1857 دی جنگ آزادی تے مسلم علماء
ہندوستان اُتے مسلماناں نے صدیاں حکومت کیتی، اوراسنوں اپنی حسن نیت، خلوص تے محنت، تے حکمت تے تدبر توں جنتِ نظیر بنادتا، ایہ پورا وسیع خطہٴ ارضی سونے دی چڑیا کہلانے لگا، ساری دنیا دے اہل کمال تے اصحاب علم وفن اس ملک دی طرف کھچ کھچ کر آنے لگے، انگریز وی اس ملک دی ترقیات تے خوشحالی توں متاثر ہوئے تے ہندوستان دی اسلامی حکومت توں اجازت لے کے تجارت دی غرض توں اس ملک وچ داخل ہوئے، تے فیر رفتہ رفتہ انھاں نے اپنے بال وپر پھیلانے شروع کيتے تے کاروبار وسیاست وچ حصہ لینے لگے، ۱۷۵۷/ وچ پلاسی دی جنگ وچ نواب سراج الدولہ نوں شکست دینے دے بعد عملاً پورے ملک وچ انہاں دی دھاک بیٹھ گئی، فیر رفتہ رفتہ دہلی دی بساطِ سیاست اُتے اوہ چھاگئے، پورے ملک دی بساط پہلے ہی پلٹ دتی سی، ہن دہلی دا سلطان وی انہاں دی مرضی دے بغیر کچھ نئيں کرسکدا سی، نقارہ دی چوٹ اُتے اعلان کيتاجاندا سی:
”خلقت خداکی، ملک بادشاہ کا، حکم سرکار کمپنی بہادر کا“
یہ سیاسی تبدیلیاں ہندوستانیاں دے لئی یقینا خلاف توقع سن، جس ملک اُتے ہن تک انھاں نے تقریباً تن سو سال توں خاندان تیمور نوں حکومت کردے دیکھیا سی، تے پورے ہندوستان وچ اس خاندان دے زندہ تے تابندہ نقوش پھیلے ہوئے سن، تے ملک دی تعمیر تے ترقی وچ اس خاندان نے اہم رول ادا کيتا سی، ہر شخص اس دا ممنون کرم تے دل توں انہاں دی خدمت دا قدرداں سی، اج اس ملک اُتے اک بدیسی قوم حکومت کررہی سی، جس دے پاس نہ کوئی ضابطہٴ اخلاق سی تے نہ کوئی تہذیبی نظام، اس دے پاس دماغ تاں سی مگر دل دی طاقت تے روح دی بالیدگی توں محروم سی، جو رنگ تے نسل تے بولی کسی لحاظ توں ہندوستانی اقوام توں میل نئيں کھاندی سی۔
دوسری طرف انگریزاں دی آمد توں ملک جس افراتفری دا شکار ہوگیاتھا اس دی کوئی مثال ہندوستان دی پچھلی تریخ وچ نئيں ملدی، ملی، تہذیبی، تمدنی، اقتصادی اوراخلاقی تمام قدراں متزلزل ہوکے رہ گئياں، ۱۸۵۷/ دا عہد اس زوال پذیر دور دا نقطئہ عروج سی۔
معاشی بدحالی
[سودھو]اس دور دے حالات دے ذاتی مشاہد، انگریزاں دے وفادار، مگر ملک وملت دے غمگسار سرسید احمد مرحوم دی شہادت شاید اس سلسلے وچ سب توں زیادہ معتبر منی جائے، اوہ اپنی مشہور کتاب ”اسباب بغاوت ہند“ وچ اقتصادی تبدیلیاں اُتے تبصرہ کردے ہوئے لکھدے نيں:
”میں نئيں بیان کرسکدا کہ ہندوستانیاں نوں کس قدر ناراضگی تے دلی رنج تے ساڈی گورنمنٹ دی بدخواہی تے ہور کِنّی مصیبت تے تنگیٴ معاش اس سبب توں انہاں نوں سی کہ بہت ساریاں معافیات صدہا سال توں چلی آدیاں سن، جو ادنٰی ادنٰی حیلہ اُتے ضبط ہوگئياں، ہندوستانی خیال کردے سن کہ سرکار نے خود تاں ساڈی پرورش نئيں کيتی، بلکہ جو جاگیر سانوں تے ساڈے بزرگاں نوں انہاں دے بادشاہاں نے دتی سی اوہ وی گورنمنٹ نے کھو لی، فیر سانوں تے کیہ توقع گورنمنٹ توں اے ۔“ (اسباب بغاوت ہند:۲۶)
”ابتداء عملداری توں اج تک شاید کوئی پنڈ ایساہوئے گا جس وچ تھوڑا بہت انتقال (ردوبدل) نہ ہويا، ابتداء وچ انہاں نیلاماں نے ایسی بے ترتیبی توں کثرت پکڑی کہ تمام ملک الٹ پلٹ ہوگیا۔“ [۱]
”اہل حرفہ کاروزگار بسبب جاری تے رائج ہونے ایشاء تجارت ولایت دے بالکل جاندا رہیا، ایتھے تک کہ ہندوستان وچ کوئی سوئی بنانے والااور دتا سلائی بنانے والے نوں وی نئيں پوچھدا سی، پارچہ بافاں دا تار توبالکل ٹُٹ گیا سی۔“[۲]
حضرت مولانا سید محمدمیاں صاحب دیوبندی اپنی مشہور کتاب ”علماء ہند دا شاندار ماضی“ وچ رقم طراز نيں:
”پس ایہ حقیقت اے کہ ۱۸۵۷/ دا ایہ خونیں حادثہ ․․․ مٹی ہوئی جاگیر شاہی دی انگڑائی نئيں بلکہ اک قوم دی ودھدی ہوئی جاگیر شاہی دے مقابلے وچ دوسری قوم دی حرکت مذبوحانہ سی۔“#
ہم آہ بھی کرتے ہیں تو ہوجاتے ہیں بدنام
وہ قتل بھی کرتے ہیں تو چرچا نہیں ہوتا
یہ بحث طویل اے، اس دا ہر اک گوشہ اک داستان رکھدا اے، تنخواہاں دا تفاوت، مال گزاری دا وادھا، وصولی مال گزاری دے لئی جائداداں دا نیلام، نیلام دے دل آزار توہین آمیز طریقے، سود تے سود درسود دا رواج وغیرہ، غرض ہر اک باب داستانِ الم اے “ [۳]
سرسیّد مرحوم نہایت جوش توں لکھدے نيں:
”غرض کہ ملک ہر طرح توں مفلس ہوگیاسی، انہاں دے خاندان جنہاں نوں ہزاراں دا مقصدور سی، معاش توں وی تنگ آگئے سن ۔“ (اسباب بغاوت ہند: ۳۶)
شیخ محمد اکرام نے ڈاکٹر ہنٹر دی کتاب ”آورانڈین مسلمانز“ دے حوالے توں لکھیا اے:
”جے کوئی سیاست داں دارالعلوم وچ سنسنی پیداکرنا چاہے تاں اس دے لئی کافی اے کہ اوہ بنگال دے مسلمان خانداناں دے سچے سچے حالات بیان کردے، ایہی لوک کسی زمانے وچ محلےآں وچ رہندے سن، گھوڑے گاڑیاں نوکر چاکر موجود سن، ہن ایہ حالت اے کہ انہاں دے گھراں وچ جوان بیٹے، پوتے تے پوتیاں، تے بھتیجے تے بھتیجیاں بھرے پئے نيں تے انہاں بھُکھیاں دے لئی انہاں وچوں کسی اک نوں زندگی وچ کچھ کرنے کاموقع نئيں، اوہ منہدم تے حرمت شدہ مکاناں تے خستہ برآمداں وچ قابل رحم زندگی دے دن کٹ رہے نيں، تے روز بروز قرض دی دلدل وچ زیادہ دھنستے جاندے نيں، حتی کہ کوئی ہمسایہ ہندو قرض خواہ انہاں اُتے نالش کردا اے، تے مکان تے زمیناں جو باقی سن انہاں دے قبضے توں نکل جاندیاں نيں، تے ایہ قدیمی مسلمان خاندان ہمیشہ دے لئی ختم ہوجاندا اے ۔“[۴]
عدل تے انصاف دی صورت حال
[سودھو]عدل وانصاف دی صورت حال دے بارے وچ سرسیّد لکھدے نيں:
”اور فیر اس اُتے وادھا ایہ ہويا کہ بادوجود ہندوستانیاں دی مفلسی دے عدالت دی چارہ جوئی اُتے اسٹامپ لگادیاگیا جو ناقابل برداشت سی۔“ (موج کوثر:۷۵)
تعصبات، تنگ نظری اورنا انصافی دے احوال ڈاکٹر ہنٹر دی زبانی سنويں:
”مسلماناں دی بدقسمتی دا صحیح نقشہ انہاں محکمےآں وچ دیکھیا جاسکدا اے، جنہاں وچ ملازمتاں دی تقسیم اُتے لوکاں دی اِنّی نظر نئيں ہُندی، ۱۸۶۹/ وچ انہاں محکمےآں دا ایہ حال سی کہ اسسٹنٹ انجینئراں دے تن درجناں وچ چودہ ہندو تے مسلمان صفر، امیدواراں وچ چار ہندو، دو انگریز تے مسلمان صفر، سب انجینئراں تے سپروائزراں وچ چوبیس ہندو تے اک مسلمان اوورسیراں وچ تریسٹھ ہندو تے دو مسلمان، اکاؤنٹس ڈپارٹمنٹ وچ پنجاہ ہندو تے مسلمان معدوم، وغیرہ۔“
