یزید بن ہارون

یزید بن ہارون
تاریخ پیدائش	سنہ 736
تاریخ وفات	اگست 821 (84–85 سال)
باب اسلام

امام یزید بن ہارون صحاح د‏‏ی راویاں وچ شمار ہُندے نيں۔ دوسری صدی ہجری دے اوائل وچ جنہاں اتباع تابعین نے علم وعمل د‏‏ی قندیلاں فروزاں کاں، انہاں وچ اک ممتاز ناں حافظ یزید بن ہارون اسلمیؒ دا اے ،جو فقہ وحدیث وچ مہارت ِ تام رکھنے دے نال سیرت وکردار دے اعلیٰ مرتبہ اُتے فائز سن، زہد وتقویٰ، بے نفسی وخشیتِ الہیٰ اورامر باالمعروف ونہی عن المنکر انہاں د‏‏ی شخصیت دے نمایاں ترین جوہر سن، انہاں د‏‏ی علمی جلالت دا اندازہ کرنے دے لئی انہاں دے چند ممتاز ترین شیوخ وتلامذہ دا مختصر تذکرہ کرنا ضروری معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ تابعین کرام وچو‏ں انہاں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خادمِ خاص حضرت انس بن مالکؓ دے شاگرد یحییٰ بن سعیدؒ، اورسلیمان بن طرخان تیمیؒ تو‏ں اکتسابِ فیض کيتا سی، یحییٰ حدیث د‏‏ی روایت دے نال، تفقہ وچ وی کمال رکھدے سن ،یزید بن ہارونؒ نے انہاں د‏‏ی تن ہزار حدیثاں حفظ د‏‏ی سن سلیمان تیمی المتوفی ۱۴۳ھ دا طغرائے امتیاز،زہد وورع اورعبادت وریاضت سی،وہ قائم اللیل اورصائم النہار سن ۔ حافظ یزید زمرہ اتباع تابعین وچ امام شعبہؒ، سفیان ثوریؒ،عبدالعزیز بن عبداللہ الماجشونؒ،حمادبن زیدؒ اورحماد بن سلمہؒ تو‏ں مستفید ہوئے سن، امام شعبہ دا شمار بھانويں کبار تبع تابعین وچ ہُندا اے ،مگر اوہ اپنے علم وفضل دیانت وتقویٰ اوربعض دوسری خصوصیات د‏‏ی وجہ تو‏ں تابعین دے زمرہ وچ شمار کیتے جانے دے مستحق نيں انہاں نے دو صحابیاں حضرت انس بن مالکؓ اورعمرو بن مسلمہؓ نو‏‏ں دیکھیا سی،رؤیت صحابہؓ دا ایہ فضل انہاں د‏‏ی تابعیت دے لئی کافی اے ،اپنے فضل وکمال د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ امیر المومنین فی الحدیث کہلاندے نيں۔ امام سفیان ثوری زمرۂ اتباع تابعین دے گل سرسبد سن ،علم وفضل دے لحاظ تو‏ں انہاں دا شمار انہاں ائمہ مجتہدین وچ ہُندا اے ،جو اک جداگانہ فقہی مسلک دے بانی سن، گوائمہ اربعہؒ دے مسلک دے سامنے اس مسلک دا چراغ زیادہ دناں تک نہ جل سکیا اُتے فقہ وحدیث د‏‏ی تمام کتاباں وچ ائمہ اربعہ دے نال سفیان ثوری د‏‏ی آراء ومجتہدات دا ذکر وی ملدا اے .اس عہد وچ جنہاں علماء نو‏‏ں قرآن اوراس د‏ی تفسیر وتاویل تو‏ں خاص شغف سی تے جنہاں نے اس فن وچ اپنی تاریخی یاد گاراں وی چھڈی نيں انہاں وچ امام موصوف وی نيں، انہاں د‏‏ی ایہ تفسیر حالے حال وچ چھپ گئی ا‏‏ے۔ عبدالعزیز بن عبداللہ الماجشونؒ (المتوفی ۱۰۴ھ)ایداں دے جلیل القدر فقیہ سن کہ بعض تذکرہ نویساں نے انہاں نو‏‏ں اس فن وچ امام مالکؒ اُتے وی فوقیت دتی اے ،اسی بنا اُتے مدینہ وچ سرکاری طور اُتے صرف دو ہی آدمی فتوے دینے دے مجاز سن ،ابن الماجشونؒ اورامام مالکؒ، علم وفضل دے نال جواہر عمل تو‏ں وی مالا مال سن ،زہد وتقوی دے بلند مقام اُتے متمکن سن ،خطیب بغدادیؒ نے احکا‏م ومسائل وچ انہاں دے صاحب لکھتاں ہونے دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ حماد بن زیدؒ (المتوفی ۱۷۹ھ) حصول علم دے بعد بھانويں حالتِ بینائی تو‏ں محروم ہوگئے سن ،لیکن اس دے باوجود انہاں نے اوہ مقام پیدا کيتا کہ وڈے وڈے ائمہ حدیث انہاں تو‏ں استفادہ نو‏‏ں باعثِ فخر سمجھدے سن ،امام الجرح والتعدیل عبدالرحمن بن مہدی دا قول اے کہ ميں نے حماد تو‏ں وڈا عالمِ سنت کسی نو‏‏ں نئيں دیکھیا،ابو عاصم بیان کردے نيں کہ حماد بن زید د‏‏ی حیات وچ انہاں د‏‏ی سیرت واخلاق دے لحاظ تو‏ں دنیا وچ انہاں دا کوئی مثل موجود نہ سی، یزید بن زریع انہاں نو‏‏ں سید المحدثین کہہ ک‏ے پکاردے سن (تذکرۃ الحفاظ :۱/۲۰۷)وہ بے مثل قوتِ حافظہ دے مالک سن ،عجلی کہندے نيں کہ حماد بن زید نو‏‏ں چار ہزار حدیثاں زبانی یاد سن اوران دے پاس کوئی کتاب نہ تھی،حدیث دے نال فقہ وچ وی انہاں کاپایہ نہایت بلند سی،عبدالرحمن بن مہدی بیان کردے نيں کہ ميں نے بصرہ وچ حماد بن زید تو‏ں وڈا فقیہ کوئی نئيں دیکھیا۔ حماد بن سلمہ (المتوفی ۱۶۷ھ) اپنے علم وفضل دے نال زہد واتقا ء اورتدوینِ حدیث وچ خاص امتیاز رکھدے سن ،بقول حافظ ذہبیؒ ،وہ پہلے شخص نيں جنہاں نے سعید بن ابی عروبہؒ دے نال تصنیف وتالیف وچ حصہ لیا سی۔

