے دے لئی کم کرن گے‘‘۔ ۔
شاہ صاحب نے اپنے دور وچ جس طرح جاگیرداری نظام دی فرسودگی تے شہنشاہیت توں پیدا ہونے والی خرابیاں کومحسوس کيتا اس توں انہاں دی سیاسی بصیرت دا اندازہ ہُندا اے۔ اوہ جاندے سن کہ جاگیر داری نظام وچ ہن اِنّی سکت نئيں کہ اس دور دی معاشی ابتری کودورکرسکے۔ لیکن چونکہ اس وقت کوئی ایسا با شعور تے جاندار طبقہ موجود نہ سی جو جاگیر دار طبقے دی جگہ لے سکدا اس لئی انھاں نے جاگیرداری نظام دے خاکے ہی وچ اپنا سیاسی نظام مرتب کيتا۔ اوہ انہاں تمام خرابیاں دی اصلاح چاہندے سن جوسلطنت مغلیہ نوں گھن دی طرح کھائے جا رہیاں سن مثلاً انہاں دی نظر وچ جاگیراں دی کثرت سلطنت دے زوال دا باعث سی تے اس بنا اُتے اوہ چھوٹی چھوٹی جاگیراں دے بجائے صرف وڈی وڈی جاگیراں دے قائل سن ۔ ايسے طرح مرکزی حکومت دے استحکام پران دا خاص زور سی۔ ہور بدلدے ہوئے حالات وچ اوہ حکومت نوں بادشاہ دی مطلق العنانی توں آزاد رکھنا چاہندے سن ۔
ان تمام اصلاحات دے باوجود شاہ صاحب نوں ایہ وی احساس سی کہ جاگیرداری نظام وچ اگے ودھنے دی صلاحیت اے تے نہ جاگیردار طبقے وچ کاروبارسنبھالنے دی اہلیت۔ انہاں دی حقیقت باں نگاہاں اس طبقے اُتے پڑ رہیاں سن جواس اُتے آشوب دور وچ ابھرنے دی ناکام کوششاں وچ مصروف سی۔ ایہ طبقہ کاریگراں تے سوداگراں دا سی جسنوں اگرساز گار حالات میسر آندے تاں جاگیردار طبقے نوں ہٹا کر حکومت کیتی باگ ڈورسنبھال لیندا۔ شاہ صاحب دی نظر وچ اس طبقے دی جو اہمیت سی اس دا اندازہ صرف اس توں ہوسکدا اے کہ اوہ اسنوں ملک دی اقتصادیات دا مرکزی نقطہ سمجھدے سن ۔ خلیق احمد نظامی لکھدے نيں :۔
’’شاہ صاحب کوجس طبقے دی تباہی تے بربادی کاسب توں زیادہ خیال سی اوہ سوداگراں تے اہل حرفت ہی دا سی۔ اوہ اس طبقے نوں ملک دی اقتصادیات دا مرکزی نقطہ سمجھدے سن ۔ ملک دی عام اقتصادی حالت پران دے خیالات تے بنیادی تصورات اُتے مجموعی حیثیت توں غور کيتا جائے تاں معلوم ہوئے گا کہ اوہ اس طبقے دی بربادی نوں ملک دی بربادی توں تعبیر کردے سن ‘‘۔
شاہ ولی اللہ دی تحریک دراصل سوداگراں تے کاریگراں دی تحریک سی۔ ایہ طبقہ ہمیشہ توں جاگیرداراں تے امیراں دے رحم تے کرم پرسی۔ شاہ صاحب دے بنیادی اصولاں اُتے نظر ڈالئی تاں ایہ معلوم ہُندا اے جداں اوہ اسنوں کمتری دے احساس تے طبقۂ اعلیٰ دے دستبردسے نکالنے تے اسنوں سوسائٹی وچ صحیح جگہ دینے دی کوشش کر رہے ہون۔ مثلاً اوہ قرآنی تعلیمات دے مطابق زندگی بسرکرنے پرسب توں زیادہ زور دیندے نيں تے ظاہر اے کہ قرآنی تعلیمات، اخوت ومساوات دے اصولاں نوں اہمیت دیندی نيں۔ ايسے طرح اوہ اجتماعی اخلاق نوں اقتصادی حالات دے تابع قرار دیندے ہوئے اقتصادی توازن یا مساوات دی اہمیت ذہن نشین کرانا چاہندے نيں۔ خلافت راشدہ دے عہد دی سادہ معاشرت اختیار کرنے دی تلقین وچ وی ایہی نکتہ پوشیدہ اے کہ صنعتی طبقہ اپنا معیار زندگی اِنّا کم کر دے کہ دوسرےآں کادست نگر نہ رہے۔ الغرض اخوت ومساوات دی ایہ انقلاب آفراں تحریک جاگیرداراں دی مطلق العنانی اُتے وڈی کاری ضر ب سی۔ تے جدوں شاہ صاحب نے قرآن نوں عوام تک پہنچانے دی کوشش وچ اس دا ترجمہ فارسی وچ کیہ تاں انہاں جاگیرداراں نے جواب تک مذہب دے وی اجارہ دار سن شاہ صاحب دے خلاف اک زبردست ہنگامہ برپا کر دتا۔
شاہ ولی اللہ دی تحریک انہاں دی حیات وچ فروغ نہ پا سکی تے ایہ اس قدر جلد ممکن وی نہ سی۔ انہاں دا سب توں وڈا کارنامہ ایہ اے کہ انھاں نے اپنے دور دے سیاسی تے اقتصادی حالات دا صحیح تجزایہ کیہ تے اس پس منظر وچ ایداں دے اصول مرتب کیتے جو صنعتی طبقے دی غلامانہ ذہنیت نوں دور کر کے اسنوں جاگیرداراں دے مقابلے وچ ابھارسکن۔
لیکن نال ہی نال سانوں ایہ وی یاد رکھنا چاہیے کہ شاہ ولی اللہ انہاں تمام مساویانہ اصولاں دے باوجود اسلامی حکومت ہی دا قیام چاہندے سن ۔ انھاں نے اپنی زندگی وچ اس دی کوشش وی کيتی۔ احمد شاہ ابدالی کوہندستان اُتے حملہ کرنے دی دعوت ايسے نیت توں دتی کہ مرہٹاں، جاٹاں تے سکھاں دا زور توڑ کرہندستان وچ نويں سرے توں اسلامی حکومت دا اقتدار قائم کيتا جائے۔ شاہ صاحب دی اسکیم دے ماتحت احمد شاہ ابدالی نے ایتھے دی دیسی تحریکاں دا خاتمہ توکر دتا لیکن اس توں مغل بادشاہ تے ارباب حکومت کیتی جاگیردارانہ ذہنیتاں وچ کوئی تبدیلی نئيں ہوئی۔ جاگیرداری نظام گل ہوئے چکيا سی۔ اس وچ نمو دی قوت نہ سی۔ کوئی نواں اقتصادی پروگرام وی جاگیرداراں دے مفاد دے خلاف نہ سی۔ چنانچہ احمد شاہ ابدالی دے جانے دے بعد حکومت کیتی تمام کمزوریاں ابھر آئیاں تے انگریزاں نے انہاں ہی کمزوریاں اُتے اپنی سلطنت دی بنیاد رکھ دتی۔
شاہ صاحب کواسلامی سلطنت دے قیام دے سلسلے وچ صرف مرہٹاں، سکھاں تے جاٹاں ہی توں اندیشہ نہ سی، بلکہ اوہ انگریزاں دی ودھدی ہوئی قوت نوں وی اک خطرہ سمجھدے سن ۔ خلیق احمد نظامی لکھدے نيں :۔
جس وقت احمد شاہ ابدالی نے حملہ کيتا سی شاہ عالم ثانی بہار وچ سی۔ پانی پت دے میدان دے بعد احمد شاہ ابدالی نے شاہ عالم نوں دہلی بلانے دی بے حد کوشش کيتی تے اپنا آدمی بھیجیا۔ جدوں نہ آیا تاں احمد شاہ ابدالی نے شاہ عالم دی والدہ نواب زینت محل توں خط لکھوایا معلوم ایسا ہُندا اے کہ احمد شاہ ابدالی نے انگریزاں نوں وی لکھیا کہ اوہ شاہ عالم نوں دہلی پہنچنے دے لئی ہرقسم دی سہولت داں شاہ عالم نوں اوتھے توں بلانے دی کوشش اس لئی سی کہ اوہ انگریزاں دے اثر توں نکل آئے تے دہلی آ کے احمد شاہ دی موجودگی وچ اپنی طاقت دا استحکام کرے ۔
شاہ صاحب نے جس تحریک دا پودا اپنے زمانے وچ لگایا سی اوہ انہاں دے جانشین شاہ عبدالعزیز (1746–1824) دے دور وچ اک تن تے درخت بن گیا۔ اس دی سب توں وڈی وجہ ایہ سی کہ سیاسی تے معاشی حالات روز بہ روز ابتر ہُندے چلے گئے۔ شاہ عبدالعزیز دا عہدایسٹ انڈیا کمپنی دی بیدردانہ زر کشی تے ملکی توسیع دا دور سی۔ سنہ1764 وچ بکسر دی لڑائی وچ شاہ عالم نوں انگریزاں دے مقابلے وچ شکست ہوئی تے بنگال تے بہار دی دیوانی ایسٹ انڈیا کمپنی دے ہتھ آ گئی۔ شاہ عالم دے بعد اکبر ثانی دے عہد وچ مغلاں دی سلطنت دلی دے آلے دوالے تک محدود ہوئے گئی۔ ایسٹ انڈیا کمپنی ہن ہندستان دی سب توں وڈی طاقت سی۔ کلکتے توں لے کے دلی تک سارا علاقہ انگریزاں دے تصرف وچ سی۔ مسلمان حاکم توں محکوم بن گئے۔ اعلیٰ طبقے دے ہتھ توں حکومت دے نال نال منصب، جاگیراں تے ملازمتاں نکلنے لگياں۔ علما اُتے معاش دے وسائل تنگ ہوئے گئے۔ لگان دے اضافے توں کساناں دی حالت پہلے ہی خراب سی ہن برطانیہ دے مشینی مال دی درآمد نے ہندستانی کاریگراں دی کمر توڑ دی، بے اطمینانی تے معاشی ابتری دی اس فضا وچ ولی اللہ تحریک دا شاہ عبدالعزیز دی قیادت وچ اگ دی طرح پھیل جانا اک قدرتی گل سی۔
شاہ عبدالعزیز دا اصل مقصد اپنے والد شاہ ولی اللہ دی طرح اسلامی حکومت دا قیام سی تے اس دے لئی اوہ سٹھ سال تک جدوجہد کردے رہے لیکن انگریزی حکومت وچ کھلم کھلا بغاوت دی تبلیغ ممکن نہ سی۔ دوسرے جاگیری دور وچ کوئی سیاسی یا معاشی تحریک اس وقت تک مقبول نئيں ہوسکدی سی جدوں تک اسنوں مذہبی رنگ وچ نہ پیش کيتا جائے۔ چنانچہ شاہ صاحب دی مذہبی اصلاح دی تحریک دی نوعیت وی ایہی سی۔ شاہ صاحب دے شاگرد تے مرید شہراں، قصبےآں تے دیہاتاں وچ ترک بدعات تے اتباع سنت اُتے وڈے جوش تے خروش توں وعظ کہندے، لیکن درپردہ انہاں دا مقصد عام مسلماناں نوں ملی تے سیاسی اعتبار توں بیدار تے منظم کرنا سی۔
شاہ ولی اللہ نے قرآنی تعلیمات نوں عام کرنے دے لئی قرآن دا ترجمہ فارسی وچ کیہ سی، لیکن شاہ عبدالعزیز دے زمانے وچ فارسی دے بجائے اردو دا رواج عام ہوئے گیا سی۔ اس تبدیلی نوں دیکھدے ہوئے شاہ عبدالقادر تے شاہ رفیع الدین نے جو شاہ عبدالعزیز دے بھائی سن، اردو وچ قرآن دے ترجمے کیتے۔ صرف ایہی نئيں شاہ عبدالعزیز دے بھتیجے شاہ محمد اسمٰعیل نے اردو وچ مذہبی کتاباں تحریر کيتياں۔ اس طرح عام مسلماناں اُتے مذہب دے اوہ دروازے کھل گئے جو صدیاں توں انہاں دے لئی بند سن ۔ انہاں ہی دروازےآں توں شاہ عبدالعزیز تے انہاں دے شاگرد انھاں اسلام دی اس شاہراہ پرلے گئے جو قربانی تے جہاد دی سمت جاندی اے۔
الغرض تبلیغ تے اشاعت تے اصلاح تے تنظیم دے بعد اوہ نقطۂ عروج وی آ پہنچیا، جدوں شاہ عبدالعزیز تے انہاں دے اک قریبی عزیز مولانا عبدالحیٔ نے وڈی جرأت تے بیباکی دے نال اپنے فتوےآں وچ کلکتے توں لے کے دلی تک دا سارا علاقہ جواس وقت انگریزاں دے زیر اقتدار سی، دار الحرب قرار دے دتا۔ شاہ عبدالعزیز نے سنہ 1824 وچ وفات پائی۔
لیکن اس دوران وچ پنجاب وچ سکھاں دی اک طاقتور حکومت قائم ہوئے چکی سی جس دے مظالم نے مسلماناں اُتے عرصۂ حیات تنگ کر دتا سی۔ انہاں مظالم نوں دیکھدے ہوئے شاہ عبدالعزیز دے مرید سید احمد شہید نے سکھاں دے خلاف جہاد دا اعلان کر دتا تے شاہ اسمٰعیل تے مولوی عبدالحیٔ دے نال جہاد دی تنظیم وچ مصروف ہوئے گئے۔ انہاں حضرات نے بنگال توں لے کے دہلی تک تمام وڈے وڈے شہراں تے قصبےآں وچ اپنی گرمیِ بولی توں اک اگ بھڑکا دی۔
جہاد دی ایہ تمام تیاریاں انگریزی عملداری وچ ہوئے رہیاں سن۔ انگریزاں دا رویہ بظاہر غیر جانبدارانہ سی لیکن درپردہ اوہ اس تحریک دی تائید وچ سن کیونجے اس جنگ وچ انھاں ہندستان دی دو طاقتاں دے کمزور یا پاش پاش ہوئے جانے دی توقع سی، جس دے بعد اوہ فاتح تے مفتوح دونے اُتے آسانی توں غلبہ حاصل کرسکدے سن ۔
قصہ مختصر سید احمد شہید مجاہدین دے نال سرحد پہنچے تے اوتھے افغانی قبیلے دی امداد تے اعانت توں اسلامی حکومت وی قائم کر لئی۔ لیکن بعد وچ انہاں ہی افغانی قبیلے دی غداری انہاں دی شکست کاسبب وی بنی۔ سنہ 1831 وچ بالا کوٹ دی لڑائی وچ سید احمد، شاہ اسمٰعیل تے بوہت سارے مجاہدین سکھاں دے ہتھوں شہید ہوئے جو زندہ بچے انھاں نے ستھانہ وچ اپنا مرکز قائم کر ليا۔