سرکاری ملازمتاں دے علاوہ ہائی کورٹ دے دکیلاں دی لسٹ وڈی عبرت آموز سی، اک زمانہ سی کہ ایہ پیشہ بالکل مسلماناں دے ہتھ وچ سی، اس دے بعد وی ۱۸۵۱/ تک مسلماناں دی حالت اچھی رہی اورمسلمان وکلاء دی تعداد ہندوواں اورانگریزاں دی مجموعی تعداد توں کم نہ سی، لیکن ۱۸۵۱/ توں تبدیلی شروع ہوئی، ہن نويں طرز دے آدمی آنے شروع ہوئے تے امتحانات دا طریقہ وی بدل دیاگیا، ۱۸۵۲/ توں ۱۸۶۸/ تک جنہاں ہندوستانیاں نوں وکالت دے لائسنس ملے انہاں وچ ۲۳۹ہندو سن تے اک مسلمان۔
انھاں نے کلکتہ دے اک اخبار دی شکایت نقل کيتی کہ: ہن ایہ حالت اے کہ حکومت سرکاری گزٹ وچ مسلماناں نوں سرکاری ملازمتاں توں علیحدہ رکھنے دا کھلم کھلا اعلان کردی اے، چند دن ہوئے کمشنر صاحب نے تصریح کردتی کہ ایہ ملازمتاں ہندوواں دے سوا کسی نوں نہ ملیاں گی۔“ [۵]
سماجی حیثیت دی پامالی
[سودھو]مسلماناں دی عزت تے شرافت دا حال کتنا ابتر سی، اس دے بارے وچ سرسیّد لکھدے نيں:
”کیا ساڈی گورنمنٹ نوں نئيں معلوم اے کہ وڈے توں وڈا ذی عزت ہندوستانی حکام توں لرزاں تے بے عزتی دے خوف توں ترساں نہ تھااور کیہ ایہ گل چھپی ہوئی اے کہ اک اشراف اہل کار صاحب دے سامنے مثل پڑھ رہیا اے تے ہتھ جوڑ جوڑ دے گلاں کررہیا اے تے صاحب دی بدمزاجی تے سخت کلامی بلکہ دشنام دہی توں دل وچ روندا جاندا اے تے کہندا اے کہ ہائے افسوس روٹی تے کدرے نئيں ملدی، اس نوکری توں تاں گھانس کھودنی بہتر اے۔
بلاشبہ تمام رعایا ہندوستان دی اس گل کيتی شاکی اے کہ ساڈی گورنمنٹ نے انہاں نوں نہایت بے قدر تے بے وقار کردتا اے، ہندوستان دے اشراف آدمی دی اک چھوٹے توں یورپین دے سامنے ایسی وی قدر نئيں اے، ورگی اک چھوٹے یورپین کیتی۔“ [۶]
مذہبی وتہذیبی اقدار نوں خطرہ
[سودھو]سب توں وڈا خطرہ مذہبی تے ملی تشخصات تے تہذیبی اقدار تے روایات نوں سی، سرسیّد اس وقت دے عام احساست دے بارے وچ رقم طراز نيں:
”کچھ شبہ نئيں کہ تمام لوک جاہل وقابل، اعلیٰ اورادنیٰ یقین جاندے سن کہ ساڈی گورنمنٹ دا دلی ارادہ اے کہ مذہب تے رسم ورواج وچ مداخلت کرے تے سب نوں کيتا ہندو کيتا مسلمان، عیسائی مذہب تے اپنے ملک دے رسم ورواج اُتے لاڈالے․․․ سب نوں یقین سی کہ ساڈی گورنمنٹ اعلانیہ جبر مذہب بدلنے اُتے نئيں کرے گی، بلکہ خفیہ تدبیراں کرکے مثل نابود کردینے علم عربی وسنسکرت دے تے مفلس تے محتاج کردینے ملک دے تے لوکاں نوں جوان دا مذہب اے، اس دے مسائل توں ناواقف کرکے اوراپنے دین تے مذہب دیاں کتاباں تے مسائل تے وعظ نوں پھیلیا کے نوکریاں دا لالچ دے کے لوکاں نوں بے دین کرداں گے․․․ ہندوستان وچ وعظ تے کتھا دا دستور ایہ اے کہ اپنے اپنے معبد یا مکان پربیٹھ کر کہندے نيں، جس دا دل چاہے اورجس نوں رغبت ہوئے اوتھے جاکے سنے، پادری صاحباں دا طریقہ اس دے برخلاف سی، اوہ خود غیرمذہب دے مجمع یا تیرتھ تے میلہ وچ جاکے وعظ کہندے سن تے کوئی شخص حکام وغیرہ دے ڈر توں مانع نہ ہُندا سی، بعض ضلعاں وچ ایہ رواج نکلیا کہ پادری صاحب دے نال تھانہ دا چپراسی جانے لگا، پادری صاحب وعظ وچ صرف انجیل مقدس ہی دے بیان اُتے اکتفا نئيں کردے سن، بلکہ غیرمذہب دے مقدس لوکاں نوں تے مقدس مقاماں نوں بہت برائی اورہتک توں یاد کردے سن، جس توں سننے والےآں نوں نہایت رنج تے دلی تکلیف پہنچکی سی․․․ دیہاتی مکتبےآں دے مقرر ہونے توں سب یقین سمجھدے سن کہ صرف عیسائی بنانے نوں ایہ مکتب جاری ہوئے نيں․․․ جس پنڈ وچ پرگنہ وزیر یا ڈپٹی انسپکٹر پہنچیا تے گنواراں وچ چرچا ہويا کہ ”کالاپادری“ آیا، عوام الناس ایويں خیال کردے سن کہ ایہ عیسائی مکتب نيں تے کرسٹان بنانے نوں بٹھاندے نيں۔
یہ سب خرابیاں لوکاں دے دلاں وچ پیدا ہورہیاں سن کہ دفعتاً ۱۸۵۵/ وچ پادری اے ایڈمنڈ نے دارالامارت کلکتہ توں عموماً تے خصوصاً سرکاری معزز نوکراں دے پاس چٹھیاں بھیجاں، جنہاں دا مطلب ایہ سی کہ:
ہن تمام ہندوستان وچ اک عملداری ہوگئی، تاربرقی توں سب جگہ دی خبر اک ہوگئی، ریلوے سڑک توں سب جگہ دی آمد ورفت اک ہوگئی، مذہب وی اک چاہیدا،اس لئی مناسب اے کہ تسيں لوک وی عیسائی اک مذہب ہوجاؤ۔
ماں سچ کہندا ہاں کہ انہاں چٹھیات دے آنے دے بعد خوف دے مارے سب دی اکھاں وچ اندھیرا آگیا، پیر تلے دی مٹی نکل گئی، سب نوں یقین ہوگیا کہ ہندوستانی جس وقت دے منتظر سن اوہ وقت ہن آگیا ہن جِنّے سرکاری نوکر نيں اوّل انہاں نوں کرسٹان ہونا پئے گا تے فیر تمام رعیت کو، سب لوک بیشک سمجھدے سن کہ ایہ چٹھیاں گورنمنٹ دے حکم توں آئیاں نيں۔ [۷]
خوفناک سناٹا
[سودھو]خصوصاً اس وقت جدوں کہ حضرت سیّد احمد شہید دی تحریک دے بعد پورے ملک وچ بالعموم موت دا سناٹا چھاچکيا سی، مشہور مبصر مولانا محمد میاں صاحب دے بقول:
اس دور دے متعلق ایہ تاں نئيں کہاجاسکدا کہ لوکاں نے انگریزاں نوں پہچاننا چھڈ دتا سی، البتہ ایہ درست اے کہ اوہ خود اپنے آپ توں غافل ہوگئے سن، اورانھاں نے اپنے مستقبل نوں پہچاننا چھڈ دتا سی، اس دا نتیجہ ایہ سی کہ انگریزاں نوں پہچان لینے دے باوجودوہ نئيں کيتا یا نئيں کرسکے جو کرنا چاہیدا سی، خود پرستی نے خود غرضی تے ذاتی مفاد دی ہوسناکی جو قومی عظمت تے وقار تے حیات اجتماعی دے لئی سرطان تے پلیگ توں وی زیادہ مہلک امراض نيں، تے جنہاں دی بنا اُتے طوائف الملوکی عروج پاندی اے، انہاں نوں امراض نے ارباب اقتدار دی چشم کونابینا تے گوش سخن نیوش نوں اصم تے مدہوش بنادتا سی۔
فانہا لاتعمی الأبصار ولکن تعمی القلوب التي في الصدور: ایہ عجیب فلسفہ اے کہ انسان جِنّا زیادہ اپنی پرستش وچ مشغول ہُندا اے اِنّا ہی زیادہ خود فراموش ہوجاندا اے، ذاتی مفاد تے خود پرستی دے شوالے جودکن، بنگال اوراودھ وچ تعمیر کيتے گئے سن، انہاں دی خصوصیت ایہ سی کہ انہاں دے پجاری انگریزاں نوں پہچاننے، سمجھنے تے بوجھنے دے باوجود اس اُتے مجبور سن کہ سنی نوں انہاں سنی تے دیدہ نوں نادیدہ بناداں، کیوں کہ اوہ اغراض جنہاں دے آب وگل توں ایہ شوالے تعمیرہوئے سن انہاں دا تقاضا ہی ایہ سی ورنہ ایہ شوالے مسمار ہورہے سن :
درد اے جاں دے عوض ہر رگ تے پے وچ ساری
چارہ گر اسيں نئيں ہونے دے جو درماں ہوئے گا
۱۸۵۷/ دے حالات