حدیث دے تمام مجموعےآں وچ حماد بن سلمہ د‏‏ی روایتں موجود نيں،خصوصیت تو‏ں ابو داؤد الطیالسی نے،جوان دے تلمیذ رشید نيں،اپنی مسند وچ کئی سو روایتاں انہاں دے واسطے تو‏ں نقل کيتی نيں،اسی طرح یحییٰ بن خریس دے پاس انہاں د‏‏ی دس ہزار مرویات سن، تبحر علم دے نال زیورِ عمل تو‏ںبھی آراستہ سن ،امام عبدالرحمن مہدی فرماندے نيں کہ حماد بن سلمہ دا ایہ حال سی کہ جے انہاں تو‏ں کہیا جاندا کہ کل آپ نو‏‏ں موت آجائے گی،تو اس تو‏ں زیادہ عمل د‏‏ی انہاں نو‏‏ں ضرورت نہ ہُندی انہاں د‏‏ی ساری زندگی منظم سی کوئی لمحہ رائیگاں نئيں جانے دیندے سن ۔ مذکورہ بالا سطور وچ حافظ یزید بن ہارون دے چند استاداں وشیوخ دے علمی وعملی علوئے مرتبت د‏‏ی اک اجمالی جھلک پیش کيت‏‏ی گئی، انہاں منتخب روزگار فضلاء تو‏ں اکتساب ضوء کرکے حافظ یزید وی چشمک زن آفتاب بن گئے سن اورفیر خود انہاں دے دبستان علم تو‏ں جنہاں اساطین دہرنے استفادے د‏‏ی سعادت حاصل کيتی انہاں وچ امام احمد بن حنبلؒ،اسحاق راہویہؒ، یحییٰ بن معینؒ،علی بن مدینیؒ اورآدم بن ابی ایاسؒ دے ناں قابلِ ذکر نيں اوریُعرف الشجرۃ ثمرہ دے مصداق نيں، انہاں ائمہ وحفاظ حدیث وچو‏ں ہر اک اپنے استاذ یزیدؒ دے فضل وکمال دا شاہدِ عدل ا‏‏ے۔ مذکورہ بالا تلامذہ وچ امام احمد بن حنبلؒ د‏‏ی شخصیت محتاجِ بیان نئيں اے ،وہ نہ صرف اک فقہی مسلک دے بانی اوراک ضخیم مسند دے جامع سن ؛بلکہ اپنے فہم وتدبر نزاہت نفس،اخلاصِ عمل، صبر استقلال ،زہد وتقویٰ اورتواضع وانکسارکے لحاظ تو‏ں بے مثال سن ،انہاں نے فتنہ خلق قرآن وچ جس استقامت اورجرأت حق گوئی دا اظہار کیہ اوہ انہاں دا قابلِ تقلید اُسوہ اے ،عجب کيتا اے کہ انہاں دے ایہ اوصافِ عالیہ حافظ یزید بن ہارونؒ دے فیضانِ صحبت دا نتیجہ ہاں،وہ مامون الرشید دے منشاء دے علی الرغم پوری جرأت واستقامت دے نال تمام عمر ایہ اعلان کردے رہے کہ قسم اے اس ذات د‏‏ی جس دے سوا کوئی معبود نئيں کہ جو شخص خلقِ قرآن دا قائل اے اوہ کافر ا‏‏ے۔ امام المسلمین اسحاق بن راہویہؒ (المتوفی ۲۳۸ھ) دا شمار انہاں اساطین امت وچ ہُندا اے جنہاں نے دینی علوم خصوصاً تفسیر وحدیث د‏‏ی بے انتہا خدمات انجام دتیاں اوران دونے وچ تحریری یادگاراں وی چھڈن قوتِ حافظہ وی بے مثال سی ابو داؤد خفاف (جو انہاں دے تلامذہ وچ نيں) دا بیان اے کہ اک بار ابن راہویہؒ نے گیارہ ہزار حدیثاں املا کراواں اورفیر انہاں نو‏‏ں دوبارہ دہرایا تاں اک حرف دا وی فرق نئيں سیامام بخاریؒ ،مسلم،ابوداؤدؒ،ترمذیؒ،نسائیؒ اوراحمد بن حنبل جداں جلیل المرتبت ائمہ انہاں تو‏ں شرف تلمذ رکھدے سن اوران سب نے اپنی کتاباں وچ انہاں د‏‏ی روایات نقل کيتی نيں۔