لیکن انہاں واقعات توں ایہ نہ سمجھنا چاہیے کہ سید احمد شہید دی تحریک دا اصل مقصدمسلماناں نوں سکھاں دی دستبرد توں بچانا سی۔ ایہ تحریک دراصل غیرملکی حکمراناں دے خلاف سی تے ايسے بنا اُتے شاہ عبدالعزیز تے مولانا عبدالحیٔ اپنے فتوےآں وچ ہندستان کودار الحرب قرار دے چکے سن ۔ اس دے علاوہ سید احمد شہید دا چھ سال تک فوجی تربیت دی غرض توں والیۂ ٹونک دے ایتھے مقیم رہنا جو انہاں دناں انگریزاں تے بعض ہندو راجاواں توں لڑ رہے سن تے فیر نواب دی انگریزاں توں مصالحت اُتے رنجیدہ ہوئے کے دہلی چلا آنا اس قیاسنوں تے وی تقویت دیندا اے۔ اس ضمن وچ اوہ شاہ عبدالعزیز نوں لکھدے نيں :۔
’خاکسار قدم بوسی نوں حاضر ہُندا اے۔ ایتھے لشکر دا کارخانہ درہم برہم ہوئے گیا۔ نواب صاحب انگریزاں توں مل گئے۔ ہن ایتھے رہنے دی کوئی ضرورت نئيں ‘‘۔
سید احمد شہید دے بعض خطوط توں وی تحریک جہاد دی اصل نوعیت واضح ہُندی اے۔ اک خط وچ لکھدے نيں :۔
’’ساڈا جھگڑا امرا وروسا اسلام توں نئيں بلکہ سانوں لانبے بال والےآں تے تمام فتنہ انگیز کافراں نال جنگ کرنا اے نہ کہ اپنے کلمہ گو بھائیاں تے ہم مذہب مسلماناں سے‘‘۔
لیکن اک ہور خط وچ تاں اوہ بالکل ہی کھل جاندے نيں۔
’’تقدیر توں چند سال توں ہندستان دی حکومت تے سلطنت دا ایہ حال ہوئے گیا اے کہ عیسائی تے ہندوواں نے ہندستان دے اکثر حصے اُتے غلبہ حاصل کر ليا اے تے ظلم تے بیداد شروع کر دتا اے۔ کفر تے شرک دی رسومات دا غلبہ ہوئے گیا اے تے شعائر اسلام اٹھیا گئے۔ ایہ حال دیکھ کے دل نوں وڈا صدمہ ہويا۔ ہجرت دا شوق دامن گیر ہويا۔ دل وچ غیرت ایمانی تے سر وچ جہاد دا جوش تے خروش اے ‘‘۔
غالباً اسکیم ایہ سی کہ سرحد وچ اسلامی حکومت قائم کرنے دے بعد جنگجو افغاناں دی مدد توں ہندستان نوں انگریزاں توں نجات دلائی جائے۔ بہت ممکن اے کہ ایہ اسکیم مولانا عبیداللہ سندھی دے خیال دے مطابق پہلے پہل شاہ عبدالعزیز دے ذہن وچ آئی ہوئے تے سید احمد شہید اسنوں عملی جامہ پہنانے دے لئی مامور کیتے گئے ہون۔ بہر حال ایہ تحریک سی انگریزی حکومت دے خلاف جس دے لئی اک دلیل ایہ وی دتی جا سکدی اے کہ بالا کوٹ دی لڑائی پراس دا خاتمہ نئيں ہويا بلکہ کچھ عرصے دے بعد ایہ اپنے اصل حریف دے مقابل آ گئی۔
سید احمد شہید دے بعد مولانا ولایت علی نے جوسید صاحب دے خلفا وچ سن اپنے بھائی مولانا عنایت علی تے سیدصاحب دے بعض دوسرے مریداں دی مدد توں اس شیرازے نوں جو بکھر چکيا سی دو بارہ مرتب کيتا تے جہاد دی تنظیم از سر نو شروع کيتی۔ پٹنہ انہاں دا مرکز سی جتھے توں اوہ اپنے مریداں نوں ملک دے تمام اطراف تے جوانب وچ تبلیغ تے اشاعت دی غرض توں گھلدے سن لیکن ایہ تحریک سب توں زیادہ بہار تے بنگال دے پینڈو علاقےآں وچ مقبول ہوئی۔
صادق پور دے سرفروشاں دی جماعت جسنوں انگریزاں نے عام مسلماناں نوں بد ظن کرنے دے لئی وہابی جماعت دے ناں توں مشہور کر دتا سی، تھوڑے ہی عرصے وچ ستھانہ کیمپ دی امداد دے قابل ہوئے گئی تے خفیہ طور اُتے روپے تے مجاہد بھیجنے لگی۔ اس مقصد دے لئی بنگال توں سرحد تک اک نظام قائم سی۔ ابتدا وچ سرحدی مجاہدین سکھاں توں اُلجھدے رہے لیکن سنہ1849 وچ جدوں پنجاب انگریزی مملکت وچ شامل کے لیا گیا تاں اوہ باریک پردہ وی اُٹھ گیا جو انگریزاں تے مجاہدین دے درمیان حائل سی۔ اس دے بعدسے سرحدی لڑائیاں دا جوسلسلہ شروع ہويا اوہ سنہ1869 وچ جا کے کدرے ختم ہويا۔ انہاں دی شدت تے نوعیت دے بارے وچ ہنٹر لکھدا اے:۔
’’ وچ انہاں بے عزتیاں، حملےآں تے قتل تے غارت دی تفصیلات وچ جانا نئيں چاہندا جو 1858 وچ سرحدی جنگ دا باعث ہوئے۔ اس دوران وچ مذہبی دیواناں نے سرحدی قبیلے نوں انگریزی حکومت دے خلاف اکسائے رکھیا۔ اک ہی واقعہ تمام حالات نوں واضح کر دے گا۔ یعنی سنہ1850سے سنہ 1857 تک اسيں علاحدہ علاحدہ سولہ فوجی مسانوں بھیجنے اُتے مجبور ہوئے جس توں باقاعدہ فوج دی تعداد تینتیس ہزار ہوئے گئی تے سنہ 1850سے سنہ 1862تک انہاں مہمات دی گنتی ویہہ تک تے باقاعدہ فوج دی مجموعی تعدادسٹھ ہزار تک پہنچ گئی۔ …… بے قاعدہ فوج تے پولیس اس دے علاوہ سی۔
حقیقت ایہ اے کہ اس تحریک دے رُخ توں جے مذہب دی نقاب اٹھا دتی جائے تاں ابتدا ہی توں ایہ غیرملکی حکمراناں دے معاشی استحصال دے خلاف اک زبردست بغاوت دا اظہار نظر آندی اے۔ وہابیاں دی وحدانیت تے مساوات دی تعلیم دے زیر اثر بنگال دے مسلمان کساناں تے کاری گراں وچ مذہبی بیداری ہی نئيں سیاسی بیداری وی پیدا ہوئی۔ جدوں سید احمد شہید نے سنہ1830 وچ پش تے فتح کيتا تاں ادھر جنوبی بنگال دے مسلمان کسان حکومت تے زمین داراں دے مظالم دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے، ایہ زمین دار جواستمراری بندوبست دی پیداوار سن عام طور توں ہندو سن ۔ انہاں دا مفاد انگریزی حکومت دے استحکام توں وابستہ سی۔ چنانچہ اس بغاوت وچ زیادہ تر ہندو زمین دار ہی کساناں دے غم تے غصہ دا شکار ہوئے، لیکن اس دے ایہ معنی نئيں کہ انھاں نے مسلمان زمین داراں نوں بخش دتا۔ ہنٹر لکھدا اے:
’’سنہ 1831 وچ کلکتہ دے آلے دوالے وچ جو بغاوت ہوئی اس وچ ایہ لوک بلا امتیاز ہندو تے مسلمان زمین داراں دے گھراں وچ گھس گئے تے حقیقت ایہ اے کہ مسلمان زمینداراں نوں کدرے زیادہ تکلیف دا سامنا کرنا پيا، کیونجے انہاں لٹیراں دی عادت سی کہ بعض اوقات اپنے کسی بدعقیدہ ہم مذہب دی لڑکی نوں بدعات توں نجات دلانے دے خیال توں زبردستی اٹھا کے لے جاندے تے اپنے کسی ڈاکو سردار توں اس دا نکاح کر دیتے‘‘ ۔
اُتے دے اقتباس توں ظاہر اے کہ اس بغاوت وچ فرقہ وارانہ ذہنیت نوں دخل نہ سی، بلکہ اس دا رُخ دراصل برسراقتدار طبقے دے خلاف سی تے اس وچ اک عوامی پہلو وی شامل سی۔ اس دا مذہبی رنگ خالص جاگیرداری دور دی خصوصیت اے۔ بہرحال اس بغاوت نوں حکومت نے انتہائی سختی تے بربریت دے نال دبا دتا۔
لیکن ایہ چنگاری اندر ہی اندر سلگتی رہی تے صادق پوری جماعت دے اثرسے اک ہور جماعت ’فرائضی‘ دے ناں توں تیا رہو گئی۔ انہاں فرائضیاں دے بارے وچ ہنٹر دا بیان اے کہ
’’دہانۂ گنگا دے متعصب مسلمان اپنے آپ نوں وہابی نئيں بلکہ فرائضی کہندے نيں یعنی زیادہ اعلیٰ مذہب دے پیرو۔ اوہ اپنے آپ نوں نومسلم کہہ کے وی پکاردے نيں۔ کلکتہ دے مشرقی ضلعے وچ اوہ اک وڈی تعداد وچ رہندے نيں۔ اسيں پہلے دیکھ آئے نيں کہ سنہ1831 وچ اک مقامی لیڈر نے تن چار ہزار آدمیاں نوں اپنے گرد جمع کر ليا سی تے کلکتہ دی ملیشیا دی اک جماعت کوشکست وی دتی سی۔ ایتھے تک کہ باقاعدہ فوج ہی دی مدد توں انہاں نوں دبایا جا سکیا۔ سنہ 1843 وچ اس جماعت نے اک خطرناک صورت اختیار کر لئی تے حکومت کواس دی بالخصوص تحقیقات کرنا پئی۔ بنگال دے پولیس افسر دی رپورٹ سی کہ انہاں دے صرف اک واعظ نے اسّی ہزار مرید جمع کر رکھے نيں جوآپس وچ پورا پورا بھائی چارہ رکھدے نيں تے اک دے مقصد کوساری جماعت دا مقصد سمجھدے نيں۔ بعد دے خلفا خصوصاً یحییٰ علی نے جنوبی بنگال دے فرائضیاں نوں شمالی ہندستان دے وہابیاں وچ مدغم کر دتا سی تے گزشتہ تیرہ برس توں اسيں انہاں نوں میدان جنگ دے مقتولین تے عدالتاں دے کٹہراں وچ نال نال کھڑا دیکھدے نيں‘‘
بنگال دی ایہ عام بغاوتاں جوکساناں دی معاشی ابتری دا نتیجہ سن تے سرحد دی لڑائیاں جو مشرقی تے شمالی ہندستان دے مسلماناں دی مدد توں جاری سن دراصل وہابیاں ہی دے جوش تے خروش تے سعی تے تنظیم دی رہین منت سن۔ انہاں مجاہداں نے سنہ1868تک علم بغاوت بلند رکھیا لیکن برطانیہ دے جدید اسلحہ جات دے مقابلے وچ جاگیرداری دور دے پرانے ہتھیار کيتا کم دیندے۔ اس دے علاوہ حکومت نے بنگال تے سرحد دی شورشاں توں خوف زدہ ہوئے کے داروگیر شروع کر دتی۔ سنہ1864 وچ مولوی یحییٰ علی، مولانا احمد اللہ عظیم آبادی، مولانا جعفر تھانیسری وغیرہ جواس بغاوت دے روح رواں سن گرفتار کر لئی گئے تے انھاں دائم الحبس بہ عبور دریائے شور دی سزادتی گئی۔ بنگال تے بہار وچ گرفتاریاں دا سلسلہ سنہ1872تک جاری رہیا۔ اس طرح غیرملکی حکومت دے خلاف مسلماناں دی اک انتہائی باغیانہ تحریک دا خاتمہ ہويا۔
اس تحریک دی سب توں وڈی کمزوری ایہ سی کہ ایہ اپنی مذہبی نوعیت دی بنا اُتے صرف مسلماناں تک محدود رہی۔ اس دے علم برداراں نے اسلامی حکومت قائم کرنے دی فکر وچ ہندوواں نوں اپنے نال لیانے دی کوشش نئيں کيتی۔ حالانکہ عام ہندو وی اس غیرملکی حکومت کوا تنی ہی نفرت توں دیکھدا سی جِنّا کہ مسلمان۔
لیکن دوسری طرف اس تحریک نے انگریزاں کومسلماناں دے مسائل اُتے ٹھنڈے دل توں غور کرنے اُتے مجبور کيتا۔ ہنٹر سنہ1871 وچ اپنی مشہور کتا ’ساڈے ہندستانی مسلمان‘ وچ انہاں تمام حالات تے واقعات دا جائزہ لیندا اے جومسلماناں دی بے اطمینانی دا باعث سن تے اس نتیجے اُتے پہنچکيا اے کہ وہابیاں یا عام مسلماناں وچ باغیانہ رجحانات دی پرورش اس وقت تک ہُندی رہے گی جدوں تک اوہ معاشی ابتری تے حکومت کیتی بے اعتنائی دا شکار رہن گے۔ جتھے تک سرکاری ملازمت دا تعلق اے ترجیح انہاں لوکاں نوں دتی جاندی اے جو انگریزی تعلیم توں بہرہ یاب نيں۔ لیکن مسلمان عام طور اُتے انگریزی تعلیم توں دور بھجدے نيں۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ انگریزی طریقہ تعلیم مسلماناں دی مذہبی روایات دے خلاف اے۔ ہنٹر حکومت توں مسلماناں دی روایات نوں ملحوظ رکھدے ہوئے طریقۂ تعلیم وچ تبدیلیاں دی سفارش کردا اے تاکہ انھاں انگریزی تعلیم حاصل کرنے وچ کوئی عذر باقی نہ رہے۔ اوہ حکومت نوں مشورہ دیندا اے کہ مسلماناں دی جانب دوستی تے سرپرستی دا ہتھ بڑھاواں۔ پرانی معاندانہ پالیسی خطرناک حد تک پہنچ چکی اے۔ ایسا نہ ہوئے کہ تن کروڑ مسلمان ہمیشہ دے لئی حکومت دے دشمن ہوئے جاواں۔ ایسی صورت وچ انگریزاں دا سکون تے اطمینان توں حکومت کرنا مشکل ہوئے جائے گا۔