[سودھو]ایہ حالات تاں اوہ نيں جو اک اجنبی حکومت دے ناجائز امتداد تے انہاں دے منصوبہ بند پروگراماں نے پیدا کيتے سن، ۱۸۵۷/ وچ کچھ نويں حالات پیدا ہوئے، تے انہاں دی وجہ توں عوامی بے چینی نے جنم لیا، امن وامان دی صورت حال بگڑی تے پورے ملک دی فضا خراب ہوگئی، اس عہد دی لکھی گئی اکثر کتاباں وچ انہاں حالات تے مسائل دی طرف اشارہ کيتا گیا اے، جنہاں دی بنا اُتے ۱۸۵۷/ دی مسلح تحریک آزادی رونما ہوئی، اسيں منشی ذکاء اللہ دی مشہور کتاب ”تریخ عروج انگلش“ تے حضرت مولانا سیدمحمد میاں صاحب دی شاہکار کتاب ”علماء ہند دا شاندار ماضی“ توں اس وقت درپیش بعض اہم حالات پیش کردے نيں۔
- الحاق دا مسئلہ اس وقت دا انتہائی حساس ترین مسئلہ سی، اس دا مطلب ایہ بیان کيتاجاندا اے کہ کسی صوبہ دا ایسٹ انڈیا کمپنی دی حکومت دے نال الحاق دراصل شہریاں نوں عیسائی بنانے دی مہم کاحصہ اے، کہ اس طرح لالچ یاڈر دے ذریعہ لوکاں دا عیسائی بناناآسان ہوجاندا۔
- لاخراجی زمیناں ضبط کرلئی جاندیاں سن، انہاں دی تشریح ملک دے مذہبی اوقاف دے خاتمہ نال کيتی جاندی سی۔
- سرکاری قانون اس طرح دا جاری کيتاگیا کہ ہندو تے مسلمان دونے دے مذہبی تشخیصات فنا ہوجاواں۔
- جیل خاناں وچ تمام قیدیاں دے لئی اک قسم دا کھانا دتا جانے لگا، جو ہندو مذہب دے لحاظ توں انتہائی غلط گل سی۔
- ايسے زمانے وچ خوراک وچ آمیزش دی کہانی وی وڈی تیزی دے نال مشتہر ہوئی کہ برٹش گورنمنٹ دے حکم توں پسی ہوئی ہڈیاں،آٹے تے نمک وچ ملادی گئیاں نيں، تے اوہ بازار وچ فروخت ہورہیاں نيں، گھی وچ جانوراں دی چربی ملادتی گئی اے، شکر نوں جلی ہوئی ہڈیاں توں صاف کيتاجاندا اے، کنوواں وچ سور تے گائے دا گوشت ڈالوادیاگیا اے، انہاں افواہاں دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ بازاراں وچ آٹا اوراس توں پکی ہوئی روٹیاں دی فروخت موقوف ہوگئی، خاص طور اُتے میرٹھ دے علاقے وچ ایہ خبر جنگل دی اگ دی طرح پھیل گئی تے تمام فوجی چھاؤنیاں اس افواہ دی لپیٹ وچ آگئياں۔
- انہاں دناں مختلف علاقےآں وچ روٹیاں دی خفیہ تقسیم دا قضیہ وی سامنے آیا، کہیا جاندا اے کہ اس دا آغاز بنارس توں ہويا، گوالیار اوراندور وچ وی ايسے طرح روٹیاں دی تقسیم کيتی گئی، ایہ روٹیاں خاموشی دے نال پنڈ پنڈ اک جگہ توں دوسری جگہ منتقل دی جاندیاں سن،اور کوئی نئيں جاندا سی کہ ایہ روٹیاں کتھے توں آئیاں نيں تے انہاں دے پِچھے کيتا مقاصد کار فرما نيں، لوکاں نے اپنے طور اُتے مختلف قیاس آرائیاں کيتياں، کہ ایہ متحدہ بغاوت دی دعوت اے، بیماریاں تے بلاواں دی تقسیم دی علامت اے، کسی نے اس دی تشریح دی کہ انہاں دی خوراک دے وسائل کھو لئے جاواں گے، اک خیال ایہ سی کہ انہاں دے اندر فتنہ انگیز خطوط چھپے رہندے سن ۔ (تریخ عروج عہد انگلشیہ: ۳۴۲-۳۴۵)
حضرت مولانا میاں صاحب لکھدے نيں:
”چپاتیاں بٹنے دا واقعہ ہندوستان وچ نواں نئيں سی، سنتھالیاں دی بغاوت توں پہلے سال دے درخت دی ٹہنیاں پنڈ پنڈ بھیجی گئی سن، مرہٹاں نے جدوں شمالی علاقے اُتے حملے کيتے تواس توں پہلے روٹی اُتے جوار دی ٹہنی رکھ دے بانٹی گئی سی․․․ بعض جگہ انہاں اُتے بکری دے گوشت دی بوٹیاں وی رکھ دیندے سن، کہاجاتاہے کہ ہندوواں دے محاورات وچ چپاتیاں بٹنا تے کچے گوشت دا اس اُتے رکھیا ہونا، قلع قمع کردینے کچا چباڈالنے تے کلی طورپر استیصال دی علامت منی جاندی اے ۔“
ساورکر دا خیال ایہی اے کہ مختلف طبقات وچ ہم آہنگی پیدا کرنے دے لئی ایہ صورت اختیار کيتی گئی سی، بنگال وچ ایہ طریقہ اختیار کيتاگیا کہ اک خاص قاصد ہر اک چھاؤنی وچ جاندا، سب توں وڈے ہندوستانی افسر توں ملدا تے اسنوں سرخ کنول دا پھُل دکھاندا، افسر اوہ پھُل پاس دے سپاہی نوں دے دیندا، تے ايسے طرح پھُل اک اک سپاہی دے ہتھ وچ پہنچکيا ایہ پھُل نشان سی صفائی، پاکیزگی، فتح تے شادابی کا۔ (علماء ہند دا شاندار ماضی: ج۴، ص:۸۱-۸۲)
- اک وڈی شکایت فوجیاں وچ ایہ پیداہوئی کہ انہاں فیلڈ رائفلاں دے لئی جو کارتوس بنائے جاندے نيں، انہاں وچ گائے تے سور دی چربی اے، ظاہر اے کہ ایہ اک ناقابل برداشت گل سی۔
جدوں کسی قوم نال نفرت پیدا ہُندی اے تاں کسی وی غلط گل اُتے لوک یقین کرنے دے لئی تیار ہوجاندے نيں۔
ظاہر اے کہ ایہ تمام گلاں جنہاں دا ذکر اُتے کيتاگیا اوہ سب دی سب من تے عن درست نئيں سن، انہاں وچ کچھ افواہاں دا عنصر وی ضرور شامل سی، مگر برٹش حکومت کیتی طرف توں ہندوستانیاں دے خلاف مختلف محاذاں اُتے جو بدترین مظالم دا سلسلہ جاری سی انہاں دے پیش نظر انہاں افواہ آمیز خبراں نوں حقیقت سمجھنا کچھ مشکل نہ سی، بالخصوص انگریزاں دے غرور آمیز لب تے لہجہ تے ہندوستانیاں دے نال توہین آمیز سلوک نے لوکاں نوں ایسا متنفر کریا سی کہ اوہ اس طرح دی ہر گل نوں قرین قیاس سمجھنے وچ حق بجانب سن، دوسری طرف انگریزاں نوں اپنی طاقت اُتے اِنّا غرور سی کہ اوہ اس طرح دی شکایات نوں سننے دے لئی تیار نہ سن، انفرادی طور اُتے مختلف حلفےآں توں حکومت نوں اس قسم دے مظالم تے شکایات توں بارہیا آگاہ کيتاگیا، مگر قوت دے جنون وچ انھاں نے انہاں نوں نظر انداز کيتا۔
انگریز دے خلاف بے چینی دا آغاز
[سودھو]بالآخر اوہی ہواجو اس قسم دے حالات وچ ہمیشہ ہُندا آیا اے، عوامی بے چینی پیدا ہوئی تے پورے ملک وچ اک زلزلہ برپا ہوگیا۔
کہیا جاندا اے کہ سب توں پہلے اس بے چینی نے ۲۲/جنوری ۱۸۵۷/ نوں دم دم (کلکتہ) وچ عملی شکل اختیار کيتی، دم دم وچ مقیم دیسی سپاہیاں نے اپنے انگریز توں کارتوس دے قصے دی شکایت کیتی، مگر حکومت کیتی طرف توں یقین دہانی کرائی گئی کہ کارتوساں وچ کوئی ناجائز چیزاستعمال نئيں کيتی جارہی اے، حکومت مطمئن سی کہ بے چینی ختم ہوگئی، مگر ایسا نئيں ہويا، کلکتہ توں ۱۶/میل دور بارک پور دے فوجیاں دے بہرام پور (بارک پور توں ۱۰۰ / میل دور) دی انیہويں رجمنٹ وچ بے چینی دا بیج بودتا، ۱۹/ فروری دی رات اس رجمنٹ نے مظاہرہ شروع کردتا، کرنل مجل نے فوجیاں توں اس مظاہرہ دا سبب دریافت کيتاتو فوجیاں نے کہیا کہ:
”سرکار ساڈا دین بگاڑ رہی اے، کرنل نے فوجیاں دے سامنے تقریر دی تے سمجھ لیا کہ گل ختم ہوگئی، مگر ایہ سلسلہ اندر اندر چلدا رہیا، اک دن بارک پور دی چونتیسواں رجمنٹ دے اک فوجی نے پریڈ دے وقت ”دین دین“ دا نعرہ لگاندے ہوئے اپنے ساتھیاں نوں فرنگیاں دے خلاف جنگ اُتے اکسایا، سارجنٹ میجر موقع اُتے پہنچ گیا،اس فوجی نے اس اُتے گولی چلادی اوہ بال بال بچ گیا، بغاوت دے آثار پاکر جنرل ہرسی موقع اُتے پہنچ گیا، حالات اُتے قابوپالیاگیا۔
”یہ دین دین“ دا نعرہ لگانے والا اک برہمن سی، ”منگل پانڈے“ ۶/اپریل نوں منگل پانڈے اُتے مقدمہ شروع ہويا، ۷/کو پھانسی دی سزا تجویز کيتی گئی تے ۸/کو اسنوں پھانسی اُتے لٹکادیاگیا، ۲۱/اپریل نوں اس دے اک ساتھی ایشوری پانڈے نوں پھانسی دے دتی گئی، اس دا جرم ایہ سی کہ منگل پانڈے جدوں فائر دی تیاری کررہیا سی تے ایشوری توں کہیا گیا سی کہ منگل پانڈے نوں گرفتار کرلے تاں ایشوری نے تعمیل وچ لاپرواہی برتی سی، جدوں دوبارہ اسنوں حکم دیاگیا تاں کہہ دتا، منگل پانڈے تاں پاگل ہوگیا اے۔
بارک پور دی خبراں کسی قدر مبالغہ دے نال شمال ہند تک پہنچاں، اپریل ۱۸۵۷/ دے آخری ہفتہ وچ میرٹھ وچ ہندوستانی سپاہیاں نے بے چینی دا مظاہرہ کيتا، میرٹھ وچ انگریزی سپاہیاں دی اک پوری رجمنٹ موجود سی،اور ایتھے دا توپ خانہ پورے ملک وچ سب توں بہتر توپ خانہ سی، اس لئی ایتھے دے فوجی حکام مطمئن سن، کہ ایتھے کسی نوں پرمارنے دی مجال نہ ہوئے گی، ۲۳/اپریل نوں پریڈ کاحکم نافذ کيتاگیا، ۲۴/ نوں دیسی فوج نے پریڈ کی، پریڈ دے بعد حوالدار میجر اوراس دے اردی نے انہاں کارتوساں نوں چلایا جنہاں دے متعلق خیال سی کہ انہاں دے چلاندے وقت دنداں توں کٹنا پڑدا اے، پریڈ ختم ہوئی، دیسی سپاہی اپنی بارکاں وچ چلے گئے،اسی رات اردی دے خیمہ دے خیمہ نوں اگ لگادتی گئی، اگلے دن دیسی سپاہیاں نے کارتوس لینے توں انکار کردتا، مگر انگیز افسراں دی طرف توں فہمائش دے بعد بظاہر ہر گل دب گئی مگر اندر اندر سلگتی رہی، ۶/مئی نوں میرٹھ چھاؤنی وچ پریڈ کرائی گئی، ہر اک فوج توں پندرہ پندرہ آدمی منتخب کيتے گئے، کل نوے آدمی پریڈ وچ موجود سن، کارتوساں دی تقسیم کاحکم دیاگیا، پنج دے سوا سب نے انکارکردتا، جنہاں وچ انچاس ۴۹ مسلمان سن، تے ۳۶ غیرمسلم․․․ ۹/مئی نوں انہاں باغیاں دے خلاف بلند آواز توں دس دس سال قید بامشقت دی سزا سنائی گئی تے فیر فوراً ہی فوجی نشان کھو لئے گئے، انہاں دی وردیاں پشت دی طرف توں پھاڑ دتیاں گئیاں،اور انہاں نوں ہتھکڑیاں وچ جکڑدیاگیا، تے انہاں پچاسی جواناں نوں پاپیادہ شہر دے جیل خانہ وچ پہنچادیاگیا، مظلوماں دے اس جلوس نے بغاوت دے شعلاں نوں ہوادی، تے اس دی چنگاری دور دور تک پہنچ گئی اوراس طرح دیکھدے دیکھدے ملک دے مختلف حصےآں وچ بالخصوص شمالی ہندوستان وچ ہر طرف بغاوت دے شعلے بھڑکنے لگے، قصہ طویل اے، خلاصہ ایہ اے کہ ہر طرف توں اک آواز آئی سی کہ دہلی چلو، تے ”خاندان تیموریہ“ دے ظل ہمایونی وچ اک منظم تحریک بنانے دا آغاز کرو، تاکہ غیرملکی سامراج توں ملک وملت نوں آزادی دلائی جاسکے، ۳۱/مئی دی تریخ متحدہ بغاوت دے لئی مقرر کيتی گئی، مگر کوئی مضبوط تے تجربہ کار سرپرست نہ ہونے دے سبب وقت توں پہلے ہی مختلف علاقےآں وچ وکھ وکھ بغاوت دی اگ بھڑکنے لگی، اس طرح جو کم اک وقت وچ مکمل اجتماعی قوت دے نال کرنے دا سی اوہ وکھ وکھ تے غیرمربوط طور اُتے سامنے آنے لگا، تے ایہی سبب بنا تحریک آزادی دی ناکامی کا، انگریزاں نوں سنبھلنے دا موقعہ ملیا تے انھاں نے اپنی پوری فوجی طاقت اس بغاوت نوں فرو کرنے دے لئی جھونک دی۔
دہلی وچ انقلابیاں دی آمد
[سودھو]غرض ۱۰/مئی ہی توں بغاوت دا آغاز ہوگیا، ہر طرف توں مجاہداں نے طے کيتاکہ جلد توں جلد دہلی پہنچیاں حالانکہ دہلی وچ فوج دی اِنّی وڈی جمعیت سی کہ باغیاں اُتے دہلی دے دروازے بند کرسکدی سی، لیکن میرٹھ توں اطلاع انہاں نوں دیر توں دتی گئی، تے دہلی تار پہنچیا تاں دہلی دا ریزیڈنٹ سائمن فریٹررینڈ پانشہ وچ ایسا بے خود سی کہ تار نوں بغیر پڑھے جیب وچ رکھ دے سوگیا، مجاہدین نوں کوئی رکاوٹ پیش نئيں آئی تے اوہ بآسانی دہلی پہنچ گئے۔
حضرت مولانا محمد میاں صاحب نے دہلی وچ انقلابی افواج دی آمد دی منظر کشی اس طرح دی اے:
”۱۱/مئی ۱۸۵۷/ مطابق ۱۶/رمضان ۱۲۷۴ھ دو شنبہ دے دن صبح دے سہانے وقت جمنا دے اک کنارے لال قلعہ سرخ تے سپید اُتے جتھے، تے انہاں دے سنہرے کلس آفتابی دی کرناں توں شوخیاں کررہے سن، تے دوسرے کنارہ اُتے جوش تے خروش توں دلرفتہ انقلابی فوج بے چینی توں گزرگاہ تلاش کررہی سی۔“
اسی کنارہ اُتے پرمٹ دی چوکی سی، باغی فوج نے اس وچ آ گ لگائی کلکٹر نوں ماریا، فیر کشیاں دے پل اُتے پہنچے، محکمہ تار دا انگریز افسر جس دا ناں ٹاڈ سی، سامنے آیا،اسنوں قتل کيتا، کلکتہ دروازہ جو کشتیاں دے پل دے نیڑے سی، (موجودہ ریلوے لائن توں شمال دی طرف) اس نے انہاں سرفروش انقلابیاں دے استقبال وچ تامل کيتا، تاں سامنے راج گھاٹ دے کھلے دروازے نے اپنی طرف اشارہ کرکے داخلہ دی اجازت دے دی، پیادہ تے سواراں دی بھیڑ قلعہ معلی دے جھروکاں دے تھلے توں لنگھدی ہوئی اگے بڑھی تے راج گھاٹ دے دروازے توں شہر وچ داخل ہوئی، ہن داخل ہونے والی فوج دے داہنے جانب قلعہ سی، تے کھبے جانب کسی قدر فاصلہ توں دریاگنج، جتھے کچھ انگریزاں دے بنگلے سن، فوج قلعہ دی طرف بڑھی، پھاٹک اُتے سنتری موجود سن، مگر اشاراں ہی اشاراں وچ ایسی گلاں ہوئیاں کہ انقلابی فوج بلا مزاحمت قلعہ وچ داخل ہوکے بادشاہ دے حضور وچ پہنچ گئی۔ (علماء ہند دا شاندار ماضی۴/۹۱)
انقلاب دے لئی بادشاہ دی شخصیت دا استعمال
[سودھو]بادشاہ دی حیثیت اس دور وچ بظاہر برٹش گورنمنٹ دے اک وظیفہ خوار توں زیادہ نہ سی، اس دے پاس کوئی اختیار نہ سی، لیکن بے معنی ہی سہی عوام وچ اسنوں جو اعتماد تے وقار حاصل سی اوہ شاید پورے ملک وچ کِسے اک شخص نوں حاصل نئيں سی، ہزار کمزوریاں دے باوجود بلاتفریق مذہب وملت لوکاں کواک نقطہ پرمتحد کرنے دے لئی مغل بادشاہ دے ناں دا سکہ جس طرح چل سکدا سی پورے ہندوستان وچ کوئی دوسرا ادارہ یا فرد اس شان دا موجود نئيں سی، اس لئی مجاہدین نے بجا طور اُتے ایہ فیصلہ کيتاکہ اس تحریک دی سرپرستی دے لئی بادشاہ توں درخواست کيتی جائے، بادشاہ شروع وچ گھبرایا، لیکن آخر اس دی رگاں وچ خاندانِ تیمور دا خون گردش کررہاسی، اس دے خاندان نے صدیاں اس ملک دی خدمت کيتی سی،اورایتھے دے عوام دے ہر درد تے غم نوں اپنا درد تے غم سمجھیا سی، بادشاہ نے مجاہدین دی درخواست اُتے تھوڑے دناں دے بعد تحریک آزادی دی سرپرستی قبول کرلئی-