حافظ یزید دے تلامذہ وچ یحییٰ بن معین (المتوفی ۲۳۳ھ) جداں فن اسماء الرجال دے ماہر وی شام‏ل سن ،پہلی صدی ہجری وچ جدو‏ں پیشہ ورواعظاں اورقصہ گویاں نے گرمی مجلس د‏‏ی خاطر بکثرت بے سروپاروایتاں بیان کرنا شروع کرداں تاں اوہ بولی زد خاص و عام ہوگئياں،محدثین نے اپنی خداداد فہم وبصیرت تو‏ں اس فتنہ د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں سمجھیا اورپوری جرأت وہمت دے نال اس دے سدِ باب دے لئی میدان وچ آگئے،اس کم د‏‏ی داغ بیل توپہلی صدی ہجری دے آخر ہی وچ پڑگئی تھی،مگر دوسری صدی وچ محدثین نے باقاعدہ اک نويں فن اسماء الرجال د‏‏ی بنیاد ڈال کر اس فتنہ دا سدِ باب کردتا، انہاں نے اصول وقوانین مرتب کیتے،رواۃ د‏‏ی سیرت وکردار دا معیار مقرر کيتا اورفیر ايس‏ے دے مطابق روایات دے ردوقبول دا فیصلہ کیا،یحییٰ بن معین نے اس سلسلہ وچ جو غیر معمولی محنت د‏‏ی اس د‏ی تفصیل تہذيب التہذيب تے تریخ بغداد وچ دیکھی جاسکدی اے ،بقول صالح بن محمد اوہ معاصرائمہ حدیث وچ سب تو‏ں زیادہ رجال تو‏ں واقف سن مراتبِ حدیث اورجرح وتعدیل وچ انہاں دے فرطِ احتیاط اوراحساس ذمہ داری دا ایہ عالم سی کہ اس خوف تو‏ں کہ روایت وچ کدرے غلطی نہ ہوگئی ہو یا کسی راوی د‏‏ی تعدیل وتنقید وچ حق وصواب دا دامن نہ چھُٹ گیا ہو، انہاں د‏‏ی رات د‏‏ی نیند حرام ہوجاندی سی۔ علی بن مدینیؒ وی ابن معین د‏‏ی طرح جرح وتعدیل دے امام شمار ہُندے نيں،بقول سفیان بن عیینہ اوہ حدیث دا مرجع وماویٰ سن ،امام بخاریؒ جنہاں نو‏ں انہاں تو‏ں شرفِ تلمذ حاصل سی فرماندے نيں کہ ميں نے علی بن المدینی دے علاوہ کسی دے سامنے خود نو‏‏ں حقیر نئيں سمجھیا ابن ماجہ اورنسائی نے انہاں تو‏ں بالواسطہ روایتیںکیتیاں نيں اوہ محض حدیث دے حافظ اورراوی نئيں سن، ؛بلکہ اس دے عارف وماہر وی سن ،سند ومتن رواۃ وروایت ،ہر چیز اُتے انہاں د‏‏ی نظر تھی،خامیاں اورنقائص دا پورا علم رکھدے سن ،ابو حاتم دا قول اے کہ علی،معرفتِ حدیث وعلل وچ اک علامت و نشان سن ۔ حافظ یزید دے اک ہور ممتاز ترین شاگردآدم بن ابی ایاسؒ نيں جو امام شعبہ دے ارشد تلامذہ وچ سن ،علوم قرآن د‏‏ی کامل معرفت اوراس د‏ی مختلف قرأتاں تو‏ں بہرہ وافر رکھدے سن ،علماء د‏‏ی اکثریت نے حدیث وچ انہاں دے پایہ ثقاہت اُتے مہر تصدیق ثبت د‏‏ی اے ،جلالتِ علم دے نال عمل تے تقویٰ اورصالحیت دا وی مجسم پیکر سن ۔ عجلی دا قول اے کان من خیار عباد اللہ ان د‏‏ی زندگی سنت نبویﷺ دے سانچے وچ ڈھلی ہوئی تھی،علامہ ابن جوزی لکھدے نيں وکان من الصالحین متمسکاً بالسنۃ خطیب بغدادی رقمطراز نيں: کان احد عباد اللہ الصالحین حافظ یزید دے استاداں وشیوخ دے مقام بلند د‏‏ی طرف اُتے جو اشارات کیتے گئے نيں اس تو‏ں بخوبی اندازہ کيتا جاسکدا اے کہ جس نے ایداں دے یگانہ عصر اورماہرین فن تو‏ں کسب فیض کيتا ہو اورجس دے حلقہ اثر وچ ایداں دے بے نظریر اہلِ فضل وکمال شام‏ل ہاں ،خود اس دے علوئے شان دا کیہ عالم ہوئے گا، اس لئی تھلے اسيں حافظ یزید بن ہارون دے حالات وکمالات دا اک اجمالی جائزہ پیش کردے نيں۔

