یعقوب بن اسحاق حضرمی
یعقوب بن اسحاق حضرمی | |
---|---|
مقام پیدائش |
|
وفات |
|
عملی زندگی | |
پیشہ | ماہر اسلامیات |
ترمیم |
حضرت یعقوب بن اسحاق حضرمیؒ دا شمار تبع تابین وچ ہُندا اے۔
ناں ونسب
[سودھو]یعقوب نام، ابو محمد اورابو یوسف کنیدیاں سن ،پورا نسب نامہ ایہ اے یعقوب بن اسحاق بن زید بن عبداللہ بن ابی اسحاق [۱]حضرمیاں توں نسبت ولاء رکھنے دے باعث حضرمی اوروطناً بصری کہلاندے نيں۔
مولد
[سودھو]۱۱۷ھ وچ علم وفن دے عالمی مرکز بصرہ وچ پیدا ہوئے۔
فضل وکمال
[سودھو]علم وفضل دے اعتبار توں امام یعقوبؒ اتباع تابعین دی جماعت وچ نہایت بلند مقام رکھدے نيں،قرآن حدیث،فقہ اورنحو وچ انہاں نوں کامل دسترس حاصل تھی،خصوصاً فن قرأت وچ اپنی مہارت وکمال دے باعث قراء عشرہ وچ شمار ہُندے نيں،بصرہ وچ امام القراء ابو عمرو بن العلاء دے بعد باتفاق امت شیخ الفن تسلیم کیتے گئے،ابن عماد الحنبلی "احدالاعلام" لکھدے نيں [۲]علامہ یاقوت رومی رقمطراز نيں: الامام فی القرات والعربیۃ ولغۃ العرب والفقہ [۳] وہ قرأت ،عربیت لغت تے فقہ وچ امام سن ۔ حافظ جلال الدین سیوطیؒ لکھدے نيں: کان اعلم الناس فی زمانہ بالقرات والعربیۃ وکلام العرب والروایۃ والفقہ [۴] کلام عرب،حدیث اورفقہ دے سب توں وڈے عالم سن ۔ ابو حاتم سجستانی جنہاں نوں امام یعقوب الحضرمی توں تلمذ دا شرف حاصل اے ،بیان کردے نيں کہ: کان اعلم من ادرکنا ورأینا بالحروف والاختلاف فی القرآن الکریم وتعلیلہ ومذاھبہ وامذاھب النحوبین فی القرآن الکریم [۵] جن شیوخ نوں اساں دیکھیا اوران دی صحبت اٹھائی انہاں وچ امام یعقوب اختلاف قرآن اس دی تعلیل اورمذاہب تے قرآن وچ نحویاں دے مسالک دے سب توں وڈے عالم سن ۔
قرأت
[سودھو]ان دی کلاہِ افتخار دا اصل طرۂ امتیاز فن قرأت وچ غیر معمولی مہارت سی، صحابہ کرامؓ دے بعد تابعین تے تبع تابعین عظامؒ دے طبقہ وچ صاحب اختیار ائمہ قرأت دی تعداد بکثرت اے ،بقول امام ابو محمد مکی قراء سبعہ نے جنہاں ائمہ قرأت توں روایت کيتی،صرف انہاں ہی دی تعداد ستر اے اس توں اندازہ کيتا جاسکدا اے کہ اختیار قرأت دا جو سلسلہ صدیاں دے عرصہ اُتے محیط رہیا ہو،اس وچ کس قدر بے شمار ماہرین فن پیدا ہوئے ہون گے۔ لیکن انہاں تمام روایات وچ صرف دس قرأتاں متواتر قرار پاواں،اوران وچ وی حسنِ قبول اورشہرتِ عام دی سند ست قرأتاں دے نصیب وچ آئی، اوہی اج قرأتِ سبعہ دے ناں توں مشہور نيں،دوسری صدی دے اوائل وچ فنِ قرأت دے جو مراکز مرجوعہ خلائق رہے، انہاں وچ مدینہ،مکہ ،بصرہ اوردمشق دے ناں ممتاز نيں،قراء سبعہ وچ امام ابو عمرو بن العلاء(المتوفی۱۵۴ھ) سرزمین بصرہ ہی دے لعل شب چراغ سن اوراسی مردم خیز زمین توں امام یعقوب بن اسحاق وی پیدا ہوئے جنہاں دی روایت نوں اپنی اہمیت وعظمت دی وجہ توں قرأت عشرہ وچ اٹھواں مقام حاصل ہويا اورحقیقت ایہ اے کہ امام یعقوب کہ شہرت ومقبولیت دی اساس ایہی فن بنا ایتھے تک کہ قاری اہل البصرہ اورالمقری انہاں دے ناں دے لازمی جز وبن گئے۔