بادشاہ دی طرف توں مجاہدین دی حوصلہ افزائی دے بعد تحریک جہاد نوں کافی فروغ ملا،اور ملک دے تمام حصےآں وچ ایہ تحریک پوری قوت دے نال پھیل گئی، ہر علاقے دے ہندو مسلمان انگریزاں دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے،یوپی تے بہار توں تلنگاں دی جماعت اس تحریک وچ سب توں پیش پیش سی، میرٹھ، مظفرنگر، سہارنپور، پنجاب، بنگال ہر طرف اس تحریک دے شعلے آسمان نوں چھونے لگے،اور انگریزاں دے خلاف پورے ملک دی فضا ایسی خراب ہوگئی کہ انہاں دے لئی بظاہر اس ملک دی سرزمین تنگ ہوگئی، جے اس تحریک نوں مضبوط تے منظم قیادت مل جاندی تے اس عوامی تحریکی قوت نوں انگریزاں دے خلاف سلیقہ دے نال استعمال کيتا جاندا تاں ۱۸۵۷/ ہی وچ اس ملک توں انگریزاں دا خاتمہ ہوجاندا، لیکن افسوس اک تاں بادشاہ بہادر شاہ ظفر دی عمر کافی ہوچکی سی، جس دی وجہ توں اس دی خوداعتمادی تے قوت فیصلہ کمزور ہوچکی سی، دوسرے اس دے ارد گرد ایداں دے نااہل، عافیت پسند تے بعض منافقین دی ایسی جماعت اکٹھی ہوگئی سی، جو ایسی عظیم تحریک دی قیادت نئيں کرسکدے سن، چنانچہ چارماہ دی طاقتور جدوجہد دے بعداس تحریک وچ کمزوری دے آثار پیدا ہوئے، انگریزاں دا دفاع منظم تے منصوبہ بند سی، اوہ تاں ․․․ خرید وفروخت دے اصول اُتے گامزن سن، کِنے ہی ہندوستانی چند مفادات دے لئی انگریزاں دے وفادار ہوگئے، اچھے اچھے لوکاں توں اچھے مستقبل دی امید وچ اس تحریک دے بجائے انگریزاں دا نال دتا۔
بالآخر تحریک اس وقت بکھر کر رہ گئی تے ملک دی آزادی نیڑے اک صدی دے لئی پِچھے ہوگئی۔
جہاد دا فتویٰ
[سودھو]اس تحریک آزادی وچ علماء تے مذہبی قائدین نے ودھ چڑھ کر حصہ لیا، بلکہ سچ ایہ اے کہ علماء دے فتویٴ جہاد ہی دی بناپر اس تحریک نوں قوت ملی، جے مذہبی جوش تے جہاد دا پاک جذبہ شامل نہ ہُندا تاں انگریزاں دی مضبوط حکومت توں ٹکرلینے دی جسارت آسان گل نہ سی، اس لئی اس تحریک نوں تمام تر غذا علماء دے طبقہ توں ملی،اور عوام تے مجاہدین نے اسنوں ودھایا تے پھیلیایا۔
سب توں پہلا فتویٰ جہاد ۱۸۵۷/ دی تحریک آزادی توں پنجاہ سال پہلے حضرت شاہ عبدالعزیز محدث دہلوی نے دتا سی، جس وچ کہیا گیا سی کہ :
اس اطراف وچ تے ایتھے توں لے کرکلکتہ تک نصاریٰ دا حکم جاری اے، اوہ بلاروک ٹوک جو کچھ چاہندے نيں کردے نيں، عبادت گاہاں تک مسمار کرڈالدے نيں، مذہب دا کوئی احترام انہاں دی نظر وچ نئيں اے۔ [۸] اسی فتوی اُتے عمل کردے ہوئے آپ دے مرید خاص تے اس تحریک دے سب توں وڈے علمبردار حضرت سید احمد شہید نے مہاراجہ گوالیار توں امداد دی اپیلکيتی سی تے شکوہ کيتاتھا کہ:
”بیگانگان بعیدالوطن ملوک زمین وزماں گردیدہ تے تاجران متاع فروش بپایہٴ سلطنت رسیدہ“ یعنی ست سمندر پار دے اجنبی، زمین وزماں دے مالک بن گئے نيں تے بیچنے والے سوداگر منصب حکومت تک پہنچ گئے نيں۔ [۹]
حضرت شاہ عبدالعزیز دا ایہ فتویٰ پورے ملک وچ مشہور تے متفق علیہ سی۔
اسی لئے انگریزاں دی غلط حکمت عملی، توہین آمیز سلوک تے ملک دی مجموعی ابتری دے وقت جدوں تحریک جہاد شروع ہوئی تاں کسی حلقے توں ایہ سوال نئيں اٹھایاگیا کہ انگریزاں دے خلاف جہاد کرنا جائز اے یا نئيں، حالے تیس سال پہلے ہی تاں سید احمد شہید دی تحریک جہاد دا سلسلہ بالاکوٹ دی گھاٹیاں وچ ختم ہويا سی اورحالے انہاں پہاڑاں دی چٹاناں توں انہاں شہدا دے خون دے نشانات مٹے وی نہ سن کہ ۱۸۵۷/ دی تحریک جہاد شروع ہوگئی، اس لئی بالاتفاق ہر طرف اس آواز نوں قبولیت حاصل ہوئی، تے ملک دے ہر حصے وچ جہاد دے علمبردار کھڑے ہوگئے، البتہ انگریزاں دے دوسرے بوہت سارے جنگی حرباں دی طرح جھوٹھے فتوواں دا حربہ وی استعمال کيتا تے عوام وچ اس دے بالمقابل اک دوسرے جھوٹھے فتوے دا پروپیگنڈہ کيتاگیا کہ:
”انگریز حاکمِ وقت اے، مسلمان اس دی پناہ وچ نيں (مستامن نيں)پس اطاعت واجب اے تے غدر حرام“ (شاندار ماضی: ۱۶۵)
حالانکہ ایہ بالکل غلط گل سی، انگریز نہ جائز حکمراں سن اورنہ مسلماناں نے کدی انہاں دی حکومت نوں بجان تے دل قبول کيتا سی، اوہ غاصب تے ظالم سن، تے طاقت دی بدولت مسلماناں دی حکومت کھو لی سی، غاصبانہ حکومت نوں جائز حکومت کدی نئيں قرار دتا جاسکدا تھا،اور نہ ایسی حکومت کیتی حفاظت دے لئی کوشش کرنا درست سی، مگر انگریزاں دا پروپیگنڈہ اِنّا طاقتور سی تے انہاں دے ذرائع ابلاغ اِنّے وسیع تے مضبوط سن کہ بوہت سارے مسلمان تے ہندوستانی لوک اس دام وچ آگئے۔
دوسری طرف انگریزاں دی جنگی طاقت دا رعب لوکاں اُتے اِنّا زیادہ سی تے انہاں دے مقابلے وچ مسلماناں دے وسائل حرب بہت محدود سن، کہ جہاد اک طرح توں احمقانہ خودکشی معلوم پڑدی سی۔
تیسری طرف مسلماناں وچ قیادت دا ایسا زبردست خلا سی، تے جو سی اس وچ اِنّا انتشار سی کہ شرائط جہاد دی تکمیل دا مسئلہ کھڑاہوگیا سی، کہ بغیر کسی امیر دے جہاد درست اے یا نئيں؟==دہلی وچ علماء دا اجتماع== ایہی اوہ حالات سن جنہاں دی بنا اُتے ضرورت پئی کہ دوبارہ علماء دا اجتماع بلايا جائے، تے اس مسئلہ نوں فیر توں منقح کرلیا جائے کہ فی زمانہ جہاد دی شرعی اہمیت کيتا اے ؟ مسلماناں دے لئی انگریزاں دے خلاف جہاد دے لئی اٹھیا کھڑا ہونا درست اے یا نئيں؟ تے شرائط جہاد دی تکمیل ہورہی اے یا نئيں؟
یہ نیک کم اللہ پاک نے جنرل بخت خاں دی آمد دے ذریعہ کرایا، جو سلطان پور لکھنوٴ دا رہنے والا تھا،اور اودھ دے شاہی خاندان توں رشتہ داری رکھدا سی، اس دے پیرورمشد مولانا سرفراز علی خاں حضرت سید احمد شہید توں وابستہ سن، بادشاہ توں جدوں اس دی ملاقات ہوئی تے بادشاہ نوں اس دی صلاحیت دا اندازہ ہويا، تاں بادشاہ نے اسنوں تمام افواج دا سپہ سالارِ اعظم بنادتا، اوراس طرح حسن انتظام تے حسن عقیدہ دا جو خلا لال قلعہ وچ پایا جاندا سی، پُرہوگیا، ہن سوال صرف ایہ رہ گیا کہ کیہ ساڈے پاس دشمن توں مقابلہ دی طاقت اے یا نئيں؟ بوہت سارے علماء نوں اس باب وچ شبہ سی، دہلی وچ مولانا محبوب علی صاحب تے تھانہ بھون وچ شیخ محمد تھانوی وغیرہ کئی علماء ايسے قسم دے تذبذب وچ مبتلا سن، جامع مسجد وچ علماء دا اک وڈا اجتماع بلایاگیا تے استفتا پیش کيتاگیا، جس دی عبارت ایہ سی:
فتویٴ جہاد دی تجدید
[سودھو]سوال: کيتا فرماندے نيں علماء دین؟ اس امر وچ کہ ہن جوانگریز دلی اُتے چڑھ آئے اوراہل اسلام دی جان ومال دا ارادہ رکھدے نيں، اس صورت وچ ہن شہر والےآں اُتے جہاد فرض اے یا نئيں؟ تے جے فرض اے تاں اوہ فرض عین اے یا نئيں؟ تے لوک جو تے شہراں تے بستیاں والے نيں انہاں نوں وی جہاد چاہیدا یا نئيں؟ بیان کرو، اللہ تسيں نوں جزائے خیر دے۔
جواب: درصورت مرقومہ فرض عین اے، تے اُتے تمام اس شہر دے لوکاں دے اوراستطاعت ضرور اے، اس دی فرضیت دے واسطے چنانچہ ہن اس شہر والےآں نوں طاقت مقابلہ تے لڑائی دی اے بسبب کثرت اجتماع افواج دے تے مہیا تے موجود ہونے آلات حرب دے تاں فرض عین ہونے وچ کیہ شک رہیا تے اطراف واحوال دے لوکاں اُتے جو دورہیاں باوجود خبر دے فرض کفایہ نيں، ہاں جے اس شہر دے لوک باہر ہوجاواں مقابلے توں یا سستی کرن تے مقابلہ نہ کرن تاں اس صورت وچ انہاں اُتے وی فرض ہوجاویگا تے ايسے طرح تے ايسے ترتیب توں سارے اہل زمین اُتے شرقاً تے غرباً فرض عین ہوئے گا،اور جو عدو تے بستیاں اُتے ہجوم تے قتل وغارت دا ارادہ کرن تاں اس بستی والےآں اُتے وی فرض عین ہوجائے گا بشرط انہاں دی طاقت کے۔(العبد المجیب احقر،نور جمال عفی عنہ)
اس فتویٰ اُتے درج ذیل علماء نے دستخط کيتے تے مہراں لگائیاں
[سودھو](۱) سید محمد نذیرحسین (۲) رحمت اللہ (۳) مفتی محمد صدرالدین (۴) مفتی اکرام الدین معروف سید رحمت علی (۵) محمد ضیاء الدین (۶) عبدالقادر (۷) فقیر احمد سعید احمدی (۸) محمد میر خاں (پامیر محمد پامیرخان محمد) (۹) محمد عبدالکریم (۱۰) فقیر سکندر علی (۱۱) محمد کریم اللہ (۱۲) مولوی عبدالغنی (۱۳) خادم العلماء محمد عبدالغنی (۱۴) فریدالدین (۱۵) محمد سرفراز علی (۱۶) سید محبوب علی جعفری (۱۷) ابواحمد محمد حامی الدین (۱۸) سید احمد علی (۱۹) الٰہی بخش (۲۰) محمد مصطفیٰ خاں ولد حیدر شاہ نقشبندی (۲۱) محمد انصار علی (۲۲) مولوی سعید الدین (۲۳) حفیظ اللہ خان (۲۴) محمد نورالحق عفی عنہ (۲۵) سراج العلماء ضیاء الفقہاء مفتی عدالت عالیہ محمد رحمت علی خاں (۲۶) واللہ الغنی وانتم الفقراء (۲۷) حیدر علی (۲۸) سیف الرحمن (۲۹) سید عبدالحمید عفی اللہ عنہ (۳۰) یاسید حافظ (۳۲) محمد امداد علی عفی عنہ (۳۳) خادم شریف رسول الیقین قاضی القضاة محمد علی حسین۔ اس فتویٰ دا عکس جو سوتنتر دہلی تے نوائے آزادی وچ شائع ہويا اے۔ [۱۰]
سوال وجواب دے پڑھنے توں اندازہ ہُندا اے کہ علماء دے سامنے اصل مسئلہ ایہ نئيں سی کہ انگریزاں توں جہاد جائز اے یا نئيں، بلکہ اصل مسئلہ ایہ سی کہ اسلام نے مشروعیت جہاد دی جو شرطاں مقرر کيتیاں نيں اوہ پوری ہورہیاں نيں یا نئيں؟
غلط بیانی
[سودھو]بہت ہی افسوس دے نال ایہ کہنا پڑدا اے کہ سرسیّد احمد خان تے منشی ذکاء اللہ نے اس فتویٰ اوراس دے پس منظر دی غلط ترجمانی دی اے، علماء دے موقف نوں مسخ کرنے دی کوشش کيتی اے تے تحریک جہاد تے مجاہدین دی خلافِ واقعہ تصویر پیش کيتی اے، سرسیّد صاحب دی مشہور کتاب ”اسباب بغاوت ہند“ توں دو اقتباست پیش نيں:
”اوریہ جوہر ضلع وچ پاجی تے جاہلاں دی طرف توں جہاد دا ناں ہويا، جے اسيں اسنوں جہاد ہی فرض کرن تاں وی اس دی سازش اصلاح پہلے دسويں مئی ۱۸۵۷/ مطلق نہ سی، غور کرنا چاہیدا کہ اس زمانہ وچ جنہاں لوکاں نے جھنڈا جہاد دا بلند کيتا، ایداں دے خراب تے بدرویہ تے بد اطوار آدمی سن کہ بجز شراب خوری تے تماش بینی تے ناچ تے رنگ دیکھنے دے کچھ وظیفہ انہاں دا نہ سی، بھلا ایہ کیوں کر پیشوا تے مقتدا جہاد دے گنے جاسکدے سن ،اس ہنگامے وچ کوئی گل وی مذہب دے مطابق نئيں ہوئے گی۔
دہلی وچ جو فتویٰ جہاد دا چھپا اوہ اک عمدہ دلیل جہاد دی سمجھی جاندی اے، مگر ميں نے تحقیق توں سنیا اے اوراس دے اثبات اُتے بہت دلیلیاں نيں، کہ اوہ محض بے اصل اے، ميں نے سنیا اے کہ جدوں فوج نمک حرام میرٹھ توں دہلی وچ گئی، تاں کسی نے جہاد دے باب وچ فتویٰ چاہیا، سب نے فتویٰ دتا کہ جہاد نئيں ہوسکدا، اگرچہ اس توں پہلے فتویٰ دتی ميں نے نقل نئيں دیکھی اے، مگر جدوں کہ اوہ اصل فتویٰ معدوم اے، تاں وچ اس نقل نوں نئيں کہہ سکدا کہ اوہ کتھے تک لائق اعتماد دے اے، مگر جدوں بریلی دی فوج دہلی وچ پہنچی تے دوبارہ فتویٰ ہويا، جو مشہور اے تے جس وچ جہاد کرنا واجب لکھیا اے، بلاشبہ اصل نئيں، چھاپنے والے اس فتویٰ دے نے جو اک مفسد تے نہایت قدیمی بدذات آدمی سی، جاہلاں دے بہکانے تے ورغلانے نوں لوکاں دے ناں لکھ کے تے چھاپ کر اسنوں رونق دتی سی، بلکہ اک آدھ مہر ایداں دے شخص دی چھاپ دتی سی جو پہلے غدر مرچکيا سی، مگر مشہور اے کہ چند آدمیاں نے فوج باغی بریلی اوراس دے مفسد ہمراہیاں دے جبراور ظلم توں مہراں وی دی سن۔“ [۱۱]
منشی ذکاؤ اللہ لکھدے نيں:
”جب تک دہلی وچ بخت خاں نئيں آیا، جہاد دے فتویٰ دا چرچا شہر وچ بوہت گھٹ سی، مسیتاں وچ ممبراں اُتے جہاد دا وعظ کمتر ہوتاسی، دلی دے مولوی اوراکثر مسلمان خاندان تیموریہ نوں ایسا خولہ خبطہ جاندے سن کہ اوہ ناممکن سمجھدے سن کہ اس خاندان دی بادشاہی ہندوستان وچ ہوئے مگر اس دے نال جاہل مسلماناں نوں ایہ یقین سی کہ انگریزی سلطنت دے بدن وچ ایہ ایسا پھوڑا نکلاکہ اوہ جانبر نئيں ہوئے گی۔“
یہ کم لچے شہدے مسلماناں کاتھا کہ اوہ جہاد جہاد پکاردے پھردے سن، مگر جدوں بخت خاں، جس دا ناں اہل شہر نے کم بخت خاں، رکھیا سی، دلی وچ آیا تاں اس نے ایہ فتویٰ لکھایا کہ مسلماناں اُتے جہاداس لئی فرض اے کہ جے کافراں دی فتح ہوئے گی تاں اوہ انہاں دے بیوی بچےآں نوں قتل کرڈالاں گے، اس نے جامع مسجد وچ مولویاں نوں جمع کرکے جہاد دے فتوے اُتے دستخط ومہراں انہاں دی کرالاں اورمفتی صدرالدین نے وی انہاں دے جبر توں اپنی جعلی مہر کردتی لیکن مولوی مجبوب علی تے خواجہ ضیاء الدین نے فتویٰ اُتے مہراں نئيں کيتياں،اور بے باکانہ کہہ دیاتھاکہ شرائط جہاد موافق مذہب اہل اسلام موجود نئيں۔