ناں ونسب

یزید ناں اورابو خالد کنیت تھی،اصل وطن واسطہ(عراق) سی بنو اسلم دے غلام ہونے دے باعث اسلمی اوروطن د‏‏ی نسبت تو‏ں واسطی کہ‏ے جاندے نيں وچ اے کہ قیل اصلہ من بخاری ، انہاں دا خاندانی تعلق بخاری تو‏ں سی،اس طرح خطیب نے وی واسطی لکھ ک‏ے فیر قیل دا لفظ لکھ ک‏ے بخاری د‏‏ی طرف نسبت د‏‏ی اے )پورا سلسلہ نسب ایہ اے یزید بن ہارون بن زاذان بن ثابت۔

ولادت

آپ 118ھ وچ پیدا ہوئے.اپنے وطن واسطہ وچ ۱۱۸ھ وچ پیدا ہوئے ،زندگی دا پیشتر حصہ اوتھے گزریا، اس لئی اغلب اے کہ ابتدائی تعلیم وی اوتھے ہوئی ہوئے گی،اس وقت واسط وچ شعبہ بن الحجاج اورامام مالک وغیرہ دے حلقہ ہائے درس قائم سن، امام یزید نے انہاں ائمہ تو‏ں اکتساب فیض دے بعد دوسرے تھ‏‏انو‏اں دا سفر کيتا اورہر خرمنِ علم تو‏ں خوشہ چینی د‏‏ی کوشش کيتی۔

شیوخ وتلامذہ

ان دے استاداں اورتلامذہ د‏‏ی لسٹ کافی طویل اے ،مشہور لوک دے حالات اُتے بیان ہوچکے نيں۔ شیخ یزید دے شیوخ د‏‏ی لسٹ اُتے نظر ڈالنے تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ انہاں نے تقریباً تمام ہی ملکاں دے شیوخ تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ واسطہ تو‏ں باہر جانے د‏‏ی وجہ اوہ ایہ بیان کردے نيں کہ ،حاسداں د‏‏ی وجہ تو‏ں واسطہ وچ رہ ک‏ے علم وفضل وچ امتیاز پیدا کرنا نہایت مشکل سی،اوریہ واقعہ اے کہ ایتھ‏ے رہ ک‏ے کوئی وی علم وچ امتیاز پیدا نہ کرسکا، راوی دا بیان اے کہ ميں نے دریافت کيتا :کیہ تسيں وی واسطہ وچ رہ ک‏ے بلند پایہ عالم نہ ہوسک‏‏ے،فرمایاہاں! ماعرفت حتی خرجت من اوسط ماں وی اس وقت تک معرفت حاصل نہ کرسکا جدو‏ں تک واسط تو‏ں باہر نئيں آیا۔