ہنٹر دی انہاں سفارشات وچ کافی وزن سی۔ بعض با اثر انگریز حکام وی مسلماناں دے متعلق حکومت کیتی پالیسی نوں موجودہ حالت دے مطابق نئيں سمجھدے سن ۔ لیکن خود حکومت وی صورت حال دا جائزہ لے رہی سی۔ اس نے دیکھ لیا سی کہ مسلمان حکومت دے انتہائی تشدد دے باوجود اپنی باغیانہ روش اُتے قائم نيں تے اوہ لوک وی وہابیاں دی تحریک توں ہمدردی رکھدے نيں جو عملی حیثیت توں شریک نئيں۔ انہاں حالات نے بالآخر حکومت نوں سنہ1871 وچ اپنی پالیسی تبدیل کرنے اُتے مجبور کر دتا۔ مخالفانہ تے معاندانہ روش سرپرستانہ تے ہمدردانہ رویہ وچ بدل گئی۔ مسلماناں دے لئی تعلیمی سہولتاں فراہم کيتیاں گئیاں تے انہاں دے طبقۂ اعلیٰ یا علما دے انہاں افراد دی کوششاں کوسراہا گیا جو برطانوی حکومت توں تعاون کر چکے سن تے جنہاں دے نزدیک انگریزاں توں جہاد کرنا مذہباً جائز نہ سی۔ مثال دے طور اُتے طبقۂ اعلیٰ دے نمائندےآں وچ مولوی عبد اللطیف خان بہادر سکریٹری محمڈن لٹریری سوسائٹی کلکتہ انگریزی حکومت توں تعاون تے انگریزی تعلیم دی حمایت وچ پیش پیش سن ۔ ايسے طرح طبقۂ علما وچ سید احمد شہید دے مرید مولوی کرامت علی جون پوری قابل ذکر نيں جنھاں نے اپنے فتوے وچ جہاد نوں ناجائز قرار دتا سی۔ لیکن اس خیال دے لوکاں وچ سب توں زیادہ اہم تے قابل ذکرہستی سر سید دی اے جنہاں توں مسلماناں دی قومی زندگی وچ اک نويں باب دا آغاز ہويا۔
انگریزاں تے مسلماناں دے درمیان مفاہمت دی کوشش
[سودھو]سر سید دی تحریک
[سودھو]سر سید دی تحریک دے بارے وچ مختلف راواں ملدی نيں۔ کوئی اسنوں مذہبی سمجھدا اے کوئی معاشرتی تے کوئی تعلیمی۔ ذاتی طور اُتے وچ کچھ اس طرح سمجھدا ہاں کہ ایہ تحریک وڈی حد تک سیاسی سی جسنوں مسلماناں دے عام سماجی حالات نے پیدا کيتا سی۔ اس اُتے مذہب، معاشرت تے تعلیم دے جِنّے دبیز یا ہلکے پردے پئے ہوے نيں انہاں توں عموماً دھوکھا ہُندا اے۔ حالی لکھدے نيں :۔
’’اگرچہ بظاہر سر سید دے پولیٹکل ورکس وچ چند تحریراں تے اسپیچاں دے سوا تے کچھ نظر نئيں آندا مگر درحقیقت جداں کہ انہاں دی بائیوگرافی توں ثابت ہُندا اے سنہ 1857کے بعد جو کچھ انھاں نے لکھیا یا کہیا یا کيتا اس دا بہت وڈا حصہ مسلماناں دی پالیٹکل حالت دی اصلاح توں علاقہ رکھدا اے۔
سر سید دی زندگی دے مطالعہ توں پتا چلدا اے کہ اوہ اک حقیقت پسند انسان سن ۔ ایہ خصوصیت انہاں وچ ابتدا ہی توں نظر آندی اے۔ اکیس سال دی عمر وچ جدوں انہاں دے سامنے ایہ سوال آیا کہ اوہ انگریزی حکومت کیتی ملازمت اختیار کرن یا بہادر شاہ کی، تاں انھاں نے اول الذ کر دی ملازمت نوں ترجیح دتی۔ انہاں دے اس ارادے وچ نہ تاں انہاں دے خاندان والےآں دی مخالفت حائل ہوسکی تے نہ ایہ کمزوری کہ انہاں دے بزرگ اک عرصے تک دربار شاہی توں متوسل تے اعلیٰ عہدےآں اُتے فائز رہے سن ۔ انگریزاں دے روز افزاں اقتدار نوں دیکھدے ہوئے انھاں شروع توں یقین سی کہ بہادر شاہ دی حکومت جو صرف قلعے دی چہار دیواری تک محدود سی کوئی دن دی مہمان اے۔ ہندستان وچ ہن کوئی جے حکومت دا اہل اے تاں اوہ صرف انگریز نيں تے انہاں دی حکومت قائم ہوکے رہے گی۔ انہاں دا ایہ عقیدہ 1857کے پُر آشوب زمانے وچ وی متزلزل نئيں ہويا جدوں کہ ہندستان وچ خود انگریزی حکومت کیتی بنیاداں متزلزل سن۔ حالی دے قول دے مطابق عقل انہاں دی طبیعت اُتے غالب سی۔ اس لئی نہ تاں فاتح دی حکومت انھاں ناگوار گزری تے نہ قومی تعصبات مغلوب کرسکے۔
سر سید نے1857کی بغاوت وچ مسلماناں دی تباہی نوں دو گلاں اُتے محمول کيتا۔ پہلی ایہ کہ انہاں وچ تعلیم تے تربیت نئيں سی۔ دوسری ایہ کہ انگریزاں توں جنہاں نوں خدا نے اسيں پرمسلط کيتا اے میل جول تے اتحاد نہ سی تے باہم انہاں دونے وچ مذہبی تے رسمی منافرت بلکہ مثل آب زیر دا ہ عداوت دا ہونا سی۔ چنانچہ انھاں نے مسلماناں دی عام بہبودی دے لئی تعلیم تے تربیت تے انگریزاں توں ربط تے اتحاد اُتے خاص طورسے زور دتا۔
سب توں پہلے اسيں انہاں دے انگریزاں سےاصلی اتحاد ودوستی دے نظریے کوسمجھنے دی کوشش کرن گے۔ ایہ اسيں دیکھ چکے نيں کہ اوہ ابتدا ہی توں حقیقت پسند سن تے اس حقیقت پسندی نے انھاں انگریزی حکومت دا بہی خواہ تے وفا دار بنا دتا سی۔ اوہ اپنی اک تقریر وچ ہندستان نوں بیوہ توں تشبیہ دیندے نيں جس نے خود انگلش نیشن نوں اپنا شوہر بنانا پسند کيتا سی۔ انہاں دے خیال دے مطابق ہندستان وچ اساں اپنے ملک دی بھلائی دے لئی انگلش حکومت قائم کيتی۔ ملک دی بھلائی توں انہاں دی مراد ملک دی ترقی سی تے اس دے لئی اوہ امن تے امان نوں ضروری تصور کردے سن ۔ لیکن ایہ امن تے امان انہاں دے نزدیک ہندو تے مسلماناں دی رقابت دے ہُندے قائم نئيں ہوسکدا سی۔ اوہ بڑ ے وثوق توں کہندے نيں کہ ’’ہندستان دے لئی ناممکن اے کہ ہندو یا مسلماناں وچوں کوئی حاکم ہوئے تے امن قائم رکھ سکے۔ فیر ایہی ہونا اے کہ کوئی دوسری قوم اسيں اُتے حکمراں ہو‘‘۔ الغرض انہاں تمام دلائل دی بنا اُتے اوہ ایہ فیصلہ کرنے اُتے مجبور نيں کہ انگلش گورنمنٹ دا بہت دناں تک بلکہ ہمیشہ دے لئی رہنا ضروری اے ۔
لیکن انگریزی حکومت نوں دوام ايسے صورت وچ نصیب ہوسکدا سی جدوں اوہ مضبوط بنیاداں اُتے قائم ہوئے۔ سر سید کواس دی فکر انگریزاں توں کم نہ سی کیونجے انہاں دے سارے منصوبےآں دا دارومدار ايسے پرسی۔ ایہی وجہ اے کہ اوہ سنہ1858 وچ حکومت نوں ہندوواں تے مسلماناں دی وکھ وکھ فوج رکھنے دا مشورہ دیندے نيں تاکہ بغاوت دی صورت وچ اک دی سرکوبی دوسرے نال کيتی جا سکے ۔ یعنی دوسرے لفظاں وچ انہاں دی مراد ایہ اے کہ حکومت اپنے استحکام دی خاطر فرقہ وارانہ اختلاف توں فائدہ کیوں نئيں اٹھاندی۔ اس استحکام دی خاطر انھاں نے ہندستان دی مفلسی نوں وی نظرانداز کر کے حکومت دے ٹیکساں نوں جائز قرار دتا ۔ کانگریس دی مخالفت دے متعدد وجوہ وچ اک وجہ ایہ وی معلوم ہُندی اے کہ اوہ اسنوں حکومت کیتی پاے داری دے لئی اک مستقل خطرہ تصور کردے سن ۔
لیکن سر سید ایہ وی جاندے سن کہ صرف تلوار دے زور توں کسی حکومت کواستحکام حاصل نئيں ہوسکدا، اس دے لئی حاکم دے دل وچ ہمدردی تے محکوم دے دل وچ وفاداری دا جذبہ ہونا ضروری اے۔ ایہ انہاں دی نظر وچ اصلی اتحادودوستی کيتی بنیاد سی تے ايسے وچ انھاں مسلماناں دے معاشی تے سیاسی مسائل دا حل وی نظر آندا سی۔ اس نظریہ دے تحت اوہ تمام عمر مسلماناں تے انگریزاں دی باہمی عداوت تے نفرت نوں مٹانے تے اک کودوسرے توں نیڑے تر کرنے وچ مصروف رہے۔ انہاں دی تعلیمی، مذہبی تے معاشرتی سرگرمیاں دا مقصد وی ایہی سی کہ مسلماناں وچ حکومت کیتی طرف توں وفاداری دا گہرا جذبہ پیدا ہوئے۔ ایہ وفاداری استحکام ِ سلطنت دے لئی بہت وڈی خدمت سی جس دے صلے وچ سر سید مسلماناں دے لئی اعلیٰ ملازمتاں تے اعلیٰ ملازمتاں دے ذریعہ سیاسی حقوق حاصل کرنا چاہندے سن ۔
اگرچہ سر سید دی تحریک سنہ1870یعنی رہتل الاخلاق دی اشاعت توں شروع ہُندی اے لیکن انہاں دی جدوجہد دا آغاز سنہ1858سے ہُندا اے۔ سب توں پہلے انھاں نے انگریزاں دے ذہن توں ایہ خیال دور کرنے دی کوشش کيتی کہ مسلمان بغاوت دے اصل ذمہ دار نيں۔ ’’اسباب بغاوت ہند‘‘ انہاں دی اس کوشش دا نتیجہ اے۔ انہاں دے خیال وچ ہندستانیاں دا لیجسلیٹو کونسل وچ شریک نہ ہونا بغاوت دا اصل سبب سی۔ اس دے علاوہ جواسباب انھاں نے دسے نيں انہاں وچ وڈی صداقت اے۔ مثلاً امور مذہبی وچ مداخلت، زمین داریاں تے تعلقاں دی ضبطی، عدالتاں دی بد انتظامی، طریقۂ تعلیم دی خرابی، نامناسب آئین، مفلسی، اعلیٰ ملازمتاں توں محرومی، مسلماناں دی بے روزگاری تے انہاں دی نفسیاتی کیفیت وغیرہ۔ اس وچ شک نئيں کہ انھاں نے اس پُر آشوب دور وچ جدوں کہ مسلماناں اُتے حکومت دا شدید عتاب نازل ہوئے رہیا سی، وڈی جرأت توں کم لیا تے بغاوت دی ساری ذمہ داری خود انگریزی حکومت کیتی خامیاں تے بدعنوانیاں دے سرڈال دی، لیکن ایہ وی حقیقت اے کہ انھاں نے بغاوت دے کردار کومسخ کيتا۔ انہاں دا ایہ کہنا کہ بغاوت قومی نئيں سی۔ اس حقیقت نوں جھٹلیانا اے کہ اس وچ ہر مذہب، ہر ملت تے ہر طبقے دے لوک شریک سن ۔ ايسے طرح جہاد دے فتوے نوں جعلی قرار دینا اصل واقعہ اُتے پردہ ڈالنا اے۔ سیکڑاں عال وچ کوپھانسی تے حبس دوام دی سزاواں تے فیر مولانا فضل حق خیرآبادی دا انگریزی عدالت وچ ایہ بیان حقیقت دے رُخ توں نقاب اٹھانے دے لئی کافی اے:۔
’’وہ فتویٰ صحیح اے۔ میرا لکھیا ہويا اے تے اج اس وقت وی میری اوہی رائے اے ‘‘۔
اس فتوے دے سلسلے وچ مفتی صدر الدین خاں آزردہ وی ماخوذ سن لیکن اوہ ’بالحر‘ نوں ’بالجبر‘ دس دے اپنی جان بچا لے گئے۔ لیکن ایداں دے عال وچ دیاں مثالاں کم یاب نيں۔
مسلماناں نوں بری کرنے دی کوشش وچ سر سید نے ایہ وی کيتا کہ بغاوت دی تمام تر ذمہ داری ہندوواں توں منسوب کر دتی۔ بدر الدین طیب جی نوں لکھدے نيں کہ’’ غدر کیہ ہویا؟ ہندوواں نے شروع کيتا۔ مسلمان دل جلے سن ۔ اوہ وچکار کود پئے۔ ہندو تاں گنگا نہا کرجداں سن اوداں ہی ہوئے گئے مگر مسلماناں دے تمام خاندان تباہ تے برباد ہوئے گئے ‘‘۔ اس قسم دیاں گلاں توں سر سید دا منشا ایہ سی کہ انگریز صرف مسلماناں ہی نوں بغاوت دا مجرم نہ سمجھاں۔
سر سید نے لائل محمڈنز آف انڈیا دا جوسلسلہ شروع کيتا سی اوہ صرف اس لئی سی کہ انگریزاں دی نظر تصویر دے دوسرے رُخ پربھی پئے۔ اس رسالے وچ اوہ انہاں مسلماناں دے کارنامے پیش کردے نيں جنھاں نے بغاوت وچ انتہائی خطرات دے باوجود انگریزاں دا نال دتا سی تے اس توں ایہ نتیجہ اخذ کردے نيں کہ بغاوت وچ مسلماناں دی شرکت قومی حیثیت نئيں رکھدی۔ حکومت دے عتاب دی مستحق ساری قوم نئيں بلکہ صرف اوہ لوک نيں جنھاں نے واقعی بغاوت وچ حصہ لے کے ’نمک حرامی تے ناشکری‘ دا ثبوت دتا سی۔