اس فتویٰ دا اثر ایہ سی کہ جاہل مسلماناں دا جوش مذہبی زیادہ ہوگیا، جنہاں مولویاں نے فتویٰ اُتے مہراں دی سن، اوہ کدی پہاڑی اُتے انگریزاں توں لڑنے نئيں گئے، مولانا نذیر حسین جو وہابیاں دے مقتدا تے پیشوا سن، انہاں دے گھر وچ اک میم چھپی بیٹھی سی اس فتویٰ اُتے کچھ مہراں اصلی تے کچھ جعلیاں سن، اک مولوی دی مہر سی جو غدر توں پہلے قبر وچ سوچکيا سی۔[۱۲]
سرسید مرحوم تے مفتی ذکاء اللہ دونے دے درج بالا بیانات غلط تے خلاف واقعہ نيں، اصل واقعہ اوہی اے جو اُتے مذکور ہويا، حضرت مولانا محمد میاں صاحب نے انہاں دونے حضرات دے بیانات دا احتساب کرکے انہاں نوں غلط ثابت کيتااے۔ [۱۳]
”اک طرف علماء دے فتویٰ توں مسلماناں وچ جذبہٴ حریت پیدا ہويا، تاں دوسری طرف پنڈتاں نے وی ہندوواں وچ انگریزاں دے خلاف نفرت دا ماحول بنایا، منشی ذکاء اللہ خان دا بیان اے:
ہندوواں دے پنڈت، مسلماناں دے مولویاں دی نسبت انگریزاں توں عداوت کرنے وچ کچھ کم نئيں سن، کئی دفعہ انھاں نے پتراں نوں دیکھ بھال کر لڑنے دی شبھ مہورت کڈ کے تلنگاں نوں بتلائے اوران نوں یقین دلایاکہ انہاں وچ جے لڑنے جاؤگے تاں فتح پاؤگے، اک عجیب تماشا چاندی چوک تے بازاراں وچ ایہ دیکھنے وچ آندا سی کہ پنڈتاں دے ہتھ وچ پوتھیاں نيں تے اوہ ہندوواں نوں دھرم شاستراں دے احکام سنارہے نيں کہ انگریز ملکشاں توں لڑنا چاہیدا، جدوں لڑائیاں وچ تلنگاں دی لاشاں چارپائیاں اُتے انہاں دے سامنے آئیاں تاں اوہ ہندوواں نوں اپدیش دیندے کہ انہاں سرگ باشیاں دی طرح سرگ وچ چلے جاؤ، جنہاں دے لئی نہ ارتھی دی ضرورت سی نہ کرم کریا کيتی۔ [۱۴]
مگراس جنگ وچ ہندوواں دی تعداد مسلماناں توں کم سی، جدوں کہ ملک وچ انہاں دی تعداد زیادہ سی، مگر ایہ جنگ مسلمان لڑرہے سن، ملک انہاں دے ہتھوں توں کھوہیا گیا سی، اس لئی قدرتی طور اُتے انہاں وچ زیادہ طبقہ سی، ہندو تاں پہلے وی عام شہری سن اوراب وی سن، انہاں دا کچھ زیادہ نقصان نئيں سی۔
اس موقع اُتے مسلم شاعر نے وی جہاد دی اسپرٹ پیدا کرنے وچ نمایاں حصہ لیا، اس دور وچ حضرت مولانا لیاقت علی صاحب دی ایہ چھوٹی سی نظم دا فی مشہور ہوئی سی:
واسطے دین کے لڑنا نہ پئے طبع بلاد
اہل اسلام اسے شرع میں کہتے ہیں جہاد
مال و اولاد اور گھر کی محبت چھوڑو
راہِ مولیٰ میں خوشی ہو کے شتابی دوڑو
گر پھرے جیتے تو گھر بار میں پھر آؤ گے
اور گئے مارے تو جنت کو چلے جاؤ گے
غرض تمام اسلامی جنگاں دی طرح مسلماناں نے تے بالخصوص علماء نے اس جنگ وچ سب توں زیادہ نمایاں حصہ لیا اے۔
اب انہاں چند علماء دا تذکرہ کيتاجارہیا اے، جو ۱۸۵۷/ دی جنگ آزادی وچ صف اوّل وچ نظر آندے نيں، ایويں گمنام مجاہدین تے شہدا دی تعداد ہزاراں تے لکھاں توں متجاوز ہوئے گی، جنہاں دا علم رب العالمین دے سوا دنیا وچ کِسے نوں نئيں اے، اورجنہاں نوں شایان شان اجر مالک یوم الدین دے سوا کوئی نئيں دے سکدا اے۔
حضرت مولانا مفتی صدرالدین خاں کشمیری آزردہؔ
[سودھو]والد ماجد دا ناں مولانا لطف اللہ کشمیری اے، حدیث دی اجازت شاہ محمداشحاق دہلوی توں ملی، علوم عقلیہ مولوی فضل امام خیرآبادی توں پڑھے، تمام علوم وفنون وچ یگانہٴ روزگار سن، ایام جنگ وچ آ پ دہلی وچ صدرالصدور دے عہدہ اُتے فائز سن، آپ انہاں مخصوص علماء وزعماء وچ نيں جنھاں نے جامع مسجد وچ ہونے والے فقہی اجتماع دے فتویٰٴ جہاد اُتے دستخط کيتے سن، آپ دے مکان اُتے بادشاہ دے علاوہ تمام اکابر واعیان تے علماء تے شاعر حاضری دیندے سن، ہر وقت دربار دا سماں رہندا سی، فصاحت وبلاغت تے اخلاق واحسان وچ بے نظیر سن، ۱۸۵۷/ دی جنگ وچ آ پ دی اکھ سخت زخمی ہوگئی، روزگار جاتارہیا، املاک وجائداد جوتیس سال دی ملازمت توں حاصل کيتی سی ضبط کرلئی گئی، کئی ماہ جیل دی سلاخاں دے پِچھے گزارے، رہائی ملی، تاں لاہور چلے گئے، فیر دہلی وچ اپنی جائداد دی واپسی دی کوشش کيتی تاں جائداد غیرمنقولہ واپس مل سکی، بستی حضرت نظام الدین وچ کچھ دن رہے، فیر اپنی حویلی وچ خلوت نشاں ہوگئے۔
شروع وچ مفتی صاحب دے انگریزی حکومت توں وڈے اچھے تعلقات سن، ايسے لئے برے اُچے مناصب اُتے فائز رہے، لیکن جدوں ایہ تحریک جہاد شروع ہوئی تواس دے وی بنیادی رکن قرار پائے۔
انقلاب ۵۷/ دے بعد مفتی صاحب دا اک اہم کارنامہ قابل ذکر اے، کہ انقلاب دے موقعہ اُتے دہلی دی جامع مسجد اُتے انگریزاں نے قبضہ کرلیا سی، دوسال تک انہاں دا قبضہ برقرار رہیا، تے ایہ عظیم الشان مسجد سجدےآں توں محروم رہی، مفتی صاحب نے شاہی خاندان دے اک فرد مسند الٰہی بخش تے ہور علماء دین شہر دے نال مسجد دی واگزاشت دی کوشش کيتی، چنانچہ گورنمنٹ نے ایہ مسجد مسلماناں دے حوالہ کی، اوراکابر شہر دی اک مختصر سی انتظامیہ کمیٹی بنادتی گئی، اس کمیٹی وچ مفتی صاحب تے مولانا اکرام اللہ خان وی شامل سن ۔ [۱۶]
آخر عمر وچ اک دوسال فالج وچ مبتلا رہے، اکیاسی(۸۱) سال دی عمر وچ یوم پنجشنبہ ۲۴/ربیع الاوّل ۱۲۸۵ھ وچ انتقال فرمایا۔ [۱۷]
نواب مصطفیٰ خان شیفتہ
[سودھو]والد کانام نوب مرتضیٰ خان بہادر، دہلی وچ ۱۸۰۶/ وچ پیداہوئے، عظیم الدولہ، تے ”سرفراز ملک“ آپ دے خطابات سن، ”شیفتہ“ تخلص کردے سن، بقول سرسید ”علمی قابلیت وچ بدرمنیر، تے ماہ تاباں، تقوی، طہارت تے خداپرستی وچ زاہد شب زندہ دار سن “ دہلی دے کامل فن استاداں توں عربی تے فارسی دی تکمیل کی، مولانا حاجی نور محمد صاحب دہلوی توں حدیث وقرأت دیاں کتاباں پڑھیاں۔ شعر تے شاعری وچ مومن خاں مومنؔ دے شاگرد نيں۔
مجددی نقشبندی سلسلہ وچ بیعت سن، وڈے پابند شرع تے منکرات توں بچنے والے، آپ دے زمانہ وچ نواب تے رئیس تاں کيتا مشائخ دے ایتھے وی سماع تے قوالی دا رواج سی، مگر آپ دی احتیاط دا عالم ایہ تھاکہ ترنم دے نال اشعار سننا وی پسند نئيں کردے سن، خود آپ دا قول اے :
ڈر ہے کہ نہ ہو شوق مزامیر شیفتہؔ
ورنہ کبھی سماعِ مجرد سنا کروں
۱۸۵۷/ دے انقلاب وچ آپ پیش پیش سن، اس سلسلے وچ نواب ولی داد خاں رئیس مالاگڈھ توں وابستہ سن، بادشاہ توں خط وکتابت دا کم آپ ہی دے سپرد سی، تحریک ناکام ہوئی تاں آپ گرفتار کرلئے گئے، مگر رعایت ایہ ہوئی کہ ست سال قید دی سزا ہوئی، پھرنواب صدیق حسن خاں والی بھوپال دی جان توڑ کوششاں دے نتیجے وچ قید توں رہائی ملی، لیکن وظائف سرکاری بند تے ذاتی جائداد دا نصف حصہ وی ضبط کرلیاگیا۔