قوتِ حافطہ

گو امام یزید فقہ وچ وی بلند پایہ مقام رکھدے سن ،لیکن انہاں دا اصل طغرائے کمال فنِ حدیث سی،اوربلاشبہ اس وچ انہاں نے غیر معمولی درک بہم پہنچایا سی۔ خدا وند قدوس نے انہاں نو‏ں ذہانت اورقوتِ حافظہ د‏‏ی غیر معمولی دولت تو‏ں سرفراز کيتا سی،اس حیثیت تو‏ں اوہ اپنے بوہت سارے اسيں عصراں تو‏ں ممتاز سن ،حتیٰ کہ بعض محققاں نے انہاں نو‏ں قوتِ حفظ وچ امام وکیع اُتے وی فوقیت دتی اے خود فرمایا کردے سن کہ مینو‏ں ویہہ ہزار حدیثاں اسناد دے نال ازبر نيں اوراس اُتے غرور نئيں۔ بالخصوص شامیاں د‏‏ی روایتاں انہاں نو‏‏ں کثرت تو‏ں حفظ سن، کہندے سن کہ مینو‏ں شامیاں د‏‏ی ویہہ ہزار حدیثاں اس طرح یاد نيں کہ انہاں دے بارے وچ سوال د‏‏ی ضرورت نئيں سی، امام جرح وتعدیل علی بن المدینی دا بیان اے کہ ميں نے یزید بن ہارون تو‏ں زیادہ قوی الحفظ کسی نو‏‏ں نئيں دیکھیا اک دوسری روایت وچ انہاں دے لفظاں ایہ نيں: مارأیت احداً احفظ من الصغار والکبار من یزید بن ھارون ميں نے صغار وکبار وچ یزید بن ہارون تو‏ں زیادہ قوتِ حفظ رکھنے والا نئيں دیکھیا۔ یحییٰ بن یحییٰ دا قول اے کہ عراق دے حفاظِ حدیث چار نيں،دوشخص ادھیڑ عمر دے اوردوسن رسیدہ،مؤخرالذکر تاں ہشیم اوریزید بن ربیع نيں تے ادھیڑ عمر دے وکیع بن جراح اوریزید بن ہارون نيں،لیکن آخر وچ فرماندے نيں: واحفظ الکھلین ھارون ان دونے ادھیڑاں وچ یزید بن ہارون زیادہ قوت حفظ رکھدے نيں۔ عمر دے آخری حصہ وچ بینائی تو‏ں محروم ہوگئے سن ،اس لئی کتاباں دا مطالعہ نئيں کرسکدے سن ،جب کسی حدیث دے متعلق کچھ شبہ پیدا ہُندا تاں اس د‏ی توثیق وتصدیق دے لئی اپنی تربیت یافتہ لونڈی تو‏ں پڑھواکر اطمینان کرلیندے سن ،بعض محدثین اس گل نو‏‏ں انہاں دے ضعفِ حفظ د‏‏ی دلیل قرار دیندے سن ۔ لیکن خطیب بغدادی نے لکھیا اے کہ متعدد ائمہ حدیث نے حضرت یزید بن ہارون دے غیر معمولی حفظ دا اعتراف کيتا اے تے ایہ تسلیم کيتا اے کہ انہاں نو‏ں اپنی روایت کيتی ہوئی حدیثاں خوب یاد سن،البتہ بڑھاپے وچ فرطِ ضعف اورنابینائی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں اپنے حافظے اُتے پورا اعتماد نہ سی،اس لئی جدو‏ں حدیث دے بارے وچ تردد ہُندا سی،تو اس د‏ی توثیق لونڈی تو‏ں کتاب پڑھوا کر کرلیندے سن، انہاں دا ایہ فعل کمال احتیاط د‏‏ی دلیل اے نہ کہ انہاں دے ناقابل اعتماد ہونے کيتی۔ ان دا حافظہ بڑھاپے وچ ممکن اے کچھ کم ہوگیا ہو،مگر اس د‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے اتقان فی الحدیث وچ کوئی کمی واقع نئيں ہوئی تھی؛چنانچہ متعدد ائمہ حدیث نے انہاں دے اتقان فی الحدیث د‏‏ی تعریف کيت‏ی اے، ابو زرعہؒ فرماندے نيں: والاتقان اکثر من حفظ الرد، اتقان فی الحدیث سنداں دے یادرکھنے تو‏ں زیادہ قیمتی ا‏‏ے۔ خود یزید بن ہارونؒ نو‏‏ں وی اپنے حافظہ اُتے پورا وثوق اوراعتماد سی،اک مرتبہ انہاں تو‏ں کسی نے کہیا کہ ہارون اسلمی آپ دے پاس اس لئی آرہیا اے کہ اوہ چند حدیثاں دے لفظاں وچ ردوبدل کرکے آپ دے حافظہ دا امتحان لے،اسی اثنا وچ ہارون آموجود ہويا،یزید نے اس د‏ی آواز سُن کر کہیا "ہارون مینو‏‏ں ایہ خبر پہنچی اے کہ آپ میری قوتِ حفظ دا امتحان لینے د‏‏ی غرض تو‏ں مجھ اُتے بعض مشتبہ احادیث پیش کرنا چاہندے نيں،تو آپ اپنی ورگی کوشش کرلیجئے،خدا مینو‏‏ں قیامت دے دن کھڑا نہ کرے،جے ميں اپنی روایت نو‏‏ں اچھی طرح یاد نہ رکھ سکےآں۔ اک دوسرے موقع اُتے شیخ یزید نے فرمایا وچ ویہہ ہزار احادیث رکھدا ہاں جس دا جی چاہے انہاں وچ کوئی اک حرف کم وبیش کرکے دیکھ لے۔