سر سید انگریزاں نوں ایہ وی یقین دلیانا چاہندے سن کہ اسلام تلوار دا مذہب نئيں۔ اوہ نہ تاں ظلم تے خون ریزی سکھاندا اے تے نہ تعصب دی تعلیم دیندا اے۔ ہور مذہب دی رُو توں مسلمان عیسائیاں یا عیسائی حکومت دے بدخواہ نئيں ہوسکدے۔ چنانچہ بائبل دی تفسیر دی غرض تے غایت ایہی سی کہ عیسائیاں نوں دکھایا جائے کہ دنیا وچ جے کوئی مذہب عیسائی مذہب دا دوست ہوسکدا اے تاں اوہ صرف اسلام ہی ہوئے سکدا اے تے بس۔ ڈاکٹر ہنٹر دی کتاب ’ساڈے مسلمان‘ پروہ اس لئی کڑی تنقید کردے نيں کہ اوہ مسلماناں نوں مذہب دی روسے انگریز دشمن دسدا اے، تے ايسے روشنی وچ وہابی تحریک نوں دیکھدا اے۔ اس سلسلے وچ سر سید وہابی تحریک نوں اس طرح پیش کردے نيں کہ اوہ صرف مذہبی اصلاح دی تحریک نظر آنے لگتی اے جسنوں انگریزاں دی مخالفت توں دور دا وی واسطہ نئيں۔ ہنٹر دے اک سوال دے جواب وچ اوہ ایہ کہنے وچ مطلق تامل نئيں کردے کہ ’’انگریزاں دی امان توں علاحدہ ہونا تے غنیم نوں مدد دیناکسی حالت وچ کِسے مسلمان دا مذہبی فرض نئيں اے ۔‘‘
اسی طرح ’’خطبات احمدیہ‘‘ وچ اوہ انگریزاں اُتے ایہ ظاہر کرنا چاہندے نيں کہ اسلام حقیقتاً رہتل، شائستگی تے معقولیت دا مذہب اے۔ سر سید دی اس نوع دی کوششاں توں عام انگریزاں دی رائے مسلماناں دے بارے وچ بہت کچھ تبدیل ہوئی۔
اب سانوں ایہ دیکھنا اے کہ سر سید نے اپنی پالیسی دے بموجب مسلماناں نوں وفا شعار بنانے تے انھاں پستی توں اُبھارنے وچ کن تدابیر توں کم لیا۔ اس ضمن وچ انہاں دے تمام ک وچ نوں عموماً تن حصےآں وچ تقسیم کيتا جاندا اے۔ اخلاق تے معاشرت، تعلیم تے مذہب۔
پہلے اخلاق تے معاشرت نوں لیجیے۔ سر سید نے’اسباب بغاوت ہند‘ وچ بغاوت دا اک سبب حاکم تے محکوم وچ سوشل تعلقات دی عدم موجودگی نوں قرار دتا سی۔ اس دے بعد توں اوہ ہمیشہ مسلماناں تے انگریزاں دے ربط واتحاد تے معاشرتی اختلاط دی اہمیت پرزور دیندے رہے۔ سنہ 1866 وچ انہاں دا رسالہ احکام طعام اہل کتاب اس سلسلے دی کڑی اے ۔اس وچ انھاں نے مسلماناں تے انگریزاں دے اک نال کھانے پینے دا شرعی جوازپیش کيتا۔ سنہ 1869 وچ انگلستان دے دورانِ قیام وچ انھاں برطانوی رہتل ومعاشرت دے مطالعے دا موقع ملیا تے اوہ اس دی برتری توں کچھ اِنّے مرعوب ہوئے کہ ہندستانیاں کوانگریزاں دے مقابلے وچ جانورتصور کرنے لگے ۔ اوتھے انھاں مسلماناں دی اصلاح معاشرت دا خیال پیدا ہويا تے اس مقصد دی خاطر انھاں نے سنہ1870 وچ رہتل الاخلاق جاری کيتا۔
تہذیب الاخلاق نے جاگیرداری دورکی زوال آمادہ رہتل ومعاشرت پرسخت حملے کیتے تے مسلماناں کومغربی رہتل اختیار کرنے پرمائل کيتا۔ انیہويں صدی دے مغرب دی رہتل لبرل رہتل سی جسنوں سرمایہ دارانہ دور نے پیدا کيتا سی۔ اس دے بنیادی عناصر وچ عقلیت، نیچر تے انسان دوستی دے تصورات نوں وڈی اہمیت حاصل سی۔سرسید جاندے سن کہ اج قو وچ دی ترقی دا مدارعقلیت تے سائنس اُتے اے تے مسلماناں نوں جے اپنی موجودہ پستی توں اُبھرنا اے تاں لبرل رہتل نوں جوان تصورات دی حامل اے اپنائے بغیرچارہ نئيں۔ اس خیال دے تحت انھاں نے جاگیرداری دورکے فرسودہ اخلاق ومعاشرت کوعقلیت تے نیچر دی کسوٹی پرپرکھیا۔ اُنیسواں صدی دے مغرب دی قدراں کوسامنے رکھ دے جہاد، غلامی تے عورتاں دی محکومی دی مذمت کيتی تے اس طرح تعصب، تقلید تے بیہودہ رسم ورواج دی بندشاں کوڈھیلا کيتا۔ سر سید نوں اس سلسلے وچ اپنے دوستاں توں وی وڈی مدد ملی جنہاں دے مضامین رہتل الاخلاق دے صفحات وچ انہاں دی تائید تے حمایت کردے سن ۔ رہتل الاخلاق اگرچہ معاشرت دی اصلاح توں متعلق سی لیکن مذہبی نقطۂ نظر توں وی اس دی اہمیت ثابت کرنا ضروری سی۔ وجہ ایہ سی کہ جاگیری معاشرت دا پروردہ مسلمان دین ودنیا دی ہربات وچ شرعی جواز طلب کردا سی۔
رہتل الاخلاق نے کافی گہرے نقوش چھڈے لیکن اس دا دائرۂ اثر محدود سی۔ ادنیٰ طبقہ اپنی جہالت تے پسماندگی دے باعث اس توں مستفید نہ ہوسکدا سی تے ادنیٰ طبقے دے لئی ایہ سی وی نئيں۔ مولوی تے عالم اپنے سیاسی تے مذہبی خیالات تے غالباً اپنے ذاتی مفاد دے پیش نظر عمداً اس توں بیگانہ رہے۔ امرا کوآسائشاں دے ہُندے اس اُتے توجہ دینے دی کوئی خاص ضرورت نہ سی۔ ا س دا اثر صرف متوسط درجے دے لوکاں وچ محدود رہیا جو نہ محض جاہل سن تے نہ جامع۔ علوم عقلیہ تے نقلیہ تے مقدور دے لحاظ توں نہ نہایت پست حالت وچ سن تے نہ اعلیٰ درجے وچ ۔ فیر خاص کر دلی تے لکھنؤ تے انہاں دے نواح وچ جتھے مسلماناں دی قدیم شائستگی دے کچھ دھندلے نشان باقی سن اس دا اثر بوہت گھٹ ہويا۔ باوجود اس دے چونکہ اس دی آواز زمانے دی گونج دے موافق سی، اس نے توقع توں بہت زیادہ کامیابی حاصل کيتی ۔
سر سید دے کارنامےآں وچ سب توں زیادہ اہمیت انہاں دی تعلیمی تحریک نوں حاصل اے۔ انھاں نے ابتدا ہی وچ ایہ اچھی طرح سمجھ لیا سی کہ مسلماناں دے سیاسی تے معاشی مسائل انگریزی تعلیم توں وابستہ نيں۔ حالی لکھدے نيں :۔
’’انھاں نے تمام خرابیاں دی اصلاح تے تمام مشکلات دا حل اس گل وچ دیکھیا کہ قوم وچ تعلیم دی اشاعت کيتی جائے مگر قومی تعلیم تے تربیت خود اک عظیم الشان کم سی جس دے لئی صدیاں درکار سن۔ اس لئی انھاں نے خیال کيتا کہ سب توں مقدم، مسلماناں نوں پولیٹکل بے وقعتی توں کڈنا تے ملک دی حکومت وچ جس قدر حصہ لینے دا گورنمنٹ نے انہاں نوں بحیثیت ہندستان دی رعایا ہونے دے حق دتا اے، اس وچ انہاں دا استحقاق پیدا کرنا اے جوبغیراس کے، قوم وچ اک مناسب تعدادہندستان تے انگلستان دی یونیورسٹیاں دے گریجویٹس دی پیدا ہوئے جائے کسی طرح ممکن نہیں‘‘ ۔
انگریزاں تے مسلماناں وچ سوشل تعلقات پیدا کرنے تے مسلماناں وچ انگریزاں دی طرف توں اجنبیت، غیریت تے بیگانگی دے احساسنوں دور کرنے دے لئی وی ایہ نہایت ضروری سی کہ مسلماناں دے دلاں وچ انگریزی نظام دی خیر تے برکت دا سکہ بٹھایا جائے۔ لیکن ایہ سب کچھ انگریزی تعلیم اُتے موقوف سی۔
سر سیدنے انہاں مقاصد دے پیش نظر سب توں پہلے سنہ 1863 وچ سائنٹفک سوسائٹی قائم کيتی جو اپنے اراکین دے اعتبار توں غیر فرقہ وارانہ سی۔ اس سوسائٹی دا کم مختلف انگریزی علوم تے فنون دیاں کتاباں دا اردو وچ ترجمہ کرنا سی تاکہ ہندستانیاں وچ عموماً تے مسلماناں وچ خصوصاً انگریزی علم تے ادب دا مذاق پیدا ہوئے۔ تے اوہ اس طرح خودبخود انگریزی تعلیم دی طرف راغب ہون۔ ایہ گویا انگریزی تعلیم دے لئی میدان ہموار کرنے دی تیاری سی۔ لیکن اس سلسلے وچ رہتل الاخلاق نے تبلیغ تے اشاعت وچ تے مسلماناں دے مذہبی موانعات دور کرنے وچ جو کم کیہ اوہ کسی تے ذریعہ توں نہ ہوسکا۔
سنہ 1875 وچ سر سید دی انتھک تعلیمی کوششاں دا نتیجہ علی گڑھ اسکو ل دی صورت وچ ظاہر ہويا۔ تے سنہ 1877 وچ علی گڑھ کالج دی بنیاد پئی۔ اس وچ اک طرف انگلستان دی یونیورسٹیاں دی طرز تعلیم دی نقل اتاری گئی، دوسری طرف مذہبی تعلیم نوں اک لازمی عنصر قرار دتا گیا تاکہ مسلماناں نوں انگریزی تعلیم حاصل کرنے وچ کوئی عذر نہ ہوئے۔ لیکن خود انگلستان دے اسکولاں وچ جس قسم دی تعلیم رائج سی اس دی وضاحت ڈاڈول انہاں لفظاں وچ کردا اے:۔
’’ان ادارےآں وچ طلبہ کوسمجھوتے دی ضرورت تے مل جل کے کم کرنے دے فائدے دا احساس ہُندا سی۔ اوہ لیڈری دے فن توں آشنا ہُندے تے رائے عامہ کوتسلیم کرنے دے خوگر وی بنائے جاندے۔ اس سخت تربیت دے اثر توں جواوسط درجے دے افراد دے لئی موزاں تے مفید سی ایداں دے لوک پیدا ہوئے جنھاں نے سلطنت دی تعمیر تے استحکام وچ مدد دی۔ برطانوی تجارت دی بنیاد پائی تے انگریزاں دی سیاسی زندگی دی تشکیل دی تے اسنوں اگے ودھایا۔ لیکن انہاں دی تربیت جِنّی ذہنی سی اس توں کدرے زیادہ اخلاقی سی۔ تبحر علمی دے لئی اِنّی مناسب نہ سی جِنّی کہ عملی صفات پیدا کرنے دے لئی۔ لیکن حقیقت ایہ اے کہ اس دے لئی فارغ البالی تے نازک صلاحیتاں دا ہونا ضروری سی جواوسط آدمی نہ تاں ترکہ وچ پاندا اے تے نہ خود ہی حاصل کرسکدا اے ‘‘۔
سر سید دا کالج وی دراصل ایداں دے ہی خوش حال لوکاں دے لئی سی۔ جوہر قابل پیدا کرنا جدوں برطانوی یونیورسٹیاں دا مقصد نہ سی تاں فیر انہاں دی نقل یعنی علی گڑھ کالج وچ تاں ایہ سوال سرے توں پیدا ہی نئيں ہُندا سی۔ سر سید دا سارازور تربیت لُٹھا جو عام طورسے انگریزی کھیلاں، انگریزی طرز معاشرت تے آدابِ مجلس دے حصول اُتے منحصر سی۔
سیاسی اعتبار توں کالج دا مقصد مسلماناں نوں تاجِ برطانیہ دی کارآمد تے وفادار رعایا بنانا سی۔ اس لئی کالج دے قواعد وچ یورپین اسٹاف نوں کالج دا اک لازمی عنصر قرار دتا گیا تاکہ مسلماناں تے انگریزاں وچ اتحاد تے یک جہتی پیدا ہوئے تے حکومت نوں وی کالج دی خیر خواہی پراعتماد رہے۔ طلبا وچ جتھے جسمانی صحت، وقت دی قدر تے فرض دا احساس پیدا کيتا جاندا اوتھے اطاعت دی وی مشق کرائی جاندی کیوں کہ سر سید دے نزدیک ایہ محکوم قوم دا زیور سی۔ فیر ملازمتاں دے لئی وی سب توں زیادہ ايسے خصوصیت کيتی ضرورت سی۔
سرسید دے تعلیمی مشن دی کامیابی دی اک وڈی وجہ حکومت کی تائید تے سرپرستی سی۔ خودسر سید نے وی اپنے اثرورسوخ توں کافی کم لیا۔ اس توں لوکاں وچ کافی بد ظنی پیدا ہوئی۔ حالی اس دا ذکر کردے ہوئے لکھدے نيں کہ
’’ہزاراں ایہ خیال کردے سن کہ مدرسہ قوم دے فائدے دے لئی قائم نئيں کيتا گیا بلکہ اس لئی قائم کيتا گیا اے کہ انگریزی سلطنت نوں زیادہ استحکام ہوئے۔ اس خیال دا دوسرا جز صحیح سی مگر پہلا جز اس لئی غلط سی کہ حالت موجودہ وچ مسلماناں دی قومی زندگی اس گل اُتے موقوف اے کہ انگریزی سلطنت نوں زیادہ استحکام ہو‘‘۔
سر سید نوں اپنے مذہبی خیالات دی بنا اُتے وڈی دشواریاں دا سامنا کرنا پيا۔ اوہ مذہبی بحثاں وچ نئيں پڑنا چاہندے سن لیکن اس دے بغیر چارہ وی نہ سی۔ حالی اس دی اس طرح وضاحت کردے نيں :۔
’’اگرچہ سر سید دا اصل مقصد مسلماناں دی پولیٹکل تے سوشل حالت دا درست کرنا سی لیکن چونکہ مسلمان اپنے مذہب نوں ہمیشہ توں دین تے دنیا دونے دا رہبرسمجھدے رہے نيں تے کسی گل نوں خواہ دینی ہوئے خواہ دنیوی جدوں تک کہ اس دا ثبوت مذہب دی روسے نہ دتا جائے تسلیم نئيں کردے تے ہور مسلماناں دی پالیٹکل حالت نوں بہت کچھ تعلق انہاں دے مذہب دے نال سی، اس لئی سر سید کوسنہ 1857کے بعد توں اخیر دم تک برابر مذہبی مباحث وچ مشغول رہنا پڑا‘‘ ۔
