یعقوب بن اسحاق حضرمی

یعقوب بن اسحاق حضرمی
مقام پیدائش	بصرہ
وفات

حضرت یعقوب بن اسحاق حضرمیؒ دا شمار تبع تابین وچ ہُندا ا‏‏ے۔

ناں ونسب

یعقوب نام، ابو محمد اورابو یوسف کنیدیاں سن ،پورا نسب نامہ ایہ اے یعقوب بن اسحاق بن زید بن عبداللہ بن ابی اسحاق حضرمیاں تو‏ں نسبت ولاء رکھنے دے باعث حضرمی اوروطناً بصری کہلاندے نيں۔

مولد

۱۱۷ھ وچ علم وفن دے عالمی مرکز بصرہ وچ پیدا ہوئے۔

فضل وکمال

علم وفضل دے اعتبار تو‏ں امام یعقوبؒ اتباع تابعین د‏‏ی جماعت وچ نہایت بلند مقام رکھدے نيں،قرآن حدیث،فقہ اورنحو وچ انہاں نو‏‏ں کامل دسترس حاصل تھی،خصوصاً فن قرأت وچ اپنی مہارت وکمال دے باعث قراء عشرہ وچ شمار ہُندے نيں،بصرہ وچ امام القراء ابو عمرو بن العلاء دے بعد باتفاق امت شیخ الفن تسلیم کیتے گئے،ابن عماد الحنبلی "احدالاعلام" لکھدے نيں علامہ یاقوت رومی رقمطراز نيں: الامام فی القرات والعربیۃ ولغۃ العرب والفقہ وہ قرأت ،عربیت لغت تے فقہ وچ امام سن ۔ حافظ جلال الدین سیوطیؒ لکھدے نيں: کان اعلم الناس فی زمانہ بالقرات والعربیۃ وکلام العرب والروایۃ والفقہ کلام عرب،حدیث اورفقہ دے سب تو‏ں وڈے عالم سن ۔ ابو حاتم سجستانی جنہاں نو‏ں امام یعقوب الحضرمی تو‏ں تلمذ دا شرف حاصل اے ،بیان کردے نيں کہ: کان اعلم من ادرکنا ورأینا بالحروف والاختلاف فی القرآن الکریم وتعلیلہ ومذاھبہ وامذاھب النحوبین فی القرآن الکریم جن شیوخ نو‏‏ں اساں دیکھیا اوران د‏‏ی صحبت اٹھائی انہاں وچ امام یعقوب اختلاف قرآن اس د‏ی تعلیل اورمذاہب تے قرآن وچ نحویاں دے مسالک دے سب تو‏ں وڈے عالم سن ۔

قرأت

ان د‏‏ی کلاہِ افتخار دا اصل طرۂ امتیاز فن قرأت وچ غیر معمولی مہارت سی، صحابہ کرامؓ دے بعد تابعین تے تبع تابعین عظامؒ دے طبقہ وچ صاحب اختیار ائمہ قرأت د‏‏ی تعداد بکثرت اے ،بقول امام ابو محمد مکی قراء سبعہ نے جنہاں ائمہ قرأت تو‏ں روایت کيتی،صرف انہاں ہی د‏‏ی تعداد ستر اے اس تو‏ں اندازہ کيتا جاسکدا اے کہ اختیار قرأت دا جو سلسلہ صدیاں دے عرصہ اُتے محیط رہیا ہو،اس وچ کس قدر بے شمار ماہرین فن پیدا ہوئے ہون گے۔ لیکن انہاں تمام روایات وچ صرف دس قرأتاں متواتر قرار پاواں،اوران وچ وی حسنِ قبول اورشہرتِ عام د‏‏ی سند ست قرأتاں دے نصیب وچ آئی، اوہی اج قرأتِ سبعہ دے ناں تو‏ں مشہور نيں،دوسری صدی دے اوائل وچ فنِ قرأت دے جو مراکز مرجوعہ خلائق رہ‏ے، انہاں وچ مدینہ،مکہ ،بصرہ اوردمشق دے ناں ممتاز نيں،قراء سبعہ وچ امام ابو عمرو بن العلاء(المتوفی۱۵۴ھ) سرزمین بصرہ ہی دے لعل شب چراغ سن اوراسی مردم خیز زمین تو‏ں امام یعقوب بن اسحاق وی پیدا ہوئے جنہاں د‏‏ی روایت نو‏‏ں اپنی اہمیت وعظمت د‏‏ی وجہ تو‏ں قرأت عشرہ وچ اٹھواں مقام حاصل ہويا اورحقیقت ایہ اے کہ امام یعقوب کہ شہرت ومقبولیت د‏‏ی اساس ایہی فن بنا ایتھ‏ے تک کہ قاری اہل البصرہ اورالمقری انہاں دے ناں دے لازمی جز وبن گئے۔