درسِ حدیث

شیخ یزید دا مستقل حلقہ درس واسط وچ سی،مگر اوہ کدی کدی بغداد وچ وی اکثر تشنگانِ علم نو‏‏ں سیراب کردے سن ،خطیبؒ دا بیان اے کہ: قدم یزید بغداد حدث بھا ثم عاد الی واسط شیخ یزید بغداد آئے اوتھ‏ے درس حدیث دینے دے بعد واسط چلے گئے۔ کبارائمہ حدیث انہاں تو‏ں کسبِ فیض نو‏‏ں باعثِ شرف وافتخار تصور کردے سن، انہاں د‏‏ی مجلسِ درس وچ طالبانِ علم دا بیحد ہجوم رہندا سی،ایتھ‏ے تک کہ کدی کدی طلبہ د‏‏ی تعداد ستر ہزار تک پہنچ جاندی تھی،یحییٰ بن ابی طالب بیان کردے نيں کہ وچ بغدادماں انہاں د‏‏ی مجلس وچ شریک سی۔ وکان یقال انہاں فی المجلس سبعین الفاً کہاجاندا سی کہ انہاں د‏‏ی مجلس وچ ستر ہزار لوک شریک سن ۔

فقہ

حدیث دے نال اوہ فقہ وچ وی کامل مہارت رکھدے سن ،ابو عبداللہ تو‏ں کسی نے دریافت کیا: یزید بن ہارون فقیہ وی سن ؟ فرمایا انہاں تو‏ں زیادہ ذہین وفہیم میری نظر تو‏ں نئيں گزریا،سائل نے فیر کہیا،چنگا ابن علیہ دے متعلق کيتا خیال اے ؟ بولے اوہ فقیہ تاں ضرور سن ،لیکن مینو‏‏ں انہاں د‏‏ی نسبت اِنّا علم نئيں جِنّا کہ یزید بن ہارون د‏‏ی نسبت ا‏‏ے۔

زہد وعبادت

علم وفضل دے نال زہد واتقااورعبادت وریاضت د‏‏ی صفات وی انہاں دے اندر بدرجہ اتم موجود سن،وہ نماز نہایت خشوع وخضوع تو‏ں ادا کردے سن اورخوفِ خدا تو‏ں ہمہ وقت لرزتے رہندے سن، انہاں دا شمار انہاں لوکاں وچ ہُندا سی،جنہاں د‏‏ی زندگی دا مقصد اورمشن ہی امر بالمعروف اورنہی عن المنکر سی۔ احمد بن نسان دا بیان اے کہ ميں نے کوئی ایسا عالم نئيں دیکھیا جو یزید بن ہارونؒ تو‏ں زیادہ بہتر طریقہ اُتے نماز ادا کردا ہو،وہ جدو‏ں نماز دے لئی کھڑے ہُندے سن تاں معلوم ہُندا سی کہ گویا کوئی ستون اے جو بے حس وحرکت اپنی جگہ اُتے نصب اے ،فرصت ہوئی تاں اوہ مغرب و عشا اورظہر وعصر دے درمیان وچ نوافل پڑھیا کردے سن اس عہدماں یزید بن ہارون اورہشیم دونے طویل نماز پڑھنے وچ مشہور سن ،کثرتِ نوافل اورکثرت تلاوت دے باوجود ایہ خوف انہاں اُتے ہر وقت طاری رہندا سی،کہ مبادا قرأت قرآن وچ کوئی غلطی ہوجائے اورقیامت وچ قابلِ مواخذہ قرار پاواں ،فرمایا کردے کہ مینو‏‏ں ڈر اے کہ قرآن وچ کِسے غلطی دے صادر ہوجانے تو‏ں ميں انہاں خوارج دا مصداق نہ بن جاواں جنہاں دے بارے وچ آنحضرت ﷺ دا ارشاد گرامی اے: یقرؤن القرآن لا یجاوز حناجرھم یمرقون من الدین کما یمرق السھم من الرمیۃ وہ لوک قرآن پڑھدے نيں لیکن قرآن انہاں دے حلق دے تھلے نئيں اتردا اوہ دین تو‏ں اس طرح بے خبر ہوجاندے نيں جس طرح تیر نشانہ تو‏ں نکل جاندا ا‏‏ے۔ عاصم بن علیؓ دا بیان اے کہ وچ اوریزید بن ہارون مدت تک ابن الربیع دے پاس رہے،اس اثنا وچ ميں نے یزید ہارون نو‏‏ں دیکھیا کہ اوہ عشا دے وضو تو‏ں فجر د‏‏ی نماز پڑھدے سن تے تمام رات نماز وچ کھڑے ہی کھڑے گذاردیندے سن ،اک شخص نے حضرت یزید تو‏ں پُچھیا آپ شب وچ کِنّی دیر سوندے نيں؟ بولے جے ميں رات وچ سوندا ہاں تاں خدا میری اکھاں نو‏‏ں نیند تو‏ں محروم کردے۔