سر سید انگریزاں تے مسلماناں دے درمیان مذہبی تنفر دی خلیج توں خوب واقف سن ۔ اک انیہويں صدی دی مغربی قدراں توں اسلام نوں پرکھدا تے اسنوں دنیاوی ترقی دا سب توں وڈا مانع، جنگجو تے غیر شائستہ مذہب ثابت کردا تودوسرا عیسائیت نوں اسلام توں کمتر ٹھہراندا تے انجیل دے موجودہ نسخے نوں اصل دے مطابق نہ سمجھدا۔ چنانچہ انگریزاں تے مسلماناں وچ صلح کرانے دے لئی ضروری سی کہ عیسائیت تے اسلام وچ صلح کرائی جائے۔ سر سید دی ’’تبیین الکلام‘‘ دی غرض تے غایت ایہی سی۔ ایہ بائبل دی پہلی تفسیر سی جو اصول اسلام دے مطابق لکھی گئی تے جس وچ سر سید نے ایہ ثابت کيتا کہ اسلام تے عیسائیت اصولی اعتبار توں اک نيں۔ ہور تمام مذاہب وچ صرف اسلام ہی عیسائیت دا دوست ہوسکدا اے۔ ’’خطبات احمدیہ‘‘ وچ سرولیم میور دے اعتراضات دا جواب دیندے ہوے انھاں نے مغرب دی جدید قدراں کواسلام توں ہم آہنگ کرنے دی کوشش کيتی تے جس کسوٹی توں انگریزاں دا تعلیم یافتہ طبقہ اسلام نوں حقارت توں دیکھدا تھااُسی کسوٹی توں اسنوں مہذب تے شائستہ ثابت کيتا۔ قرآن دی تفسیر وی سر سید نے ايسے نقطۂ نظرسے لکھی۔
سرسید نے مروّجہ اسلام اُتے وڈی سخت تنقید دی اے۔ مذہب نوں تنقیدی نظر توں دیکھنے دا رجحان شاہ ولی اللہ دی تصنیفات توں پیدا ہوئے گیا سی۔ اسنوں سید احمد شہید تے شاہ اسمٰعیل نے جنہاں توں وہابی تحریک منسوب کيتی جاندی اے، تے وی تقویت پہنچائی۔ وہابی زوائد تے بدعات دے سخت مخالف سن تے قرآن نوں مذہبی تعلیم دا اصل منبع تصور کردے سن ۔ سر سید وی انہاں ہی عقائد کولے کے اٹھے۔ اوہ وی مسلماناں نوں مذموم رس وچ تے تقلید دی زنجیراں توں آزاد تے اجتہاد تے تنقید توں آشنا کرنا چاہندے سن ۔ لیکن مذہب دی بقا دے سلسلے وچ انھاں مسلماناں دی موجود ہ حالت توں اِنّا خوف نہ سی جِنّا مشنری عیسائیاں دی جانب توں سی کیونجے انہاں دے جدیدسائنٹفک تصورات تعلیم یافتہ مسلماناں نوں تشکیک وچ مبتلیا کے رہے سن ۔ حقیقت ایہ اے کہ عقلیت تے سائنس دے حملےآں توں ہندستان وچ اسلام نوں اوہی خطرہ سی جوستارہويں تے اٹھارھواں صدی وچ عیسائیت کوانگلستان وچ پیش آیا سی۔ انگلستان وچ اک مدت تک سائنس تے مذہب دی کشاکش جاری رہی تے آخر کارعیسائی عال وچ نوں مذہب دی بقا دی خاطر عقلیت تے سائنس توں سمجھوتہ کرنا پيا۔ ہندستان وچ اسلام دی ایہی کیفیت اُنیسواں صدی دے نصف آخر حصے وچ سی تے سر سید کواس دور وچ مذہب نوں بچانے دے لئی اوہی کرنا پيا جواس توں پہلے سائنس دی ترقی دی وجہ توں یورپ دے مذہبی حلفےآں نوں کرنا پيا سی۔ یعنی مذہب دی ترجمانی عقل تے نیچر دے مطابق۔ اس ضمن وچ سر سید نے صرف قرآن نوں مذہب دا اصل سرچشمہ قرار دتا تے اس دی اک جدید تفسیر پیش کيتی۔ قرآن نوں خدا دا قول تے نیچر نوں خدا دا فعل مان کر قول تے فعل وچ تطبیق کرنے دی کوشش کيتی۔ اس طرح مذہب اسلام پہلی بار سائنس دے سانچے وچ ڈھالیا گیا۔
سر سید نے مغربی رہتل دا مطالعہ وڈی گہری نظر توں کيتا سی۔ سرمایہ دارانہ نظام وچ مذہب دی حیثیت اِنّی جماعتی نئيں رہندی جِنّی کہ انفرادی ہوئے جاندی اے۔ سر سید نے وی دین تے دنیا نوں وکھ کر کے مذہب نوں اک انفرادی چیز بنا دتا بلکہ اِنّا زور دتا کہ اس دے مقابلے وچ دین دی کوئی اہمیت نہ رہی۔ مثلاً ’’پیٹ ایسی چیز اے کہ دین رہے یا جاوے خدا ملے یا نہ ملے ، اسنوں بھرنا چاہیے‘‘۔ ’’ دین چھڈنے توں دنیا نئيں جاندی مگر دنیا چھڈنے توں دین جاندا رہندا اے ‘‘ ۔ ’’ مذہبی تعلیم عقبیٰ دی تعلیم دے لئی اے، دنیوی تعلیم دنیوی ترقی دے لیے‘‘ ۔
لیکن اس توں ایہ نتیجہ وی اخذ نہ کرنا چاہیے کہ سر سید توں پہلے مسلم سوسائٹی وچ دنیوی عنصر سرے توں مفقود سی۔ ایہ عنصر کم تے بیش ہر دور وچ موجود سی۔ صوفیاں دی اخلاقی تے روحانی تعلیمات اس دے اثرات زائل کرنے وچ برابر مصروف رہیاں تے دنیا نوں دین اُتے غالب ہونے توں رکدی رہیاں۔ سر سید نے ايسے دنیوی عنصر نوں دوبارہ ابھارنے دی کوشش کيتی جو صوفیا دے اثرسے دب گیا سی۔
مسلماناں نوں انگریزاں دا طرفدار تے وفادار بنانے وچ سر سید دے پاس سب توں وڈا آلہ مذہب ہی سی۔ اوہ مسلماناں دے باغیانہ جذبات توں بہت خائف سن ۔ اس لئی سنہ 1857کے بعد توں جہاد دے مسئلے نوں بار بار اپنی تحریر تے تقریر وچ اٹھاندے رہے۔ خطبات احمدیہ وی اس ذکر توں خالی نئيں۔ لیکن تفسیر القرآن وچ انھاں نے خاص طور توں اس اُتے زور دتا تے ثابت کيتا کہ :۔
’’اسلام فساد تے غدر دی اجازت نئيں دیندا جس نے انہاں کو(یعنی مسلماناں کو) امن دتا ہوئے مسلمان ہوئے یا کافراس دی اطاعت تے احسان مندی دی ہدایت کردا اے ‘‘ ۔
اس توں سر سید دا اصل منشا انگریزاں دے ذہن توں جہاد دے خوف ناک تصور دا دور کرنا ہی نئيں بلکہ مسلماناں وچ اک ایسا مذہبی عقیدہ وی پیدا کرنا سی جس دے ہُندے اوہ کدی وی انگریزاں دے خلاف تلوار نہ اٹھا سکن۔
سر سید براہ راست سیاست وچ حصہ لیندے ہوئے کتراتے سن لیکن آخر عمر وچ انھاں نیشنل کانگریس دے قیام دے بعدسیاسی اکھاڑے وچ کودنا ہی پيا۔ ایتھے توں انہاں دے بارے وچ دو راواں ہوئے گئياں۔ اک انھاں ہیروسمجھنے لگا۔ دوسرا فرقہ پرست۔ لیکن اس قسم دی یک طرفہ رائے قائم کر لینے توں پہلے سانوں سر سید دی پوری سیاسی زندگی تے بدلدے ہوئے حالات پربھی اک نظر ڈال لینی چاہیے۔
سر سید نے مسلماناں دے بارے وچ جوپالیسی وضعکيتی سی اس دا ذکر ابتدا وچ آ چکيا اے۔ مختصر ایہ کہ اوہ برطانوی حکومت دے استحکام نوں امن دے لئی تے امن نوں ملکی ترقی دے لئی لازمی سمجھدے سن ۔ انہاں دی نظر وچ ملکی ترقی تعلیمی ترقی دے مترادف سی جس اُتے اعلیٰ ملازمتاں دا دارومدار سی تے اعلیٰ ملازمتاں اس لئی ضروری سن کہ انہاں دے بغیر مسلماناں نوں کوئی سیاسی درجہ حاصل نہ ہوسکدا سی۔ سر سید دی کوشش ایہی سی کہ مسلمان جلد توں جلد موجودہ نظام حکومت وچ اک سیاسی حیثیت دے مالک ہوئے جاواں۔ اس لئی اوہ انہاں دی تمام تر توجہ انگریزی تعلیم اُتے مرکوز رکھدے سن ۔ انھاں اندیشہ سی کہ مسلمان کسی تے مسئلے وچ الجھ گئے تاں ایہ توجہ بٹ جائے گی تے انہاں دے تعلیمی پروگرام تے سیاسی منصوبے دی راہ وچ سخت رکاوٹاں حائل ہوئے جاواں گی۔
سر سید نے اس پالیسی نوں ہمیشہ نظر دے سامنے رکھیا تے بدلدے ہوئے حالات وچ وی اس پرسختی دے نال پابند رہے۔ اوہ اس پالیسی نوں عام طور توں ہندستان دے تمام باشندےآں دے لئی مفید سمجھدے سن لیکن انہاں دے صحیح مخاطب دراصل مسلمان ہی سن ۔ اوہ فطرتاً تنگ دل سن نہ تنگ نظر، بلکہ اس دے برعکس انہاں وچ انتہائی رواداری تے کشادہ دلی سی۔ بغاوت دے بعد اوہ اک عرصے تک ہندستان دے تمام باشندےآں نوں اک قوم تصور کردے رہے تے قوم دی خصوصیت دے واسطے مذہب، فرقہ یا گروہ دے امتیازات کوناپسندیدگی دی نظر توں دیکھیا کیتے۔ سنہ1861 وچ وائسرائے دی کونسل وچ ہندستانی ممبراں دی نامزدگی وی وڈی حد تک ’’اسباب بغاوت‘‘ دی رہین منت سی جس وچ انھاں نے وائسرائے دی کونسل وچ ہندستانی ممبراں دی عدم موجودگی نوں بغاوت دا اصل سبب دسیا سی۔ اوہ دو بار خود وی وائسرائے دی لیجسلیٹو کونسل دے ممبر رہے تے اس حیثیت وچ انہاں دی خدمات نوں عام طورسے پسند کيتا گیا۔ البرٹ بل دے سلسلے وچ ملکی تے غیرملکی امتیازات دے بارے وچ جو انھاں نے تقریرکيتی سی اس نے تاں انھاں ہندو تے مسلمان دونے دا متفقہ طور اُتے لیڈر بنا دتا سی۔ سنہ1884 وچ جدوں سریندر ناتھ بنرجی ہندستان وچ سول سروس دے امتحان دی تحریک دے سلسلے وچ دورہ کردے ہوئے علی گڑھ آئے تاں سر سید نے وڈے جوش تے خروش توں انہاں دے اعزاز وچ جلسہ کيتا۔ کالج فنڈ وچ ہندوواں دی امداد وی انہاں دی قومی بے تعصبی دی اک دلیل اے۔ بہر حال اوہ سنہ1884تک ہندومسلم اتحاد دے بہت وڈے حامی نظر آندے نيں۔ لیکن حقیقت ایہ اے کہ اس توں بہت پہلے سنہ1867 وچ بنارس دے ہندوواں دی اردو دشمنی نے انہاں وچ ایہ احساس پیدا کر دتا سی کہ ہندومسلمان اک نال مل کے کم نئيں کرسکدے۔ بولی دے مسئلے اُتے انہاں دا ردّ عمل اک خط توں وی ظاہر ہُندا اے جو انھاں نے سنہ1870 وچ لندن توں محسن الملک نوں لکھیا سی۔ اس وچ اوہ سائنٹفک سوسائٹی دے اخبار تے ترجموں نوں ہندی وچ چھاپنے دی تحریک دی بابت لکھدے نيں :۔
’’مسلمان ہرگز ہندی اُتے متفق نہ ہون گے تے نتیجہ اس دا ایہ ہوئے گا کہ ہندو علاحدہ مسلمان علاحدہ ہوئے جاواں گے۔ ایتھے تک تاں کچھ اندیشہ نئيں بلکہ وچ سمجھدا ہاں کہ اگرمسلمان ہندوواں توں علاحدہ ہوئے کے اپنا کاروبار کرن گے تاں مسلماناں نوں زیادہ فائدہ ہوئے گا تے ہندو نقصان وچ رہن گے تے اس وچ صرف دو امر دا خیال اے۔ اک خاص اپنی طبیعت دے سبب توں کہ وچ کل ہند(کیا ہندو کيتا مسلمان) دی بھلائی چاہندا ہون۔ دوسرا وڈا خوف اس گل دا اے کہ مسلماناں اُتے نہایت بد اقبالی تے ادبار چھایا ہويا اے۔ اوہ جھوٹھے تے لغو تعصب وچ مبتلا نيں، تے کسی قدر مفلس وی نيں ‘‘۔
لیکن کچھ عرصے بعدسنہ1882 وچ جدوں کہ سر سید وائسرائے دی لیجسلیٹو کونسل دے ممبر سن ایجوکیشن کمیشن وچ ہندوواں نوں اردو دی مخالفت دا فیر موقع ملا۔ اس دفعہ پہلے توں وی زیادہ زور شور دے نال شمالی مغربی ضلعے تے پنجاب دے ہندوواں نے اردو بولی تے فارسی خط دی مخالفت وچ کوشش کيتی ۔ اس تنگ نظری نوں دیکھدے ہوئے ایہ خیال کہ مسلمان ہندوواں توں علاحدہ ہوئے کے اپنا کاروبار کرن گے تومسلماناں نوں زیادہ فائدہ ہوئے گا سر سید دے ذہن وچ روزبروز جڑ پکڑدا گیا۔ ایتھے تک کہ سنہ1883 وچ قانون لوکل سلف گورنمنٹ جدوں مجلس قانون ساز وچ آیا تاں انھاں نے خالص فرقہ وارانہ نقطۂ نظر توں اس امر اُتے زور دتا کہ حکومت اقلیتاں دے تحفظ دے لئی اک ثلث ممبراں دا تقرر اپنے ہتھ وچ رکھے۔ ایتھے توں ہندو تے مسلماناں دی سیاست دے دھارے وکھ وکھ رنگ اختیار کرنے لگے۔ ایہ حالے اچھی طرح نمایاں نئيں ہوئے سن ۔ لیکن سنہ 1887 تے 1888 وچ سر سید دی دو تقریراں توں جنہاں وچ مسلماناں نوں انڈین نیشنل کانگریس توں وکھ رہنے دا مشورہ دتا گیا سی ایہ رنگ کافی نمایاں تے گہرا ہوئے گیا۔
انڈین نیشنل کانگریس سنہ1885 وچ قائم ہوئی۔ اس دی بنیاد سرکاری طور اُتے اک انگریز افسرہے۔ او۔ ہیوم نے رکھی جوسنہ1882تک انگریزی ملازمت وچ سی۔ اس سلسلے وچ رجنی پام دت لکھدے نيں کہ