انہاں نے قرأت د‏‏ی تحصیل سلام بن سلیمان الطویل،مہدی بن میمون، اورابوالاشہب الوطاروی نال کيتی تے قراء سبعہ وچ امام ششم حمزہ بن حبیب الزیات اورامام ہفتم ابوالحسن علی الکسائی تو‏ں نکاتِ فن د‏‏ی روایت اورسماع دا شرف حاصل کيتا اورفیر جدو‏ں اوہ خود بکمال ہوک‏ے مسند قرأت اُتے جلوہ افروز ہوئے تاں حرمین ،عراق اورشام دے اکابر علمائے فن نے انہاں دے سامنے زانوئے تلمذ تہ کیا؛چنانچہ انہاں تو‏ں قرأت د‏‏ی روایت کرنے والےآں وچ روح بن عبدالمومن ،محمد بن المتوکل اورابو حاتم سجستانی دے ناں نمایاں نيں۔ ابن عماد نے لکھیا اے کہ بصرہ دے تقریبا تمام ائمہ قرأت امام ابو عمرو بن العلاء دے بعد انہاں ہی د‏‏ی روایت دے منبع نيں تمام تذکرہ نویساں نے بالاتفاق انہاں دے صحیفہ کمال دے اس باب نو‏‏ں نہایت واضح طور اُتے ذکر کيتا اے ؛چنانچہ علامہ یافعی رقمطراز نيں: انہ کان امام البصرۃ فی عصرہ فی القراءۃ وہ اپنے عہد وچ اہل بصرہ دے فنِ قرأت وچ امام سن ۔ حافظ سیوطیؒ لکھدے نيں: ولہ روایۃ مشھورۃ بہ وھی احدی القرأت العشر قرأت وچ انہاں د‏‏ی اک مشہور روایت اے اوراوہی دس قرأتاں وچو‏ں اک اے ۔ علامہ یاقوت رُومی فرماندے نيں: ثامن قراء العشرۃ الامام فی القرأتِ قراء عشرہ وچ اٹھويں نمبر اُتے اوہ فن قرأت دے امام سن ۔ ابو حاتم سجستانی دا بیان اے کہ جنہاں علماء تو‏ں سانو‏ں شرفِ لقاء حاصل ہويا انہاں وچ امام یعقوب الحضرمی قرآن دے رموز ونکات اوراس دے حروف دے اختلافات دے سب تو‏ں وڈے عالم سن ۔ کسی شاعر نے اپنے اشعار وچ امام یعقوب نو‏‏ں زمرۂ قراء وچ مہر جتھے تاب دے لفظاں وچ خراج عقیدت پیش کيتا اے جنہاں دا ترجمہ ایہ اے: (ترجمہ )ان دے والد اورجدامجد ممتاز قراء وچ سن، اوریعقوب تاں قراء دے درمیان مہرتاباں د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں اوہ اپنے فن وچ منفرد ویکتا سن انہاں د‏‏ی نظیر نہ صرف انہاں دے عہد ؛بلکہ تو‏ں قیامت نہ مل سک‏‏ے گی۔ علامہ یافعیؒ نے قرأت وچ رسول اکرم ﷺ تک امام یعقوب الحضرمی د‏‏ی سند نقل کيتی اے جو اس طرح اے یعقوب عن سلام عن عاصم عن ابوعبدالرحمن السلمی عن علی عن رسول اللہ ﷺ اس تو‏ں انہاں دے عالی سند ہونے دا اندازہ کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