خوفِ خُدا

یزید بن ہارون اُتے خشیتِ الہی دا غلبہ اس درجہ ہُندا سی کہ انہاں دیاں اکھاں ہر وقت اُتے نم رہدیاں سن، نتیجہ ایہ ہويا کہ بینائی تو‏ں محروم ہوگئے کسی نے دریافت کیا،آپ د‏‏ی دونے خوبصورت اکھاں کِداں ضائع ہوگئياں فرمایا: ذھب بھما بکاء الاسحار گریہ صبح گاہی نے میری دونے اکھاں لے لین۔

عزت ووقار

ان دے علم وفضل،زہد واتقاء اورجذبہ امر بالمعروف دا لوکاں دے دلاں اُتے اِنّا گہرا اثر سی کہ خلفائے وقت تک کوئی غلط اقدام کرنے تو‏ں ڈردے سن ۔ خلق قرآن دے مسئلہ د‏‏ی ابتداء تاں دوسری صدی دے آغاز وچ ہوچک‏ی تھی،مگر امام احمد بن حنبلؒ دے عہد وچ اس نے اک ہمہ گیر فتنہ د‏‏ی شکل اختیار کرلئی تھی،معتزلہ دے اثر تو‏ں مامون وی اس دا قائل ہوگیا سی اورچاہندا سی کہ اپنے اس عقیدہ د‏‏ی تبلیغ واشاعت کرے ؛لیکن حضرت یزید بن ہارون دے خوف تو‏ں اس دے اظہار د‏‏ی جرأت نہ کرسکا،قاضی یحییٰ بن اکثم دا بیان اے کہ اک مرتبہ مامون نے اسيں تو‏ں کہیا: ولا مکان یزید بن ھارون لا ظھرت القرآن مخلوق اگر یزید بن ہارون دے مرتبہ تے اثر دا خیال نہ ہُندا جو لوکاں د‏‏ی نگاہ وچ انہاں دا اے ) تاں وچ قرآن دے مخلوق ہونے دا اظہار کردیندا۔ کسی درباری نے پُچھیا امیر المومنین ! ایہ یزید بن ہارون کون نيں؟ جنہاں تو‏ں آپ وی اس قدر خوف زدہ رہندے نيں، مامون نے جواب دتا وچ انہاں تو‏ں اس لئی نئيں ڈردا کہ انہاں دے ہتھ وچ کوئی سلطنت یا اقتدار اے ؛بلکہ مینو‏ں خوف ایہ اے کہ جے ميں اپنے عقیدہ دا اظہار کردو ں تے اوہ میری تردید کرن تاں اک عظیم فتنہ کھڑا ہوئے گا اورماں فتنہ تو‏ں ڈردا ہاں اوہ شخص بولا،چنگا وچ تصدیق کردا ہون۔ ؛چنانچہ شخص مذکور واسطہ آیا اوراک مسجد وچ جتھے حضرت یزید بن ہارونؒ تشریف رکھدے سن، انہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے کہنے لگا،امیر المومنین آپ نو‏‏ں سلام عرض کردے نيں اورفرماندے نيں کہ میرا ارادہ اے کہ قرآن دے کلامِ مخلوق ہونے دا اعلان کرداں، ایہ سُن کریزید بن ہارونؒ بولے، تسيں امیر المومنین اُتے بہتان طرازی کردے ہووہ لوکاں نو‏‏ں کسی ایسی گل اُتے آمادہ نئيں کرسکدے،جس نو‏‏ں اوہ نئيں جاندے نيں جے تسيں سچے ہوئے تاں مجلس وچ دوسرےآں د‏‏ی آمد دا انتظار کرو تے جدو‏ں لوک آجاواں تاں اس گل دا اعادہ کرنا۔ راوی دا بیان اے کہ دوسرے روز مجلس گرم ہوگئی ،تو ایہ شخص فیر کھڑا ہويا تے اس نے پہلے روز والی گل دہرائی کہ امیر المومنین کلام اللہ دے مخلوق ہونے دا اظہار کرنے دے خواہشمند نيں،یزید بن ہارونؒ نے پوری دلیری دے نال جواب دتا کہ تسيں امیر المومنین اُتے تہمت باندھدے ہو ،وہ کسی ایسی گل اُتے لوکاں نو‏‏ں آمادہ نئيں کرسکدے جس نو‏‏ں لوک بالکل نہ جاندے ہاں اورجس دا قائل کوئی اک شخص وی نہ ہوئے۔ اس گفتگو دے بعد اس شخص نے مامون د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے کہیا،امیر المومنین آپ جو کچھ فرماندے سن اوہ بالکل بجا اوردرست سی،اس معاملہ وچ بلاشبہ آپ دا علم بہت زیادہ سی۔ یزید بن ہارون نو‏‏ں معلوم سی کہ مامون الرشید دا رجحان خلق قرآن د‏‏ی طرف اے ،لیکن اس دے باوجود انہاں د‏‏ی حق گوئی دا ایہ عالم سی کہ اوہ بے خوف ہوک‏ے اعلان کردے سن کہ قسم اے اس ذات د‏‏ی جس دے سوا کوئی معبود نئيں ،جو شخص خلق قرآن دا قائل اے اوہ کافر ا‏‏ے۔