’’ہیوم جدوں سرکاری ملازم سی تاں اسنوں اپنے عہدے دی ذمہ داریاں دے سلسلے وچ خفیہ پولیس دی تمام ضخیم رپورٹاں ملیاں سن جنہاں وچ دسیا گیا سی کہ عوام وچ بے چینی کس طرح پھیل رہی اے تے خفیہ سازشی انجمناں قائم ہوئے رہیاں نيں۔ سنہ 1870 تے اس دے بعد دے دس سال دا زمانہ وڈے وڈے قحطاں تے سخت تباہیاں دا زمانہ سی تے عوام وچ بے چینی وڈی تیزی توں ودھ رہی سی جس دی اک مثال دکن دے کساناں دی بغاوت سی۔ سنہ 1877 دے اِنّے وڈے وحشت ناک قحط دے زمانے ہی وچ ملکہ وکٹوریہ دا دربار ہويا جس وچ انہاں دے ملکۂ ہندستان بننے دا اعلان کيتا گیا تے روپیہ پانی دی طرح بہایا گیا تے ايسے زمانے وچ افغاناں توں دوسری لڑائی وی ہوئی۔ بے چینی نوں جبر تے تشدد توں کچل دتا گیا۔ سنہ1878 وچ ہندستانی اخباراں دا قانون بنایا گیا۔ جس دی روسے اخباراں دی ساری آزادی سلب کر لئی گئی تے اس دے اک سال بعد ہتھیاراں دا قانون بنا جس دی رُو توں ہرقسم دے ہتھیار رکھنا منع کر دتا گیا۔ حتیٰ کہ کسان جانوراں توں اپنی حفاظت دے لئی وی کوئی ہتھیار نئيں رکھ سکدے سن ۔ عام جلسے کرنے دے حقوق بہت زیادہ محدود کر دتے گئے۔‘‘ ہیوم دے سوانح نگار نے لکھیا اے:۔
’’رجعت پرستاں نے اک طرف تاں اِنّے بوہت سارے منحوس قانون بنائے تے نال ہی پولیس نے ظلم تے تشدد دے اوہ طریقے اختیار کیتے جوزارروس کيتا کردا سی۔ اس دی وجہ توں ہندستان دی باگ ڈور لارڈ لٹن دے ہتھ وچ اس زمانے وچ دتی گئی جدوں کہ اوہ انقلابی بغاوت دے بالکل کنارے پہنچ گیا تے ٹھیک ايسے وقت ہیوم تے انہاں دے ہندستانی مشیراں نے بہت با موقعہ ایہ محسوس کيتا کہ مداخلت کرنی چاہیے۔‘‘
سرولیم ویڈربرن نے اگے چل کے اس مداخلت دا سبب وی بیان کر دتا اے:۔
’’وائسرائے لارڈ لٹن دے آخر ی دور وچ یعنی 1878 تے 1879 دے نیڑے مسٹر ہیوم نے ایہ محسوس کيتا کہ ہن ایہ ضروری اے کہ اس ودھدی ہوئی بے چینی نوں دور کرنے دے لئی کوئی ٹھوس قدم اٹھایا جائے۔ ملک دے مختلف حصےآں وچ حکومت دے جو بہی خواہ سن انھاں نے ہر جگہ توں انھاں متنبہ کيتا کہ حکومت نوں تے ہندستان دے مستقبل نوں عوام دی معاشی تباہ حالی تے تعلیم یافتہ طبقے دی بے چینی تے باغیانہ جذبات توں سخت خطرہ لاحق اے ‘‘۔
اسی خطرے نوں دور کرنے دے لئی کانگریس دا قیام عمل وچ آیا۔ لارڈ ڈفرن دا مقصد ایہ سی کہ کانگریس دے ذریعے ہندستان دے تعلیم یافتہ تے بیدار طبقاں نوں حکومت دا موید بنایا جائے تے اس دے لئی وفادار تے انتہا پسند گروہاں وچ دیوار کھڑی کر دتی جائے ۔فوری نتائج توں بظاہر ایہ معلوم ہُندا اے کہ اس مقصد وچ پوری کامیابی حاصل ہوئے گی۔ کانگریس دے پہلے اجلاس نے نہایت فدویانہ طرز عمل دا اظہار کيتا اس وچ نو قرار داداں منظور ہوئیاں جنہاں وچ نظم ونسق دی صرف تفصیلات وچ اصلاح دی تجاویز پیش کيتی گئياں سن۔ کسی قرار داد وچ قومی جمہوری مطالبہ دی ذرا سی وی جھلک سی تاں اوہ قرارداد سی جس وچ ایہ درخواست کيتی گئی سی کہ قانون ساز کونسل وچ چند منتخبہ ممبر وی لے لئی جاواں ۔ اس دے بعد نیشنل کانگریس تقریباً ویہہ سال تک ايسے ڈھرے اُتے چلدی رہی جس اُتے اس دے بانیاں نے اسنوں لگیا دتا سی۔ انہاں ویہہ سالاں وچ سلف گورنمنٹ (خود مختاری) دا کسی شکل وچ کوئی مطالبہ نئيں کيتا گیا۔ یعنی اس دی تجویز وچ کوئی بنیادی قومی مطالبہ پیش نئيں کيتا گیا۔ بلکہ صرف ایہ مطالبہ کيتا گیا کہ برطانوی حکومت کیتی اس موجودہ مشینری وچ ہندستانیاں نوں زیادہ نمائندگی دتی جائے۔ زیادہ توں زیادہ جو مطالبہ کيتا گیا اوہ ایہ سی کہ نمائندے ادارے قائم کیتے جاواں۔ ہندستانیاں دی خودمختاری دا کدرے مطالبہ نئيں کيتا گیا ۔
اس قومی سیاسی جماعت وچ وڈے درمیانی طبقے دے افراد، ترقی پسند جاگیردار، نويں صنعتی سرمایہ دار تے خوش حال تعلیم یافتہ لوک شریک سن ۔ ایہ تحریک ساحلی علاقےآں یعنی ممبئی، مدراس تے بنگال دے متوسط طبقے دی تحریک سی۔ اس دا سبب ڈبلیو، سی اسمتھ دے تجزیہ دے مطابق ایہ سی کہ برطانوی رہتل دے اثرات سب توں پہلے ساحلی علاقےآں وچ پھیلے۔ انہاں ہی علاقےآں وچ سب توں پہلے مغربی تعلیم تے ہندستانی صنعت دا آغاز ہويا۔ اس طرح اک متوسط طبقہ پیدا ہوئے گیا جواتفاق توں ہندوسی۔ ممبئی تے مدراس وچ ہندوواں دی اکثریت اے۔ بنگال وچ مسلماناں دی اکثریت اے لیکن صرف پینڈو باشندےآں وچ ۔ شہری آبادی وچ ہندو ہی غالب نيں۔ اس لئی بنگال وچ وی مسلماناں دے بجائے ہندوواں ہی دا متوسط طبقہ پیدا ہويا۔ ايسے طرح شمالی مغربی صوبے جومسلم اشرافیہ دے مراکز سن سب توں آخر وچ برطانوی اثرات توں دوچار ہوے ايسے طبقے توں مسلمان اپنا متوسط طبقہ پیدا کرسکدے سن لیکن تاریخی اسباب دی بنا پرسنہ 1870سے پہلے نہ توحکومت کیتی تشددآمیز پالیسی ہی بدلی تے نہ مسلمان ہی حکومت توں تعاون پرآماد ہ ہوسکے۔ بہرحال کانگریس وچ ہندو اکثریت اسمتھ دے لفظاں وچ اک اتفاقی امر سی۔ کانگریس ہندوبورژوا طبقے دی نمائندہ سی جوتعلیم تے ملازمت کيتی دوڑ وچ مسلماناں توں کدرے اگے ودھ گیا سی۔ سنہ1870کے بعد تک ملک وچ اس کاکوئی حریف نہ سی۔ لیکن حکومت کیتی فرقہ وارانہ پالیسی نے جدوں اس پرملازمتاں دے دروازے بند کیتے تے مسلماناں کونوازنا شروع کيتا توتعلیم یافتہ ہندوواں وچ حکومت دے خلاف اک عام بے چینی پیدا ہوئی تے ايسے دے نال مسلماناں دی طرف توں رشک ورقابت دا جذبہ وی پیدا ہويا۔ بنگالی اخبارات نے اس موقع اُتے وڈی لے دے مچائی تے حکومت کومسلماناں دی باغیانہ سرگرمیاں یاددلاواں۔ مسلماناں توں مفاہمت دی کوشش نوں نادانی توں تعبیر کيتا۔ ایتھے توں اک مستقل شک دا آغاز ہويا۔بوہت سارے مسلمان لیڈر جنہاں وچ قومی رجحانات شدت توں پائے جاندے سن علاحدگی پسند ہوگئے
کانگریس دی ابتدائی نیاز مندانہ تے وفادارانہ روش تے اس دے نرم مطالبات کودیکھدے ہوئے خودکانگریس دے بانی ہیوم وی سر سید دی مخالفت کوسمجھنے توں قاصر سن ۔ لیکن سر سید دے ذہنی پس منظر وچ بولی دا جھگڑا،گاؤکشی دا قضیہ،بنگالی اخبارات دی مسلم دشمنی تے اس قسم دی نہ جانے کِنّی بادیاں سن۔ دوسرے اوہ ہندوواں نوں صنعتی تے تجارتی اعتبار توں اُبھردا ہويا دیکھ رہے سن ۔ پھران دی نظر وچ ایہ وی سی کہ ہندو اپنی وفاداری تے انگریزی تعلیم دی بدولت حکومت کیتی مشینری وچ دخیل ہُندے جارہے نيں تے اس طرح ملک دی سیاست وچ انھاں خاصا مرتبہ حاصل ہوئے گیا اے۔ لیکن اس دے برخلاف مسلمان صنعت وتجارت کاتوذکر ہی کيتا تعلیم وملازمت وچ وی اِنّے پِچھے نيں کہ انھاں کوئی سیاسی اہمیت حاصل نئيں ہوسکدی۔ سر سید نے وڈی کوششاں تے مصیبتاں دے بعد مسلماناں کوتعلیم اُتے مائل کيتا سی۔ انھاں اندیشہ سی کہ مسلمان کانگریس وچ شریک ہوئے کے کدرے تعلیم توں ہتھ نہ اٹھا لاں تے انگریزاں دی مخالفت انھاں اک بار پھرسیاسی تے معاشی اعتبار توں سنہ 1857 دی سطح پرنہ پہنچیا دے تے اس طرح انہاں دے سارے کیتے دھرے اُتے پانی فیر جائے۔
الغرض سنہ 1857کی خوف ناک یاد تے ہندوواں دے سیاسی تے معاشی غلبے دا خوف اوہ محرکات سن جوسر سید دے لئی کانگریس دی مخالفت دا سبب بنے۔ انھاں نے لکھنؤ تے میرٹھ دی تقریراں وچ مسلماناں نوں کانگریس توں وکھ رہنے دا مشورہ دتا، اس لئی کہ کانگریس دے بنیادی مطالبات انہاں دے نزدیک مسلماناں دے حق وچ انتہائی مضر سن ۔ انھاں نے ہندستان وچ سول سروس دے امتحان دی مخالفت اس لئی دی کہ مسلماناں دا بنگالیاں دے مقابلے وچ جوان توں تعلیمی اعتبار توں بہت اگے سن کم یاب ہونا ممکن نہ سی۔ کونسلاں وچ منتخب ممبراں دے اضافے تے توسیع نوں اوہ مسلماناں دے لئی اس بنا اُتے نقصان دہ سمجھدے سن کہ اس توں ملک وچ نواں بتی طرز حکومت کیتی بنیاد پڑدی سی جس وچ مسلم اقلیت ہندو اکثریت توں ہمیشہ مغلوب رہندی۔
سر سید بنیادی طورپرمسلماناں ہی دے لیڈر سن ۔ اوہ صرف اس وقت تک قومی مطالگل کيتی حمایت کردے رہے، جدوں تک انہاں توں مسلماناں دے ذاتی مفاد کوکسی قسم دے نقصان پہنچنے دا احتمال پیدا نئيں ہويا۔ جمہوریت تے نیابتی طرز حکومت دے زبردست حامی ہُندے ہوے وی انھاں نے فرقہ وارانہ نقطۂ نظر توں اس صورت حال دا جائزہ لیا جوکانگریس دے مطالبات توں پیدا ہوئے گئی سی۔ ہندوواں دے غلبہ دے خوف تے مسلماناں دی تعلیمی تے معاشی پسماندگی نے انھاں تے وی حکومت کیتی گود وچ دھکیل دتا۔ کانگریس نے اپنے مطالبات دے پردے وچ برطانوی اقتدار وچ حصہ بٹانے دی ابتدائی کوشش شروع کر دتی سی۔ ایہ مطالبات جے منظور ہوئے جاندے تاں ہندوواں تے انگریزاں دا اک متحدہ محاذ سا بن جاندا جسنوں سر سید مسلماناں دے سیاسی حقوق دے لئی اک زبردست خطرہ تصور کردے سن ۔ انھاں نے اپنی مخالفتاں توں ایہ محاذ نئيں بننے دتا، بلکہ اس دے بجائے اک اینگلومسلم محاذ بنایا جس دی بنیاد مسلماناں دی غیر مشروط وفاداری اُتے رکھی۔ انھاں نے عمداً حکومت دے اقتدار نوں تے وی مضبوط کيتا کیونجے انہاں دے نزدیک مسلماناں دی بہبودی حکومت دے استحکام ہی اُتے منحصر سی۔ اس کوشش وچ انھاں نے کانگریس دے مطالگل کيتی مخالفت کردے ہوئے بجٹ یا فوجی امور وچ کِسے ہندستانی دی مداخلت نوں ناجائز قرار دتا تے ہندستان دی مفلسی نوں نظر انداز کر کے نمک دے محصول دا جواز پیش کيتا۔
اس وچ شک نئيں کہ سر سید اپنی تقریراں وچ بعض ایسی گلاں وی کہہ گئے جوان دے شایان شان نہ سن۔ مثلاً بنگالیاں دی روايتی بزدلی یا ادنیٰ تے اعلیٰ دے امتیازات کوجس طرح انھاں نے دلیل دے طور اُتے استعمال کیہ اوہ غالباً اس زمانے وچ وی کچھ اچھی نظر توں نہ دیکھیا گیا ہوئے گا۔ لیکن اصل سوال ایہ اے کہ سر سید دا مسلماناں کوکانگریس توں علاحدہ رکھنا قومی نقطہ نظر توں کتھے تک درست سی؟ اس سلسلے وچ خود سر سید دے لفظاں کہ ’’ بنگالیاں دا ایجی ٹیشن تمام ہندستان دا ایجی ٹیشن نئيں اے ‘‘ اپنی جگہ حقیقت اُتے مبنی سی۔ جواہر لال نہرو دی رائے وی سر سید دے حق وچ اے:۔