انہاں نے قرأت دی تحصیل سلام بن سلیمان الطویل،مہدی بن میمون، اورابوالاشہب الوطاروی نال کيتی تے قراء سبعہ وچ امام ششم حمزہ بن حبیب الزیات اورامام ہفتم ابوالحسن علی الکسائی توں نکاتِ فن دی روایت اورسماع دا شرف حاصل کيتا اورفیر جدوں اوہ خود بکمال ہوکے مسند قرأت اُتے جلوہ افروز ہوئے تاں حرمین ،عراق اورشام دے اکابر علمائے فن نے انہاں دے سامنے زانوئے تلمذ تہ کیا؛چنانچہ انہاں توں قرأت دی روایت کرنے والےآں وچ روح بن عبدالمومن ،محمد بن المتوکل اورابو حاتم سجستانی دے ناں نمایاں نيں۔ [۶] ابن عماد نے لکھیا اے کہ بصرہ دے تقریبا تمام ائمہ قرأت امام ابو عمرو بن العلاء دے بعد انہاں ہی دی روایت دے منبع نيں [۷]تمام تذکرہ نویساں نے بالاتفاق انہاں دے صحیفہ کمال دے اس باب نوں نہایت واضح طور اُتے ذکر کيتا اے ؛چنانچہ علامہ یافعی رقمطراز نيں: انہ کان امام البصرۃ فی عصرہ فی القراءۃ [۸] وہ اپنے عہد وچ اہل بصرہ دے فنِ قرأت وچ امام سن ۔ حافظ سیوطیؒ لکھدے نيں: ولہ روایۃ مشھورۃ بہ وھی احدی القرأت العشر [۹] قرأت وچ انہاں دی اک مشہور روایت اے اوراوہی دس قرأتاں وچوں اک اے ۔ علامہ یاقوت رُومی فرماندے نيں: ثامن قراء العشرۃ الامام فی القرأتِ [۱۰] قراء عشرہ وچ اٹھويں نمبر اُتے اوہ فن قرأت دے امام سن ۔ ابو حاتم سجستانی دا بیان اے کہ جنہاں علماء توں سانوں شرفِ لقاء حاصل ہويا انہاں وچ امام یعقوب الحضرمی قرآن دے رموز ونکات اوراس دے حروف دے اختلافات دے سب توں وڈے عالم سن ۔ [۱۱] کسی شاعر نے اپنے اشعار وچ امام یعقوب نوں زمرۂ قراء وچ مہر جتھے تاب دے لفظاں وچ خراج عقیدت پیش کيتا اے جنہاں دا ترجمہ ایہ اے: (ترجمہ )ان دے والد اورجدامجد ممتاز قراء وچ سن، اوریعقوب تاں قراء دے درمیان مہرتاباں دی حیثیت رکھدے نيں اوہ اپنے فن وچ منفرد ویکتا سن انہاں دی نظیر نہ صرف انہاں دے عہد ؛بلکہ توں قیامت نہ مل سکے گی۔ [۱۲] علامہ یافعیؒ نے قرأت وچ رسول اکرم ﷺ تک امام یعقوب الحضرمی دی سند نقل کيتی اے جو اس طرح اے یعقوب عن سلام عن عاصم عن ابوعبدالرحمن السلمی عن علی عن رسول اللہ ﷺ [۱۳] اس توں انہاں دے عالی سند ہونے دا اندازہ کيتا جاسکدا اے۔
حدیث
[سودھو]قرأت وچ باکمال ہونے دے نال اوہ حدیث وچ وی بہرہ وافررکھدے سن، اس وچ انہاں نوں حضرت انس بن مالکؓ،امام شعبہ ،سالم بن عبداللہ بن عمر، سلیمان بن یسار اورحماد بن سلمہ جداں یگانہ عصر ائمہ توں تلمذ حاصل سی، انہاں دے علاوہ جنہاں لائقِ ذکر شیوخ توں انہاں نے روایت حدیث دی ، انہاں دے اسمائے گرامی ایہ نيں: زید بن عبداللہ (جوان دے جد امجد سن ) اسود بن شیبان،سہیل بن مہران سلیمان ابن معاذ الضبی ،زائدہ بن قدامہ،سلیم بن حیان،عبدالرحمن بن میمون ،عقبہ بن عبدالغافر،ابو عقیل الدورقی۔
تلامذۃ
