ہیئت پرستی (فلسفہ)
ہیئت
[سودھو]ہیئت دے لغوی معانی حالت، صورت تے ساخت دے نيں، صاحبِ فرہنگِ آصفیہ تے صاحبِ نور اللغات نے ہیئت دے مندرجہ ذیل معانی دتے نيں۔
- صورت، شکل، چہرہ مہرہ
- ڈول، ساخت، بناوٹ، دھج
- حال، حالت، کیفیت، ڈھنگ، طور، طریق
انگریزی ادبیات وچ ہیئت دے لئی Form دا لفظ مستعمل اے، ایتھے ایہ کہنا بے موقع نئيں اے کہ انگریزی وچ Form دا لفظ جتھے ہیئت دے لئی بردا جاندا اے اوتھے صنف دے لئی وی استعمال ہُندا اے، مغربی تنقید نگاراں دے ہاں ایہ لفظ بالعموم ايسے دوہری معنویت دا حامل دکھادی دیندا اے۔ مروجہ اصطلاحی مفہوم دے اعتبار توں صنف تے ہیئت اک دوسرے توں وکھ وکھ نيں، صنف دا تعلق کسی فن پارے دے مواد تے موضوع توں اے جدوں کہ ہیئت کسی تخلیق دے ظاہری ڈھانچے تے صورت دا ناں اے۔ اردو ادب وچ اگرچہ صنف تے ہیئت انہاں مروجہ معنےآں وچ مستعمل نيں اُتے بعض اوقات ایہ اصطلاحاں ایويں باہم آمیخت ہوئے جاندیاں نيں کہ انہاں دی علاحدہ شناخت تے انفرادی حیثیت گم ہوئے جاندی اے تے ہیئت صنف دے لئی تے صنف ہیئت دے لئی استعمال ہونے لگتی اے۔ مثال دے طور اُتے غزل بہ یک وقت صنف وی اے تے ہیئت بھی۔ کیوں کہ ایہ دونے حیثیتاں اس دے وجود وچ ضم نيں۔ لیکن جدوں مروجہ مفہوم دے مطابق اسيں اس دا جائزہ لیندے نيں تاں ایہ کہنا پڑدا اے کہ غزل صنف نئيں اے کیوں کہ صنف دا تشخص مواد تے موضوع توں اے، ابتدا وچ جدوں غزل محض عشقیہ ماحول دی ترجمان سی اُس وقت تک اسنوں صنف کہنے وچ تأ مل نئيں ہوئے سکدا مگر ہن جدوں کہ غزل دے دائرۂ موضوعات وچ پوری انسانی زندگی تے اس دے میلانات و امکانات شامل ہوئے چکے نيں، اس لئی اسنوں کسی محدود دائرے وچ مقید نئيں کيتا جا سکدا، اس دے بر عکس غزل دا ناں سندے ہی ساڈے ذہن وچ اس دا ظاہری ڈھانچہ جلوہ گر ہونے لگدا اے تے اس دے ہیئتی خد و خال (جداں مطلع، مقطع، ردیف، قافیہ وغیرہ) ظاہر ہونے لگدے نيں، اس اعتبار توں غزل نوں ہیئت کہنا زیادہ مناسب معلوم ہُندا اے۔ [شمیم احمد نے غزل نوں "ہیئتی صنف" قرار دتا اے ] ايسے طرح مثنوی، رباعی، فرد، قطعہ وغیرہ اصنافِ سخن نئيں نيں بلکہ شعری ہیئتاں نيں۔ شعری اصناف وچ حمد، نعت، قصیدہ، مرثیہ تے ہجو وغیرہ شامل نيں کہ ایہ کسی ہیئت وچ وی ہاں اپنا موضوعاتی دائرہ رکھدی نيں تے ايسے موضوعاتی دائرے نوں اپنی شناخت دا ذریعہ بناندی نيں، چاں کہ ایہ کسی متعینہ ہیئت دی پابند نئيں، اس لئی انہاں دا ناں لینے توں انہاں دے ڈھانچے دا تصور پیدا نئيں ہُندا۔ صنف تے ہیئت دے خلط ملط توں پیدا ہونے والی صورتِ حال دے متعلق شمیم احمد رقم طراز نيں:
اس توں پیش تر کہ ہیئت دی اصطلاحی معنویت دا تعین کردے ہوئے اس دے خد و خال دا جائزہ لیا جائے، مناسب ہوئے گا کہ Form دے لغوی معانی اُتے اک نظر پائی جائے۔
ہیئت اک ایسی کثیر المعنی تے ہشت پہلو ادبی اصطلاح اے جس دے معنی و مفہوم دی واضح تے حتمی حدود مقرر نئيں کيتی جا سکتاں، ہیئت اپنے محدود اصطلاحی مفہوم دے مطابق اک ایسا پیمانہ یا سانچا اے جسنوں فن کار اپنے جذبات تے خیالات دی تشکیل دے لئی استعمال وچ لاندا اے، مگر وسیع تر مفہوم وچ ہیئت، تکنیک تے اسلوب نوں وی محیط اے۔ اہلِ علم دے ہاں ہیئت دے معنی، مفہوم تے اس دی حدود دے تعین وچ اختلاف پایا جاندا اے تے شاید ايسے لئی محمد حسن عسکری نے ہیئت کو" فریبِ نظر" تے ڈاکٹر شوکت سبزواری نے ہیئت دے مفہوم نوں کثرتِ تعبیر دے باعث خوابِ پریشاں قرار دتا اے۔ ذیل وچ ہیئت دی چند ایسی تعریفاں پیش کيتی جاندیاں نيں جو اس دے محدود تے وسیع اصطلاحی مفاہیم دی وضاحت تے اس دے خدوخال دی شناخت وچ اک حد تک ساڈی معاونت کرن گی۔
"صورتِ ذہنیہ توں لے کے صورتِ نوعیہ جسمیہ تک جو کچھ اے فارم اے۔ اصل اوہ جذباتی تحریک اے جس نے ادیب یا شاعر نوں کُچھ لکھنے اُتے مجبور کيتا۔" -- (ڈاکٹر سید عبد اللہ)
ہیئت دی مندرجہ بالا معنوی توضیحات دے گہرے مطالعے توں اہلِ علم دے باہمی اختلاف دا اندازہ لگانا مشکل نئيں، اس اختلاف دا بنیادی سبب ہیئت دی حدود دی عدم تعیین اے۔ اہلِ علم نے ہیئت دے دائرے وچ تکنیک، آہنگ، لفظیات تے ہور محسناتِ کلام نوں شامل کے دے اسنوں اک پیچیدہ تے بہ قول K۔ P۔ Ker"خطر ناک حد تک ناقابلِ گرفت" اصطلاح بنا دتا اے۔ اس وچ کُچھ شبہ نئيں کہ تکنیک، آہنگ تے لفظیات وغیرہ ہیئت دے نال اک لطیف ربط رکھدے نيں اُتے انہاں دی انفرادی حیثیت توں صرفِ نظر نئيں کيتا جا سکدا۔ شاید ایہی وجہ اے کہ ہیئت دی کوئی جامع تعریف نئيں کيتی جا سکدی۔
ہیئت دے لئی خیال (مواد) بنیادی توانائی دی حیثیت رکھدا اے، جدوں فن کار دے ذہن وچ اک خیال جنم لیندا اے تاں اوہ اس دا مؤثر اظہار چاہندا اے، چاں کہ خیال اک غیر مرئی داخلی جذبے دا ناں اے اس لئی اسنوں اپنے اظہار دے لئی کسی مرئی تے خارجی پیکر دی ضرورت ہُندی اے لہٰذا فن کار اک ایسا سانچا تلاش کردا اے یا وضع کردا اے جو اس مقصد دے لئی استعمال وچ لیایا جا سکے۔ نتیجتاً ہیئت دی تخلیق ہُندی اے گویا خیال دے لئی ہیئت اک مرئی تے خارجی سانچے دی حیثیت رکھدی اے۔ جس طرح روح کسی جسم دی موجودگی دے بغیر اپنے اظہار توں قاصر اے ايسے طرح خیال تے جذبے دی نمود ہیئت دا ذریعہ تے واسطہ قبول کیتے بغیر ناممکن اے۔ روح تے جسم دے باہمی اشتراک توں زندگی دا ظہور ہُندا اے تے خیال و ہیئت دی نامیاندی وحدت توں فن دی آفرینش ہُندی اے۔ ہیئت دی تخلیق دے بارے وچ اک عام تصور تاں ایہ اے کہ ہیئت تخلیق دا رکے ذہن وچ پہلے توں موجود ہُندی اے تے اوہ اس دا اظہار فن دی تخلیق دے ذریعے کردا اے گویا دوسرے لفظاں وچ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ ہر تخلیقی تجربہ اپنے نال ہیئت وی لے کے آندا اے یا فیر ایہ کہ تخلیقی تجربے دی نمود دے نال ہی ہیئت دی تعمیر و تشکیل شروع ہوئے جاندی اے۔ ڈاکٹر سید عبد اللہ فرماندے نيں:
اس دے برعکس اک دوسرا نقطۂ نظر ایہ وی پیش کيتا جاندا اے کہ ہیئتاں معروضات وچ موجود ہُندیاں نيں تے تخلیق دا ر اپنی پسند یا ضرورت دے مطابق انہاں دا انتخاب کردا اے تے فیر انہاں نوں آلائشاں تے غیر متعلق و غیر اہم عناصر توں پاک کر کے اک ایسا وجود عطا کردا اے جو اپنے خطوط تے نقوش دی صفائی تے تازگی دے باعث دل پذیری تے رعنائی دا ذریعہ بن جاندا اے۔ گویا فن دا ر پہلے سوچدا اے تے فیر اظہار دے لئی مخصوص ہیئت تلاش کردا اے۔ اول الذکر تصور کہ ہر تخلیقی تجربہ اپنے نال ہیئت وی لے کے آندا اے نوں درست مان لیا جائے تاں ہیئتاں دا شمار ممکن نئيں رہندا تے نہ ہی ہیئت دے تجرگل کيتی تخصیصی صورت دا تجزایہ کیہ جا سکدا اے۔ دوسرا نقطۂ نظر البتہ زیادہ قابلِ قبول اے کہ تخلیق کار شعوری طور اُتے ہیئت تلاشتا اے تے اپنی پسند و ناپسند دے مطابق اس وچ تبدیلیاں پیدا کر کے اپنے خیال نوں اس وچ سمونے دی کوشش کردا اے۔
قدیم چینی شاعر لیوچی دے بہ قول شاعر اک ایسا شکاری اے جو زمین و آسمان نوں ہیئتاں دے قفس دا پابند کردا اے۔ ایہ قول جتھے ہیئت دی قدر و قیمت دا غماز اے اوتھے اس دی اہمیت و افادیت دا ترجمان وی اے۔ کسی فن پارے دا مطالعہ کردے وقت ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ فن دی تخلیق وچ خیال زیادہ اہمیت دا حامل اے یا ہیئت۔ چاں کہ ایہ سوال ہر دور وچ موضوعِ بحث تے باعثِ نزاع رہیا اے اس لئی علمائے فن اپنے اپنے رنگ تے انداز وچ اس دا جواب تلاشتے رہے نيں۔ علمائے فن دا اک گروہ اس خیال دا حامی اے کہ خیال نوں ہیئت [ان دے نزدیک ہیئت تکنیک تے ہور عناصر فن دا مجموعہ اے ] اُتے فوقیت حاصل اے جدوں کہ دوسرا گروہ ہیئت نوں خیال اُتے ترجیع دیندا اے۔ دونے گروہ دلائل و براہین توں اپنے اپنے مؤقف نوں منوانے دا جتن کردے رہے نيں اُتے کسی نوں کُلی کم یابی نئيں ہوسکی کیوں کہ ادب وچ کِسے وی نتیجے یا نظریے نوں قطعی تے حتمی تصور نئيں کيتا جا سکدا تے ادب وچ کوئی گل حرفِ آخر نئيں ٹھہرائی جا سکدی۔ ایہی وجہ اے کہ ہیئت تے خیال دی اہمیت دے سلسلے وچ جنم لینے والا سوال طویل بحثاں دے باوجود ہن وی اپنی جگہ اُتے موجود اے۔ ادب مواد تے ہیئت دے تال میل توں وجود پزیر ہُندا اے اس لئی محض مواد (خیال) اُتے انحصار کرنے توں گل اگے ودھ سکدی اے تے نہ صرف ہیئت توں کوئی مقصد پورا کيتا جا سکدا اے، کیوں کہ ادب صرف تجربے دے ادراک دا ناں نئيں بلکہ اس ادراک دے فنی اظہار دا ذریعہ وی اے۔ فن کار ہیئت دے ذریعے تجربے وچ تنظیم، حسن تے ترتیب پیدا کر کے اپنے جذبات و تاثرات نوں مؤثر انداز وچ پیش کردا اے۔ ایويں خیال تے اس دی پیش کش (اظہار) دونے اپنی اپنی جگہ اہمیت تے قدر و قیمت دے حامل ٹھہردے نيں۔ تے انہاں دونے دے امتزاج توں ہی اک ایسا فن پارہ معرضِ وجود وچ آندا اے جو اپنی صفائی تے جاذبیت دے باعث قلب و نگاہ نوں اپنا اسیر کر لیندا اے۔
ہیئت دے خال و خد تہذیبی تے تمدنی زندگی وچ پیوست ہُندے نيں۔ ایويں ہیئت دے آئینے وچ رہتل و تمدن دے نقوش جلوہ گر ہُندے نيں۔ ہیئت خیال دے اظہار دے نال نال اپنے عصری معیارات دے تشخص دا ذریعہ وی بن جاندی اے۔ فن کار چاں کہ معاشرے تے عصر دا آئینہ بردار ہُندا اے اس لئی ہیئت دی تخلیق دے وقت اوہ عصری میلانات تے تہذیبی معیارات نوں پیشِ نگاہ رکھدا اے۔ ایہی سبب اے کہ تمدن تے رہتل دی تبدیلی توں ہیئتاں دا اثر کم ہونے لگدا اے تے انہاں دی تازہ کاری ماند پڑنے لگتی اے۔ ہیئت دے ذریعے معاشرے دا احساسِ جمال نکھردا اے تے اس دی پسند و نا پسند دا معیار بلند ہُندا اے۔ ہیئت قاری دے ذہن وچ کچھ شعری امکانات پیدا کر دیندی اے جو اسنوں فن پارے دی تفہیم وچ مدد دیندی اے تے ایويں اوہ فن پارے توں حظ اٹھا سکدا اے۔ مثال دے طور اُتے غزل دا ناں آندے ہی قاری دے ذہن وچ وارداتِ حسن و عشق، حکایاتِ وصال و ہجر، مسائلِ زمین و زمان، ردیف قافیے دی تکرار، تغزل، ایجاز و اختصار تے ہور غزلیہ عناصر بے دار ہوئے جاندے نيں تے اوہ غزل دے مطالعے یا سماعت دے دوران وچ اک خاص لذت کشید کردا اے۔