’’سر سید دا ایہ فیصلہ کہ تمام کوششاں مسلماناں نوں جدید تعلیم توں آراستہ کرنے اُتے صرف کر دینی چاہئاں، یقیناً درست تے صحیح سی۔ بغیراس تعلیم دے میرا خیال اے کہ مسلمان جدید طرز دی قومیت دی تعمیر وچ کوئی موثر حصہ نئيں لے سکدے سن، بلکہ ایہ اندیشہ سی کہ اوہ ہمیشہ ہمیشہ دے لئی ہندوواں دے غلام بن جاواں گے جو تعلیم وچ وی انہاں توں اگے سن تے معاشی اعتبار توں وی زیادہ مضبوط سن ۔‘‘
’’ہندوواں دی طرح مسلماناں وچ حالے تک کوئی بورژوا طبقہ نئيں پیدا ہويا سی۔ اس لئی نہ تاں تاریخی حالات اس دی اجازت دیندے سن تے نہ انہاں دے خیالات وچ کوئی ایسا انقلاب پیدا ہويا سی کہ مسلمان بورژوا تحریک وطنیت وچ شامل ہوئے جائے‘‘ ۔
مولانا محمد علی نے اسنوں تے وی واضح طور اُتے پیش کيتا اے:۔
’’سید احمد خاں معصوم نہ سن، غیر خاطی نہ سن مگر کوئی دور اندیش تے مصلحت باں مسلمان انہاں دے اس احساس توں اپنے کوسبک دوش ہرگز خیال نہ کريں گا کہ انھاں نے مسلماناں نوں کانگریس دی ابتدا وچ کانگریس دی شرکت توں روکیا۔ ایہی نئيں کہ اس وقت دی شرکت توں مسلماناں نوں نقصان پہنچکيا تے اوہ جس طرح مدراس، کلکتہ تے ممبئی دی یونیورسٹیاں دی تعلیم توں مستغنی رہ کے گھاٹے وچ رہے سن، علی گڑھ کالج توں مستغنی رہ کے گھاٹے وچ رہندے بلکہ انگریزاں دے خلاف جوش انتقام توں مجبور ہوئے کے کانگریس وچ اک شورش پسند فریق دی حیثیت توں شریک ہُندے تے اسنوں وی نقصان پہنچاندے۔ مسلماناں دے لئی میدان سیاست وچ قدم رکھنے دا اوہ وقت نہ سی بلکہ انہاں دی شرکت سیاست دے لئی وقت ویہہ برس بعد آیا جدوں کہ علی گڑھ کالج دے قیام نوں وی تیس سال گزر چکے سن تے جس طرح مدراس کلکتہ تے ممبئی یونیورسٹیاں دے سنہ 1857کے قیام دے تیس سال بعد ہندوواں دی اک نويں تعلیم یافتہ نسل سنہ 1885 وچ تیار ہوئے کے کانگریس دی بانی ہوئی، ايسے طرح1875سے علی گڑھ اسکول تے سنہ1877سے علی گڑھ کالج دی بنیاد دے تیس سال بعدمسلماناں دی اک نويں تعلیم یافتہ نسل سنہ1906 وچ تیار ہوئے کرمسلم لیگ دی بانی ہوئی تے مسلماناں نے بہ حیثیت ملت میدان سیاست وچ قدم رکھا‘‘ ۔
مسلماناں دی اس سیاسی بیداری دے بارے وچ اوہ اک جگہ فیر لکھدے نيں :۔
’’1907 وچ جدوں کہ قیام کالج دے پورے تیس سال بعد اک نويں نسل آغوش کالج وچ تربیت پاچکی تے تعلیم یافتہ مسلماناں نے ہندوواں دی طرح اک سیاسی کروٹ لی تے کانگریس دی طرح مسلم لیگ دا وی سنگ بنیاد رکھیا گیا ایہ کوئی اتفاقی امر نہ سی کہ طلبا نے حکومت کیتی پولیس تے خود اپنے یورپین اسٹاف دی جانب توں اس پولیس دی حمایت دے خلاف اسٹرائک کر دتی تے عین ايسے زمانے وچ اک دو ماہ پیشتر دی میری دعوت پرگو کھلے آنجہانی وی علی گڑھ وچ تشریف لیائے تے جنھاں نے طلبا نوں اپنا گرویدہ پایا ‘‘۔
مذکورہ بالا اقتباست توں ظاہر اے کہ کانگریس دی بنیاد جس زمانے وچ پئی مسلماناں دا متوسط طبقہ تشکیلی دور وچ سی تے ہندوواں دی طرح اوہ وی وفادار انہ طریقے توں جدید تعلیم، مغربی خیالات تے آئینی جدوجہد توں آشنا ہوئے رہیا سی۔ سنہ1885 وچ جس معاشی بے چینی نے ہندوواں دے متوسط طبقے کوکانگریس دی صورت وچ یک جا کے دتا سی ايسے طرح سنہ1906 وچ ايسے نوع دے معاشی حالات نے مسلماناں دے متوسط طبقے نوں جواب تیار ہوئے چکيا سی اپنی سیاسی تنظیم اُتے آمادہ کيتا۔ تعلیم یافتہ مسلماناں دی تعداد جس طرح ودھ رہی سی اس مناسبت توں حکومت دے پاس ملازمتاں نہ سن۔ اس توں اک بے اطمینانی پیدا ہوئی جس نے ہندوواں دے غلبے دے خوف توں مل کرمسلم لیگ دی صورت اختیار کر لئی۔
کانگریس وچ مسلماناں دی عدم شرکت کيتی اصل وجہ ایہ سی کہ سنہ1870تک انگریزاں دے خلاف جدوجہد کرنے دے بعد خود مسلماناں دی ہمتاں جواب دے چکیاں سن۔ پھرمسلماناں دے اس طبقے دے لئی جس دا ذریعہ معاش صرف ملازمت سی، سر سید دی اسيں نوائی دے سوا کوئی تے راستہ نہ سی۔ ہندو اکثریت دا اندیشہ اِنّا شدید نہ سی کہ انھاں کانگریس دی شرکت توں باز رکھدا۔ لیکن بدقسمتی توں اس اندیشے نوں بعد دے واقعات توں کافی تقویت پہنچی۔ سنہ1893 وچ گنپتی دے میلے تے انسداد گاؤ کشی دی تحریک نے ممبئی، اعظم گڑھ تے دوسرے تھاںواں وچ ہندومسلم فسادات برپا کر دتے۔ ایہ تحریکاں جنھاں تلک جداں لیڈر دی حمایت حاصل سی دراصل انگریزاں دے خلاف سن۔ ایہ گویا ترقی پسند قوم پرستی تے ہندو مذہب پرستی دی انتہائی رجعت پسندقوتاں دے اتحاد دا اظہار سی۔ جس دی ابتدا تلک نال ہوئی۔ اس صورت حال دا تجزیہ کردے ہوئے پام دت لکھدے نيں :۔
’’ایداں دے حالات وچ جدوں کہ ہرقسم دی سیاسی سرگرمی تے سیاسی ادارے کوسامراج اپنی پوری قوت دے نال دباندا سی تے جدوں کہ قومی تحریک حالے عوام تک نئيں پہنچی سی، سیاسی سرگرمیاں دے لئی اس طرح مذہبی ادارےآں دی آڑ لینا بالکل جائز سی۔ لیکن ایتھے سوال اک سیاسی تحریک دی صرف ظاہراً شکل دا نئيں اے تے گل صرف اِنّی نئيں اے کہ سیاسی سرگرمی دے لئی مذہبیت دی آڑ لی گئی۔ واقعہ ایہ اے کہ ایتھے خالص مذہب پرستی یا تاں اسيں پرستی نوں قومی تحریک وچ مرکزی حیثیت دے دتی گئی سی تے دعویٰ ایہ کیہ جاندا سی کہ قدیم ہندو رہتل روحانی نقطہ نظر توں جدید مغربی رہتل توں کدرے ودھ چڑھ کر اے۔ اس بنیادی سیاسی تبلیغ توں قومی تحریک دی اصل ترقی تے سیاسی بیداری نوں وڈا دھکا پہنچیا تے مسلماناں دی وڈی تعداد جو قومی تحریک توں وکھ تے اس دے خلاف ہوئے گئی، اس دی کچھ ذمہ داری اس پربھی اے کہ قومی تحریک وچ ہندو مذہب اُتے وڈا زور دتا گیا‘‘ ۔
یہ وی سانوں نہ بھولنا چاہیے کہ سر سید دے آخر ی دور دی سیاست وچ علی گڑھ کالج دے پرنسپل مسٹر بیک دا بہت کچھ ہتھ سی۔ اکثریت دے غلبہ دے خوف نوں انھاں نے تے وی ہويا دی۔ کدی انھاں نے مسلماناں نوں گزشتہ بغاوت دے انجام دی یاد تازہ کرائی تے کدی ملازمتاں دے چھن جانے دی دھمکی دتی تے اس طرح اوہ خلیج جو تاریخی اسباب دی بنا اُتے ہندو تے مسلماناں دے درمیان پیدا ہوئے گئی سی اسنوں تے وی وسیع کيتا۔ سنہ 1888 وچ یونائیٹڈ انڈین پٹیریاٹک ایسوسی ایشن جوکانگریس دی مخالفت دے لئی قائم ہوئی اک حد تک مسٹر بیک دی کوششاں دی رہین منت سی۔ لیکن اس قسم دی مخالفتاں دے باوجود کانگریس دی قومی تحریک ودھ رہی سی۔ چنانچہ1892 وچ ہندستانی کونسلاں دا قانون پاس ہويا تے صوبے دی کونسلاں وچ میونسپل تے ڈسٹرکٹ بورڈاں، تجارتی جماعتاں تے یونیورسٹیاں توں وی ممبر لئی جانے لگے۔ ممبراں کوکونسلاں وچ سوالات کرنے تے بجٹ اُتے بحث کرنے دے وی اختیارات حاصل ہوئے۔ ایہ مسٹر بیک دی شکست سی جوکانگریس تے اس دے مطالبات نوں برطانوی حکومت دے اقتدار دے لئی بہت وڈا خطرہ تصور کردے سن ۔ بہر حال انھاں نے اپنی کوششاں جاری رکھن تے سنہ 1893 وچ اک ہور جماعت مسلماناں دے سیاسی حقوق دی حفاظت دے لئی قائم ہوئی۔ اس دا ناں محمڈن اینگلو تے ینٹل ڈیفنس ایسوسی ایشن آف اپر انڈیا، رکھیا گیا۔ ایہ جماعت جداں کہ ناں توں ظاہر اے صرف مسلمان ممبراں اُتے مشتمل سی تے اس دا قیام ٹھیک اس زمانے وچ عمل وچ آیا۔ جدوں تلک دی انسداد گاؤ کشی دی تحریک توں جگہ جگہ ہندومسلم فسادات برپا سن ۔ اس دے سکریٹری خود مسٹر بیک سن ۔ سر سید نے خود اپنی مصروفیت تے پیرانہ سالی دی بنا پراس دی کارروائیاں وچ بوہت گھٹ حصہ لیا۔ سارا کم مسٹربیک ہی کردے سن تے انہاں دی ساری توجہ ہندوواں دے خلاف اینگلو مسلم بلاک بنانے وچ صرف ہُندی سی جوان دے نزدیک برطانوی حکومت دے استحکام دے لئی نہایت ضروری سی۔ چونکہ سر سید خود وی ہندو اکثریت توں خوفزدہ سن تے انہاں دی نظر وچ وی مسلماناں دا مستقبل انگریزی حکومت کیتی پائداری اُتے مبنی سی، اس لئی بیک دی فرقہ وارانہ سیاست نوں انہاں دی تائید حاصل رہی۔ اس دے علاوہ سر سید بیک اُتے اِنّا بھروسہ کرنے لگے سن کہ آخری عمر وچ انھاں نے انسٹی ٹیوٹ گزٹ وی انہاں دے سپرد کر دتا سی۔ بیک نے اس موقع توں فائدہ اٹھا کے فرقہ وارانہ فضا نوں تے وی مکدر کيتا۔ میر ولایت حسین دے الفا ظ وچ ’’بیک نے بنگالیاں تے انہاں دی تحریک دے خلاف انسٹی ٹیوٹ گزٹ دے اڈیٹوریل کالم وچ مضامین لکھنا شروع کیتے جوسر سید توں منسوب ہوئے تے بنگالیاں نے سر سید کوبرا بھلا کہنا شروع کيتا تے اس طرح بنگالیاں توں اعلانیہ لڑائی شروع ہوئے گئی ‘‘۔
مجموعی اعتبار توں دیکھیا جائے توسر سید دی خدمات مسلماناں دے لئی وڈی اہم تے وڈی انقلاب آفراں سن۔ انہاں دے دور وچ مسلماناں دا اک طبقہ ایسا وی سی جو اپنی معاشی بدحالی دی بنا اُتے حکومت توں تعاون کرنے اُتے مجبور سی، ، لیکن اسنوں مذہبی جواز دی وی ضرورت سی۔ سر سید نے ایہ مذہبی جواز مہیا کيتا تے حالی دی رائے دے مطابق مذہب دا اوہ متروک حصہ تلاش کيتا جو موجودہ زمانے دے موافق سی ۔ان دی وجہ توں تقلید، تعصب تے تنگ نظری وچ اوہ اگلی سی شدت باقی نہ رہی۔ اس دے علاوہ ایہ وی تسلیم کرنا پئے گا کہ دنیا توں جو بے تعلقی دین دی بدولت پیدا ہوئے گئی سی اوہ وی سر سید دی کوششاں توں دور ہوئی تے مسلمان دنیوی امور وچ جوش تے خروش توں حصہ لینے لگے۔
سر سید دی وفا دارانہ پالیسی شروع توں آخر تک غیر متزلزل رہی۔ انھاں حکومت دے استحکام دا اس درجہ خیال سی کہ معمولی توں معمولی سیاسی ہنگامے نوں وی برداشت نہ کرسکدے سن ۔ اس سلسلے وچ انھاں نے صرف کانگریس دے ہندوواں ہی دی نئيں بلکہ مسلماناں دی وی مخالفت کيتی۔ مثلاً جنگ بلقان دے دوران وچ جدوں مسلمان ترکی تے خلیفۂ ترکی دی حمایت وچ انگریزاں توں بد ظن تے مشتعل ہوئے رہے سن، انھاں نے ترکاں دے مقابلے وچ انگریزاں ہی دی طرفداری دی تے خلیفۂ ترکی نوں روحانی پیشوا مننے توں انکار کر دتا۔
لیکن اگرسر سید اس حد تک وفادار نہ ہُندے تاں شاید حکومت انہاں دے تعلیمی منصوبےآں نوں عملی شکل دینے وچ اِنّی مدد نہ کردی تے مسلماناں دا اوہ متوسط طبقہ جو مغرب دے علوم تے فنون، اقدار تے تصورات تے رہتل تے معاشرت توں آشنا ہوئے کرسیاست وچ اپنی جگہ پیدا کرنے دے قابل بنااس قدر جلد نہ بن پاندا۔ سر سید نے اک عرصے تک مسلماناں کوسیاست وچ نہ پڑنے دتا، لیکن انہاں دے آخری دور وچ حالات بہت کچھ بدل چکے سن ۔ مسلماناں دی نويں تعلیم یافتہ نسل ملکی سیاست وچ حصہ لینے دے لئی بے چین ہوئے رہی سی۔ سر سید نے اگرچہ اس توں پہلے امیر علی دی محمڈن نیشنل کانفرنس وچ جو ايسے نويں نسل دی بے اطمینانی دا پہلا مظاہرہ سی شریک ہونے توں انکار کر دتا سی، لیکن سنہ1893 تک انھاں خود مسلماناں دی اک سیاسی جماعت دی ضرورت دا احساس پیدا ہوئے چلا سی۔ محمڈن ڈیفنس ایسوسی ایشن ايسے ضرورت دی بنا اُتے وجود وچ آئی۔