[سودھو]ان دے دامن فیض توں فیض حاصل کرنے والےآں وچ سفیان ثوریؒ وہیبؒ،یزید بن زریعؒ، عمر بن علی فلاس، اسماعیل بن علیہ،بشر بن الفضل،ہشیم بن بشیر،عبدالاعلیٰ بن مسہر،عقبہ بن مکرم العمی، حسین بن علی الصدائی،محمد بن سیرین اوریحییٰ بن ابی کثیر وغیرہ جلیل القدر علماء شامل نيں۔ [۱۴]
جامعیت
[سودھو]ان دی ذات مختلف علمی وعملی کمالات دا مجموعہ تھی،قرأت وحدیث وچ انہاں دی مہارت دا ذکر گذرچکيا اے ،استوں علاوہ اوہ نحو عربیت فقہ اورلغت وچ امامت دا درجہ رکھدے سن ،علامہ یاقوت نے لکھیا اے کہ اوہ اپنے زمانہ وچ نحو دے مختلف مکاتب اوران دے اختلافات دے سب توں وڈے عالم سن ۔ [۱۵]
عبادت وچ انہماک
[سودھو]اس علمی تفوق دے نال اوہ عمل دا وی پیکر مجسم سن ،کثرتِ عبادت،زہد وورع اورانابت الی اللہ انہاں دے خاص اوصاف سن ،نماز وچ انہاں دے انہماک ،خشوع وخضوع دا ایہ عالم سی کہ بارگاہِ ایزدی وچ کھڑے ہونے دے بعد فیر انہاں نوں کچھ ہوش نہ رہندا سی،حافظ سیوطی رقمطراز نيں: سُوق رداءہ وھو فی الصلوٰۃ ورد الیہ ولم یشعر لشغلہ فی الصلوٰۃ [۱۶] حالت نماز وچ انہاں دی چادر چوری ہوگئی اورفیر واپس وی آگئی لیکن نماز وچ مشغولیت دے باعث انہاں نوں احساس تک نہ ہويا۔
نقد وجرح
[سودھو]امام یعقوبؒ دی عدالت اورثقاہت دے بارے وچ علمائے فن دی مختلف راواں پائی جاندیاں نيں،لیکن اکثر جلیل القدر ائمہ اس گل اُتے متفق نيں کہ اوہ ثقہ اورصدوق سن ؛چنانچہ ابن معینؒ،امام نسائی اورابو حاتم مطلقاً انہاں دی مرویات نوں حجت تے سند مندے نيں،ابن حبان نے وی اپنی تصنیف وچ انہاں دا ذکر کيتا اے [۱۷]صرف علامہ ابن سعد نے لکھیا اے کہ: لیس ھو عندھم بذک التثبت یذکرون انہ حدث عن رجال لقیھم وھو صغیر [۱۸] وہ تثبت وچ بلند پایہ نئيں سن علماء دا خیال اے کہ انہاں نے انہاں شیوخ توں روایتیںکیتیاں نيں جنہاں توں اوہ صغر سنی وچ ملے سن ۔ صاحب طبقات دے اس بیان دا ضعف اس طرح واضح اے کہ انہاں نے "یذکرون" دے قائلین کومجہول ونامعلوم کردتا اے۔
تصنیف
[سودھو]وہ صاحبِ تصنیف وی سن، علامہ یاقوت اورخیر الدین زر کلی نے انہاں دی دو کتاباں دا ذکر کيتا اے ،کتاب الجامع،وقف التمام،اول الذکر وچ مصنف نے وجوہِ قرأت دے اختلافات نوں جمع کيتا اے۔ [۱۹]
وفات
[سودھو]یعقوب بن اسحاق الحضرمی دی وفات بصرہ وچ ہوئی ۔(متوفی 205ھ) بصری۔
حوالے
[سودھو]- ↑ (معجم الادباء:۷/۳۰۲ وبغیۃ الوعاۃ :۴۱۸)
- ↑ (شذرات الذہب:۲/۱۴)
- ↑ (معجم الادباء:۷/۳۰۲)
- ↑ (بغیۃ الوعاۃ :۴۱۸)
- ↑ (مرأۃ الجنان:۲/۳۰)
- ↑ (مرأۃ الجنان:۲/۳۰)
- ↑ (شذرات الذہب:۲/۱۴)
- ↑ (مرأۃ الجنان:۲/۳۱)
- ↑ (بغیۃ الوعاۃ:۴۱۸)
- ↑ (معجم الادباء:۲/۳۰۲)
- ↑ (شذرات الذہب:۲/۱۴)
- ↑ (البغیۃ الوعاۃ:۴۱۸)
- ↑ (میزان الاعتدال:۲/۳۰)
- ↑ (معجم الادباء:۷/۳۰۲)
- ↑ (معجم الادباء:۷/۳۰۲)
- ↑ (بغیہ الوعاۃ:۴۱۸)
- ↑ (تہذيب التہذيب:۱۱/۳۸۲)
- ↑ (طبقات ابن سعد:۷/۵۵)
- ↑ (معجم الادباء:۷/۳۰۲)