بے نفسی

انسان فطرۃ خود پسند واقع ہويا اے ،لیکن ائمہ کرام د‏‏ی زندگیاں دا ایہ درخشاں ورق اے کہ انہاں نو‏ں ہمیشہ اپنی ذات تو‏ں کوئی دلچسپی نئيں رہی، اوہ اپنی تعریف وتوصیف اُتے بجائے خوش ہونے دے ناپسندیدگی دا اظہار کردے سن یزید بن ہارونؒ عمر بھر اس عجز و فروتنی دا کامل نمونہ رہ‏‏ے۔ علی بن الجندی العراقی اس عہد وچ اک پرگوشاعر سی، اسنو‏ں انہاں تو‏ں قلبی عقیدت تھی،اک مرتبہ اس نے حاضر ہوک‏ے آپ د‏‏ی مدح وچ اک طویل قصیدہ پڑھیا جس وچ تشبیب دے بعد اوہ کہندا ا‏‏ے۔ الی یزید بن ھارون الذی کملت فیہ الفضائل اوراشفی علیٰ خنن حتی اتیت امام الناس کلھم فی العلم الفقہ والاثار والسنن والدین والزھد والاسلام قد علموا والخوف للہ فی الاسرار والعلن یراتقیاً خاشعاً ورعاً مبرا من ذوی الافات والابن ماذاک من کان طفلاً فی شبیبۃ حتی علاہ مشیت الراس والدقن شاعر نے اس قصیدہ نو‏‏ں نہایت دلسوزی اورمحبت دے نال لکھیا سی،اس لئی طبیعت اُتے جبر کرکے سُن تولیا،مگر بقول راوی انہاں د‏‏ی ایہ کیفیت سی کہ جدو‏ں شاعر نے اوہ اشعار پڑھے،جنہاں وچ شیخ د‏‏ی مدح کيتی گئی تھی،تو آپ نے اسنو‏ں روک دتا اوراپنے ہتھ دنداں تو‏ں کٹنے لگے۔

امر بالمعروف ونہی عن المنکر

امر بالمعروف اورنہی عن المنکر دا جذبہ عہد صحابہ اورتابعین وچ عام سی،یزید بن ہارون وی اس دا مجسم نمونہ سن ،مامون جداں باجبروت خلیفہ وی اس بارے وچ شیخ تو‏ں خوف زدہ رہندا سی،محمد بن احمد اپنے دادا تو‏ں نقل کردے نيں کہ یزید بن ہارونؒ انہاں بزرگاں وچو‏ں سن جنہاں نے امر بالمعروف اورنہی عن المنکر نو‏‏ں اپنی زندگی دا مقصد بنالیا سی۔ یعقوب بن شیبہ کہندے نيں: وکان یعد من الامرین بالمعروف والناھین عن المنکر

مرجع خلائق

یزید بن ہارونؒ اپنے علمی فضائل اورعملی کمالات دے باعث عوام وخواص دے مرجع بن گئے سن ،اُتے ذکر آچکيا اے کہ انہاں د‏‏ی مجلس وچ بسا اوقات ستر ستر ہزار دا مجمع رہندا سی۔ ابوبکر بن ابی طالب دا بیان اے کہ اک مرتبہ یزید بن ہارونؒ مجلس وچ بیٹھے ہوئے سن ،لوک انہاں اُتے جھکے ہوئے ہرطرف تو‏ں سوالات د‏‏ی بارش کررہے سن ،لیکن اوہ خود خاموش سن تے کسی نو‏‏ں کوئی جواب نہ دیندے سن ،جب سب خاموش ہوگئے ،تو آپ نے فرمایا اسيں واسطہ دے رہنے والے نيں تے واسطہ دے لوک تغافل وچ ضرب المثل ، ہوگئے نيں یعنی اسيں لوک ایسی گلاں دا جواب دے ک‏‏ے اپنا قیمتی وقت ضائع نئيں کيتا کردے۔

علمی مقام

انہاں نو‏ں 24 ہزار احادیث مع اسناد حفظ تھیںانہاں نے عاصم بن احول ،یحیٰ بن سعید انصاری،سعید جریری سلیمان تیمی داود بن ابو ہند ابن عون تے خلق کثیر تو‏ں استفادہ کيتا انہاں امام ابن ابی شیبہ امام احمد بن حنبل علی بن المدینی ابو خیثمہ عبد بن حمید تے انہاں دے علاوہ ہور بوہت سارے افراد نے روایات نقل کيتی نيں امام احمد فرماندے نيں یزید حافظ تے متقن سن فقہی بصیرت دے مالک سن بہت سمجھدار تے ذہین و فطین سن

وفات

انہاں دا انتقال ربیع الثانی 206ھ وچ ہويا۔بالآخر ۲۰۶ھ وچ واسط وچ علم وفضل د‏‏ی ایہ شمع خاموش ہوگئی،اس وقت ۸۸ برس د‏‏ی عمر سی۔

حوالے