سر سید نوں انگریزاں توں وڈا حسن ظن سی لیکن اس دے نال نال اوہ حاکم محکوم وچ مساویانہ تعلقات وی دیکھنا چاہندے سن ۔ اس معاملے وچ سر سید دی توقعات جس حد تک اوہ چاہندے سن پوری نئيں ہوئیاں۔ سنہ1884ہی وچ انھاں ایہ شکایت پیدا ہوئے گئی سن کہ انگریزاں کومسلماناں توں اوہ ہمدردی نئيں جس دے اوہ متمنی سن ۔ لیکن اس مسئلے نوں اوہ خالص ہندستانی نقطۂ نظر توں دیکھدے سن تے جے کدی اس خود داری کوٹھیس لگتی تاں برہم ہوئے جاندے۔ اپنی وفات توں کچھ پہلے اوہ شدت دے نال محسوس کرنے لگے سن کہ انگریزاں دے توہین آمیز رویہ وچ کوئی تبدیلی نئيں۔ اس تلخ حقیقت دے بارے وچ آخر کار انھاں کہنا پيا کہ ’’انگریزاں دا جو سلوک اپنے اسيں قو وچ توں تے جو ہندستانیاں توں اے اس وچ اِنّا ہی فرق اے جِنّا سفید تے سیاہ وچ ‘‘۔ تے شاید ايسے غیر مساویانہ سلوک دی بنا اُتے اوہ ’’اپنی زندگی دے آخری ایام وچ کانگریس دے مطالبات نوں حق بجانب سمجھنے لگے سن ‘‘ ۔
سر سید نوں غالباً غیرملکی سرمایہ دارانہ استحصال دا پوری طرح علم نہ سی ورنہ اوہ انگریزاں توں اِنّی توقعات وابستہ نہ کردے۔ صنعت تے تجارت اُتے حکومت کیتی بے شمار پابندیاں دے باوجود انھاں ایہ اُمید سی کہ انگریز مسلماناں نوں اپنی تجارت وچ حصہ دینے اُتے تیار ہوئے جاواں گے۔۔ ایہی خیال انہاں دا سرکاری ملازمتاں دے بارے وچ سی، لیکن انہاں مراعات دے لئی اوہ وفاداری تے اعلیٰ تعلیم دی شرائط وی پیش کردے سن ۔ ایہ سب انہاں دی خوش فہمی سی۔ اوہ انگریزاں دی شرافت، دیانت، اخلاق تے عہد تے پیمان اُتے ضرورت توں زیادہ بھروسہ کر بیٹھے سن ۔ اوہ ایہ نہ سمجھ سکے کہ سنہ 1870سے مسلماناں دے متعلق انگریزی پالیسی وچ جو تبدیلی ہوئی اوہ کسی ترحمانہ تے شریفانہ جذبہ دے بجائے خود برطانوی حکومت دے اپنے مفاد اُتے مبنی سی۔ ہندوواں دے بڑھدے ہوئے متوسط طبقے دے مقابلے وچ حکومت مسلماناں دا اک متوسط طبقہ پیدا کرنا چاہندی سی تاکہ باہمی رقابت تے دشمنی دی بنیاداں اُتے حکومت کیتی عمارت نوں تے وی مستحکم کيتا جا سکے۔ انگریز نہ ہندوواں دے دوست سن نہ مسلماناں دے تے نہ اوہ کسی نوں اِنّی مراعات دینے دے قائل سن کہ خود انہاں دا مفاد مجروح ہوئے۔ انہاں دے سرمایہ دار زر کشی دے لئی ملک وچ وڈے وڈے سرمایے لگیا رہے سن تے ايسے سرمایے دی حفاظت دے لئی ہنٹر دی نظر وچ حکومت دا استحکام ضروری سی۔
سر سید دا اک کارنامہ ایہ وی دسیا جاندا اے کہ انھاں نے مسلماناں دے لئی سب توں پہلے قوم دا لفظ استعمال کيتا تے انھاں قومیت دے تصور توں آشنا کيتا۔ سنہ 1857تک تے اس دے بعد وی اس قسم دی جداگانہ قومیت دا تصور ہندوواں وچ سی نہ مسلماناں وچ ۔ لیکن ایہ ضرور سی کہ سید احمد شہید دی تحریک توں مسلماناں وچ اپنی جداگانہ ہستی دا اک خفیف سا احساس پیدا ہوئے چلا سی۔ اس وچ فرقہ واریت مطلق نہ سی۔ ایہ بعد دی چیز اے جوسر سید دے زمانے وچ انگریزاں دی سیاسی تے معاشی پالیسی دی بدولت پیدا ہوئی۔ بہرحال مسلماناں وچ اک جداگانہ قوم دا تصور سر سید ہی دی دین اے تے سنہ1884کے بعد دی پیداوار اے۔ اسنوں سر سید دی محمڈن ایجوکیشنل کانفرنس نے تے وی ابھارا جوسنہ1886 وچ مسلماناں دی عام تعلیمی اصلاح دی غرض توں قائم ہوئی سی۔ اس دے سالانہ جلساں وچ ملک دے دور دراز گوشےآں توں نمائندے شریک ہُندے تے مسلم قومیت دے جذبہ توں سرشار ہوئے کے واپس جاندے لیکن اس جذبہ دی جتھے سب توں زیادہ نشوونما ہوئی اوہ علی گڑھ کالج سی جس دی اقامتی زندگی پرسر سید دی خاص توجہ سی۔ علی گڑھ دے طلبہ جوہندستان دے مختلف حصےآں توں آندے سن ۔ سر سید دے زیر اثر اک خاص انداز وچ رہنے، اک خاص یونیفارم پہننے تے اک خاص انداز وچ سوچنے دے عادی بنائے گئے۔ اس یک رنگی توں جداگانہ قومیت تے جداگانہ قومیت توں فرقہ وارانہ ذہنیت دی پرورش ہوئی۔
سر سید بعض معاملات وچ قدامت پرست تے تنگ نظر وی سن ۔ مثلاً موجودہ حالات وچ اوہ عورتاں دے پردے دے حامی سن تے انہاں دی انگریزی تعلیم دے مخالف۔ اوہ انہاں دے لئی اخلاق تے دینیات دی تعلیم ہی کافی سمجھدے سن ۔ انہاں دا عقیدہ سی کہ عورتاں توں پہلے مرداں دا تعلیم یافتہ ہونا ضروری اے۔ اس دے بعد اوہ خود عورتاں کوتعلیم توں آراستہ کر لین گے کیونجے ’’جتھے دے مرد تعلیم یافتہ ہوئے گئے نيں اوتھے دیاں عورتاں وی تعلیم یافتہ ہوئے گئی نيں‘‘۔
ادنیٰ حیثیت دے مسلمان لڑکےآں دے لئی وی اوہ انگریزی تعلیم نوں ضروری خیال نئيں کردے سن ۔ انھاں نے ٹیکنیکل ایجوکیشن دی وی شدید مخالفت کيتی تے اس دی وجہ ایہ دسی کہ اس توں ہائی ایجوکیشن وچ خلل پئے گا۔ انھاں نے اس سلسلے وچ ایہ نہ دیکھیا کہ ہندستان صنعتی ترقی دی طرف قدم ودھیا رہیا اے۔ انہاں دی ساری توجہ بس اس لُٹھی کہ مسلماناں دا اک طبقہ جلد توں جلد انگریزی تعلیم حاصل کر کے ملکی سیاست وچ دخیل ہوئے جائے۔ اس دے علاوہ تمام چیزاں انہاں دی نظر وچ ثانوی حیثیت رکھدیاں سن۔
سر سید نوں ابتدا وچ سخت مخالفتاں دا سامنا کرنا پيا لیکن آخری عمر وچ اوہ عام طورسے مسلماناں دے سب توں وڈے لیڈرسمجھے جانے لگے سن ۔ فیر وی عال وچ تے مولویاں دا طبقہ جو دراصل ادنیٰ درجے دے مسلماناں دی نمائندگی کردا سی۔ سر سید دی مسلسل مستقل تے شدید مخالفت کردا رہیا۔ ایہ طبقہ سیاسی اعتبار توں جِنّا انگریز دشمن سی اِنّا ہی مذہبی اعتبار توں قدامت پرست وی سی۔ اوہ لوک وی سر سید دے مخالف رہے جو قدیم سماج دے پروردہ سن تے ڈردے سن کہ کدرے سر سید دے جدید خیالات توں اُنہاں دے قدیم اقدار تے تصورات دا اوہ شیرازہ نہ بکھر جائے جو انہاں دی ذہنی تے جذباتی تسکین دا باعث سی۔ فیر وی سر سید دی جدیدیت نے قدیم اقدار دی دیواراں وچ ایداں دے شگاف پیدا کر دتے سن جنہاں دی وجہ توں دل تے دماغ دی دنیا وچ اک تہلکہ مچ گیا سی۔ عقل نويں دنیا دی طرف کھینچکی سی، جذبہ پرانی دنیا دی طرف۔ دونے دی ہم آہنگی دے لئی کچھ وقت درکار سی۔ چنانچہ اسيں دیکھدے نيں کہ سر سید دے آخری دور وچ جدوں انہاں دی تحریک دی عمر ویہہ بائیس سال ہوئے چکی سی علما یا قدیم اقدار دے پرستارےآں دے علاوہ عام مخالفتاں وچ وڈی حد تک کمی پیدا ہوئے گئی سی۔ قدیم جدید توں مانوس ہوئے چلا سی۔
آخر وچ جے اسيں سر سید دے بارے وچ کوئی فیصلہ کن رائے قائم کرنے دی کوشش کرن تاں سانوں ایہ تسلیم کرنا پئے گا کہ اوہ مجموعی طور اُتے اپنے دور دی عام ترقی پسندی دے معیار اُتے ہر طرح پورے اتردے نيں۔ حکومت توں وفاداری انہاں دی رجعت پسندی دی دلیل نئيں بن سکدی کیونجے خودکانگریس وی جو ملک دی سب توں زیادہ ترقی پسندجماعت سی ايسے منزل وچ سی تے سر سید دے بعد وی اک عرصے تک ايسے منزل وچ رہی۔ کانگریس بورژوا طبقے دی نمائندہ سی تے اس دور دا بورژوا طبقہ اچھی طرح جاندا سی کہ اوہ اِنّا طاقت ور نئيں اے کہ برطانوی حکومت دے نظام نوں چیلنج کرسکے۔ اس دے برعکس اوہ برطانوی حکومت نوں اپنا دوست سمجھدا سی۔ اس طبقے دے نزدیک انہاں دی اصل دشمن برطانوی حکومت نئيں سی بلکہ ایہ حقیقت سی کہ عوام بالکل پسماندہ سن، ملک نوں جدید ترقیاں دی ہويا نئيں لگی سی، توہمات تے جہالت دا اثر لوکاں اُتے بہت زیادہ غالب سی تے نوکر شاہی نظم ونسق دا ناقص نظام انہاں تمام خامیاں دا ذمہ دار سی۔ ’’ان خرابیاں دے خلاف جدوجہد کردے ہوئے انھاں توقع رہندی سی کہ برطانوی حکومت انہاں دے نال تعاون کرے گی‘‘ ۔ سر سید کواس نقطۂ نظر توں ویکھو تاں اوہ وی مسلماناں دی پسماندگی، جہالت تے توہمات نوں دور کرنے تے مغربی اقدار تے جمہوری تصورات دے پھیلانے وچ تمام عمر مصروف رہے۔ کانگریسی لیڈراں دی طرح اوہ وی حکومت دے وفادار سن تے حکومت دے نظم ونسق وچ ہندستانیاں نوں برابر دا شریک دیکھنا چاہندے سن لیکن جداں کہ دسیا جا چکيا اے انھاں ایہ وی گوارا نہ سی کہ ہندو اپنی اکثریت تے تعلیمی ترقی دی بدولت مسلماناں توں پہلے حکومت کیتی مشینری اُتے قابض ہوئے جاواں تے انہاں دی حق تلفی کرن۔ سر سید کوکانگریس دی مخالفت کيتی بنا اُتے رجعت پسند قرار دینا اک عام غلطی اے۔ انھاں نے مسلماناں نوں یقیناً اک جداگانہ سیاسی نصب العین دتا، لیکن اسنوں اک تاریخی مجبوری دے سوا کچھ تے سمجھنا سخت ناانصافی ہوئے گی۔
سر سید دی داستان نا مکمل رہ جائے گی جے اسيں شعر تے ادب دی دنیا وچ اس انقلاب دا ذکر نہ کرن جوان دی توجہ دا رہین منت اے۔ انھاں نے مختلف النوع موضوعات اُتے قلم اٹھا کے بولی کوہرقسم دے خیالات دی ادائیگی دے قابل بنایا۔ تکلف تے تصنع دی بجائے سادگی تے سلاست نوں رواج دتا۔ اس طرح اردو نوں جتھے تک نثر دا تعلق اے سر سید دی بدولت پہلی بار وسعتاں نصیب ہوئیاں۔ انہاں دی تحریر اک عرصے تک نثر لکھنے والےآں دے لئی نمونہ بنی رہی۔ حالی، شبلی سبھی انہاں دے خوشہ چاں نيں۔ نظم وی انہاں دی کچھ کم احسان مند نئيں۔ مولانا محمد حسین آزاد اگرچہ نويں تے نیچرل شاعری دے بانی نيں لیکن اس دے رُخ کوسادگی تے افادیت دی طرف موڑنے وچ سر سید دا بہت وڈا ہتھ اے۔ اس نیچرل شاعری دے بانی دی نظم اُتے تبصرہ کردے ہوئے اک خط وچ لکھدے نيں :۔
’’ میں مدت توں چاہندا سی کہ ساڈے شاعر نیچر دے حالات دے بیان اُتے متوجہ ہون۔ آپ دی مثنوی ’’خواب امن‘‘ پہنچی۔ بہت دل خوش ہويا۔ درحقیقت شاعری تے زورسخن وری دی داد دتی اے۔ ہن وی اس وچ خیالی گلاں بہت نيں۔ اپنے کلام نوں تے زیادہ نیچر دی طرف مائل کرو۔ جس قدر کلام نیچر دی طرف مائل ہوئے گا اِنّا ہی مزا دے گا۔ ہن لوکاں دے طعناں توں مت ڈرو۔ ضروری اے کہ انگریزی شاعراں دے خیالات لے کے اردو بولی وچ ادا کیتے جاواں۔ ایہ کم ہی ایسا مشکل اے کہ کوئی کر تودے۔ حالے تک اسيں وچ خیالات نیچر دے نيں ہی نئيں۔ اسيں بیان کيتا کرسکدے نيں۔‘‘