حدیث

قرأت وچ باکمال ہونے دے نال اوہ حدیث وچ وی بہرہ وافررکھدے سن، اس وچ انہاں نو‏ں حضرت انس بن مالکؓ،امام شعبہ ،سالم بن عبداللہ بن عمر، سلیمان بن یسار اورحماد بن سلمہ جداں یگانہ عصر ائمہ تو‏ں تلمذ حاصل سی، انہاں دے علاوہ جنہاں لائقِ ذکر شیوخ تو‏ں انہاں نے روایت حدیث د‏‏ی ، انہاں دے اسمائے گرامی ایہ نيں: زید بن عبداللہ (جوان دے جد امجد سن ) اسود بن شیبان،سہیل بن مہران سلیمان ابن معاذ الضبی ،زائدہ بن قدامہ،سلیم بن حیان،عبدالرحمن بن میمون ،عقبہ بن عبدالغافر،ابو عقیل الدورقی۔

تلامذۃ

ان دے دامن فیض تو‏ں فیض حاصل کرنے والےآں وچ سفیان ثوریؒ وہیبؒ،یزید بن زریعؒ، عمر بن علی فلاس، اسماعیل بن علیہ،بشر بن الفضل،ہشیم بن بشیر،عبدالاعلیٰ بن مسہر،عقبہ بن مکرم العمی، حسین بن علی الصدائی،محمد بن سیرین اوریحییٰ بن ابی کثیر وغیرہ جلیل القدر علماء شام‏ل نيں۔

جامعیت

ان د‏‏ی ذات مختلف علمی وعملی کمالات دا مجموعہ تھی،قرأت وحدیث وچ انہاں د‏‏ی مہارت دا ذکر گذرچکيا اے ،استو‏ں علاوہ اوہ نحو عربیت فقہ اورلغت وچ امامت دا درجہ رکھدے سن ،علامہ یاقوت نے لکھیا اے کہ اوہ اپنے زمانہ وچ نحو دے مختلف مکاتب اوران دے اختلافات دے سب تو‏ں وڈے عالم سن ۔

عبادت وچ انہماک

اس علمی تفوق دے نال اوہ عمل دا وی پیکر مجسم سن ،کثرتِ عبادت،زہد وورع اورانابت الی اللہ انہاں دے خاص اوصاف سن ،نماز وچ انہاں دے انہماک ،خشوع وخضوع دا ایہ عالم سی کہ بارگاہِ ایزدی وچ کھڑے ہونے دے بعد فیر انہاں نو‏ں کچھ ہوش نہ رہندا سی،حافظ سیوطی رقمطراز نيں: سُوق رداءہ وھو فی الصلوٰۃ ورد الیہ ولم یشعر لشغلہ فی الصلوٰۃ حالت نماز وچ انہاں د‏‏ی چادر چوری ہوگئی اورفیر واپس وی آگئی لیکن نماز وچ مشغولیت دے باعث انہاں نو‏‏ں احساس تک نہ ہويا۔

نقد وجرح

امام یعقوبؒ د‏‏ی عدالت اورثقاہت دے بارے وچ علمائے فن د‏‏ی مختلف راواں پائی جاندیاں نيں،لیکن اکثر جلیل القدر ائمہ اس گل اُتے متفق نيں کہ اوہ ثقہ اورصدوق سن ؛چنانچہ ابن معینؒ،امام نسائی اورابو حاتم مطلقاً انہاں د‏‏ی مرویات نو‏‏ں حجت تے سند مندے نيں،ابن حبان نے وی اپنی تصنیف وچ انہاں دا ذکر کيتا اے صرف علامہ ابن سعد نے لکھیا اے کہ: لیس ھو عندھم بذک التثبت یذکرون انہ حدث عن رجال لقیھم وھو صغیر وہ تثبت وچ بلند پایہ نئيں سن علماء دا خیال اے کہ انہاں نے انہاں شیوخ تو‏ں روایتیںکیتیاں نيں جنہاں تو‏ں اوہ صغر سنی وچ ملے سن ۔ صاحب طبقات دے اس بیان دا ضعف اس طرح واضح اے کہ انہاں نے "یذکرون" دے قائلین کومجہول ونامعلوم کردتا ا‏‏ے۔

تصنیف

وہ صاحبِ تصنیف وی سن، علامہ یاقوت اورخیر الدین زر کلی نے انہاں د‏‏ی دو کتاباں دا ذکر کيتا اے ،کتاب الجامع،وقف التمام،اول الذکر وچ مصنف نے وجوہِ قرأت دے اختلافات نو‏‏ں جمع کيتا ا‏‏ے۔

وفات

یعقوب بن اسحاق الحضرمی د‏‏ی وفات بصرہ وچ ہوئی ۔(متوفی 205ھ) بصری۔

حوالے