رہتل تے معاشرے دی تبدیلی توں خیال وچ تبدیلی پیدا ہُندی اے تے خیال دی تبدیلی بعض اوقات ہیئت وچ تبدیلی دا ذریعہ بن جاندی اے۔ [واضح رہے کہ ہیئت دی تبدیلی دا مطلب اس دے ظاہری ڈھانچے دا انہدام نئيں اے۔] شروع شروع وچ نواں (تازہ) خیال اپنے آپ نوں منوانے تے مقبول بنانے دے لئی پُرانی ہیئت دا سہارا لیندا اے کیوں کہ ہیئت دا قاری دے نال اک دیرینہ تعلق ہُندا اے۔ تے آزمودہ کاری، ذہنی قربت تے افادۂ قدیم دے پیشِ نظر ہی ہیئت نويں خیال نوں قاری تک پہنچانے دا اہتمام کردی اے، جے خیال دے نال ہیئت وی نويں ہوئے تاں شاید معاشرہ اسنوں قبول کرنے توں انکار کر دے یا بہت دیر بعد جا کے اس دے اثرات ظاہر ہون۔ بعض اوقات خیال دی فرسودگی تے کہنگی نوں چھپانے دے لئی وی ہیئت دی تازگی نوں کم وچ لیایا جاندا اے چاں کہ ہیئت کوئی جامد یا معین چیز نئيں ہُندی اس لئی جے تجربات تے واردات وچ تبدیلی پیدا ہُندی رہے تاں ہیئت وچ تبدیلی وی ناگزیر ہوئے جاندی اے۔ تجربات دا نواں رنگ و آہنگ اظہار دے لئی مناسب تے تازہ ہیئتاں دا تقاضا کردا اے۔ اس موڑ اُتے فن کار یا تاں پُرانی ہیئت وچ جزوی تبدیلیاں کردا اے یا فیر کسی نويں ہیئت دی تعمیر کردا اے، ایتھے ایہ کہنا خارج از آہنگ نئيں کہ نويں ہیئتاں دی تلاش صرف جدت دی خواہش نئيں ہُندی کیوں کہ ہیئت برائے ہیئت توں فن کار نوں کوئی فائدہ نئيں پہنچ سکدا۔ ہیئت وچ تبدیلی یا تصرف دے وقت شاعر دے پیشِ نظر اپنی بولی دی جملہ شعری روایت ہونی چاہیے تے اسنوں از سرِ نو شاعرانہ ہیئتاں دے امکان دا جائزہ لینا چاہیے کہ انہاں وچ نويں افکار نوں پیش کرنے دی صلاحیت کس حد تک اے تے اس وچ کس طرح دے تغیرات مفیدِ مطلب تے منفعت رساں ہوئے سکدے نيں۔ جے فن کار بلا سوچے سمجھے تے اپنی شعری روایت نوں نظر وچ رکھے بغیر ہیئت وچ تبدیلی یا تصرف کريں گا تاں اس توں نہ تاں کوئی مقصد پورا ہوئے گا تے نہ اس دی تبدیل شدہ یا وضع کردہ ہیئت نوں معاشرے وچ بہ نگاہِ استحسان دیکھیا جائے گا۔ ایہ درست اے کہ ابتدا وچ ہر نويں ہیئت اپنی نا مانوسیت دے باعث مقبولِ زمانہ نئيں ہوئے جاندی لیکن جے اس وچ دم خم ہوئے تے خیال نوں بہتر شکل وچ پیش کرنے دی صلاحیت موجود ہوئے تاں رفتہ رفتہ اسنوں قبولِ عام ملدا رہندا اے تے قاری اس دے آئینے وچ اپنے عصر دے نقوش دیکھنے لگدا اے ایويں ہیئت دی نا مانوسیت مانوسیت وچ تبدیل ہوئے جاندی اے، ہیئت دے تجربات توں تخلیق دا دھارا رواں دواں رہندا اے تے جے ہیئت دے تجربات دا سلسلہ رک جائے تاں تخلیقی جمود طاری ہوئے جائے کیوں کہ اک ہیئت ہمیشہ دے لئی نئيں ہُندی، تخلیقی تجرباں وچ جدت، وسعت تے پیچیدگی دے نتیجے وچ ہیئت وچ تبدیلی ہُندی رہندی اے۔ دوسری زباناں دی شاعرانہ ہیئتاں توں وی استفادہ کيتا جا سکدا اے لیکن اس دے لئی وی ضروری اے کہ اوہ بولی وی فن کار دی بولی توں تہذیبی مماثلت یا تمدنی علاقہ رکھدی ہو، جے دونے زباناں وچ کوئی قدر مشترک نہ ہوئے تاں ہیئتاں دا مستعار لینا کارِ بے فائدہ ہوئے گا۔
اُردو بولی و ادب دی تشکیل وچ ہندوستانی زباناں دا رنگ روپ وی شامل اے تے عربی و فارسی ورگی توانا زباناں دا خون وی اس دی رگاں وچ موج زن اے، اس لئی اُردو نے اپنے ادبی آغاز وچ ہی جتھے ہندوستانی زباناں دی شاعرانہ ہیئتاں مثلاً جکری، بارہ ماسہ، اشلوک، بھجن، کِبت، دوہا وغیرہ نوں قبول کيتا اوتھے عربی وفارسی دی شاعرانہ ہیئتاں تے اصناف جداں مثنوی، رُباعی، قصیدہ، غزل، مسمط وغیرہ نوں وی اپنایا۔ انہاں اصناف تے ہیئتاں وچوں جو اُردو دے تہذیبی مزاج دے نال مکمل طور اُتے ہم آہنگ سن انہاں نوں مختصر عرصہ وچ ہی قبولِ عام دا شرف نصیب ہويا تے جو اس دے مزاج توں مناسبت نئيں رکھدیاں سن اوہ بہت جلد دم توڑ گئياں۔ بعد وچ مخصوص تہذیبی تے معاشرتی حالات دی تبدیلی نے وی اُردو دی کئی مقبول اصناف نوں کم رواج کر دتا جنہاں وچ قصیدہ، مثنوی تے مرثیہ شامل نيں۔ 1857ء دے بعد جدوں ہندوستان اُتے انگریزاں دا باقاعدہ اقتدار قائم ہويا تاں انگریزی زبان و ادب دے اثرات ایتھے دی مقامی زباناں اُتے پئے۔ اُردو اُتے انگریزی ادب دے اثرات دا اندازہ اس گل توں لگایا جا سکدا اے کہ انگریزی دی کئی شعری اصناف تے ہیئتاں جداں سانیٹ، لِمرک، کینٹوز، نظمِ آزاد، نظمِ معریٰ وغیرہ اردو وچ تخلیقی سانچے دے طور اُتے اپنا لی گئياں مگر نظمِ آزاد تے نظمِ معریٰ دے علاوہ باقی ہیئتاں وقتی طور اُتے اپنی چمک دمک دکھا کر ختم ہوئے گئياں کیوں کہ ایہ ہیئتاں اُردو دے تہذیبی رچاؤ کواس دی تمام تر جلوہ سامانیاں دے نال ظاہر کرنے توں قاصر رہیاں۔
- جدید علوم تے سائنسی پیش رفت نے انساناں دی نفسیات، مزاج تے میلانات تبدیل کر دتے نيں۔ اس تبدیلی دے باعث زندگی دے باقی شعبےآں دی طرح ادب اُتے وی گہرے اثرات مرتب ہوئے نيں۔ اس وقت ادبیاتِ عالم نوں نويں موضوعات دی پیش کش دے لئی نويں پیماناں تے شعری سانچاں دی تلاش اے۔ہیئت پرستی اک ادبی اصطلاح
- ترتیب محمد احمد بحوالہ http://www.urdulibrary.org/books/65-urdu-ghazal-takneek-aur-haiyat-kay-khad-o-khaal