ذیابیطس دا عارضہ سی، آخر وچ سرطان وچ وی مبتلا ہوگئے سن، وڈی تکلیفاں جھیلنے دے بعد ترسٹھ سال دی عمر وچ ۱۸۶۹/ وچ انتقال فرمایا، تے درگاہ حضرت نظام الدین وچ مدفون ہوئے۔ [۱۸]
مولانا امام بخش صہبائی شہید
[سودھو]والد کانام مولانا محمد بخش تھانیسری سی، سلسلہٴ نسب والد دی طرف توں حضرت فاروق اعظم توں تے والدہ دی طرف توں حضرت شیخ عبدالقادر جیلانی توں ملدا اے، دلی کالج وچ فارسی دے مدرس سن، خطاطی وچ یدطولیٰ رکھدے سن، انہاں دے ہتھ دے لکھے ہوئے حرف سونے چاندی دے عوض خریدے جاندے سن، اوہ بھکاری فقیراں نوں اک حرف لکھ کے دے دیندے سن جو اک روپیہ دے نوٹ دی طرح ہر جگہ اک روپیہ دا بکتا سی۔ دلی دے کوچہٴ چیلان وچ قیام سی، ايسے محلہ وچ حضرت شاہ ولی اللہ دہلوی تے حضرت شاہ عبدالعزیز محدث دہلوی دا گھرانا وی آباد سی، سرسید خان دا گھر وی ايسے محلہ وچ تھا،مولانا مملوک علی نانوتوی نے وی ايسے محلہ وچ مکان لیا سی، مولانا قاسم نانوتوی دا قیام دہلی وی ايسے محلہ وچ سی، بعد دے دور وچ مولانا مفتی کفایت اللہ اورسحبان الہند مولانا احمدسعید دہلوی وی ايسے محلہ وچ رہندے سن، غرض ایہ اک تاریخی محلہ سی، ايسے لئے دہلی وچ سب توں زیادہ مصیبت ايسے محلہ دے باشیاں اُتے آئی، پورے محلہ دے تمام مرداں نوں قتل کردیاگیا یا گرفتار کرکے حاکم دے حکم توں دریا دے کنارے انہاں نوں گولیاں توں بھون دیاگیا، مولانا صہبائی انہاں گرفتار شدہ شہیداں وچ نيں، جنہاں دا خون دریا دی ریت وچ جذب ہوگیا، مولانا دے خاندان دے اکیس افراد اس دن شہید کيتے گئے، مولانا صہبائی دی شہادت کوئی معمولی گل نئيں سی، جدوں ایہ خبر آپ دے ہمعصر مفتی صدرالدین آزردہ نوں ملی تاں بے ساختہ انہاں دی بولی توں ایہ شعر نکلا
کیوں کر آزردہؔ نکل جائے نہ سودائی ہو
قتل اس طرح سے بے جرم جو صہبائی ہو
دہلی دے اِنّے علماء تے اہل کمال شہید ہوئے کہ علامہ حالی نے اسنوں ”دہلی مرحوم“ دا ناں دے دیاسی، حالی نے اک پورا مرثیہ ہی دہلی دا لکھ ڈالیا، چنداشعار پیش نيں:
تذکرہ دہلی مرحوم کا اے دوس نہ چھیڑ
نہ سنا جائے گا ہم سے یہ فسانہ ہرگز
کبھی اے علم و ہنر گھر تھا تمہارا دلی
ہم کو بھولے ہو تو گھر بھول نہ جانا ہرگز
چپہ چپہ پہ ہیں یہاں گوہر یکتا تہ خاک
دفن ہوگا کہیں اتنا نہ خزانہ ہرگز
غالبؔ و شیفتہؔ نیرؔ و آزردہؔ و ذوقؔ
اب دکھائے گا یہ شکلیں نہ زمانہ ہرگز
مومنؔ و علویؔ و صہباؔئی وممنونؔ کے بعد
شعر کا نام نہ لے گا کوئی دانا ہرگز
بزم ماتم تو نہیں ، بزم سخن ہے حالیؔ
ہاں مناسب نہیں رو رو کے رلانا ہرگز
اور ایہ معاملہ صرف دہلی تک ہی محدود نہ سی، پورا ملک اس جذبہ آزادی توں سرشار سی، تے ہر علاقہ دے مسلمان اہل علم تے اصحاب کمال ودھ چڑھ کر اس وچ حصہ لیندے سن ۔
مولانا رحمت اللّٰہ کیرانوی
[سودھو]والد ماجد دا ناں مولانا نجیب اللہ اے، والد صاحب میرٹھ وچ میرمنشی دا کم کردے سن، اجداد دا اصل وطن پانی پت سی، ۱۲۳۳ھ مطابق ۱۸۱۸/ وچ پیدا ہوئے، ابتدائی تعلیم کیرانہ وچ حاصل کيتی، فیر دہلی گئے، لال قلعہ دے پاس مولانا محمد حیات دے مدرسہ وچ داخل ہوئے، تے تعلیم دی تکمیل کی، ۲۴/رمضان ۱۳۰۸ھ مطابق ۲/مئی ۱۸۹۱/ نوں مدینہ منورہ وچ وفات پائی،اور اوتھے مدفون ہوئے۔
مولانا رحمت اللہ کیرانوی دے بارے وچ منشی ذکاء اللہ نے لکھیا اے:
سب توں اول مولوی رحمت اللہ کیرانہ توں اس ٹوہ وچ آئے کہ دہلی وچ جہاد دتی کیہ صورت اے ؟ اوہ وڈے عالم فاضل سن، عیسائی مذہب دے رد وچ صاحب تصنیف سن، اوہ قلعہ دے پاس مولوی محمد حیات دی مسجد وچ اترے، اس دانش مند مولوی دے نزدیک دہلی وچ جہاد دی کوئی صورت نہ سی، بلکہ اک ہنگامہ فساد برپاسی، اوہ فیر کر اپنے وطن چلاگیا۔ [۱۹]
مگر ایہ منشی جی دی غلط بیانی اے، گرشتہ صفحات وچ علماء دے جس فتویٰ دا اساں تذکرہ کيتااے، اس اُتے اک دستخط محمد رحمت اللہ دے وی نيں، زیادہ قرین قیاس ایہ اے کہ مولانا رحمت اللہ کیرانوی ہی نيں، اس لئی کہ اس دور وچ اِنّے وڈے علمی اجتماع وچ آ پ توں زیادہ بہتر نمائندگی کرنے والا تے شہرت رکھنے والا اس ناں دا تے کوئی عالم نئيں ملدا۔
مولانا محمد میاں صاحب نے شاندار ماضی وچ مولانا کیرانوی دے پڑپوتے مولانا عارف الاسلام دے مضمون دا ذکر کيتا اے، جس وچ مولانا دی شرکت جہاد دی پوری تفصیل ذکر کيتی گئی اے، خلاصہٴ مضمون ایہ اے کہ مولانا نے اپنی جدوجہد دا مرکز کیرانہ ہی نوں بنایا تے اوتھے توں جہادی کم دا آغاز کيتا، دراصل ہندوستان دے مختلف علاقےآں وچ پھیلی ہوئی ایہ ساری سرگرمیاں دہلی توں مربوط سن تے بادشاہ تیمور دی سرپرستی تے مولانا سرفراز علی تے جنرل بخت دی زیرنگرانی انجام پارہیاں سن، مگر چاں کہ اس وقت دے قانون دے مطابق ایہ بغاوت سی، اس لئی ایہ تمام سرگرمیاں باہم مربوط ہونے دے باوجود منتشر دکھادی پڑدی نيں، انہاں وچ کچھ وسائل دی کمی دا وی دخل سی، سرکار دی ناتجربہ کاری اورناپختہ کاری دا وی تے کچھ دشمناں دی عیاری وچالاکی دا وی تے غالباً ايسے وجہ توں اِنّی وڈی عظیم الشان تحریک چندماہ دے اندر ہی دم توڑ بیٹھی، تحریک دی ناکامی دے بعد جدوں گرفتاریاں شروع ہوئیاں تاں مولانا دے ناں وی وارنٹ جاری ہويا، مولانا بچدے بچاندے پنج سیٹھ دے مکھیاکے ایتھے روپوش ہوئے، حکومت نوں اطلاع ہوئی تاں پوری فوج ادھر چل پئی، مولانا مکھیا دے مشورہ اُتے کھرپا، لے کے پنڈ توں باہر کھیت وچ گھاہ کٹنے بیٹھ گئے، فوج مولانا دے کولوں گزری پورے پنڈ دا محاصرہ کرلیاگیا، مکھیا گرفتار ہويا، مگر آپ دستیاب نہ ہوسکے، آپ نوں مفرور باغی قرار دے کے گرفتاری اُتے اک ہزار روپے دے انعام دا اعلان ہويا۔
مولانا نے اپنا ناں مصلح الدین بدل کے پاپیادہ دہلی دے لئی روانہ ہوئے، فیر دہلی توں جے پور تے جودھ پور دے مہیب ریگستان نوں پیدل عبور کردے ہوئے بندرگاہ سورت پہنچے، اس زمانہ وچ سورت بندرگاہ توں وی جہاز دا سفر آسان نہ سی، بادبانی جہاز سال بھر وچ صرف اک مرتبہ ہويا دی موافقت دے زمانے وچ سورت توں روانہ ہُندا تے ايسے طرح جدہ توں آندا سی، مولانا کسی طرح جدہ تے فیر مکہ مکرمہ پہنچ گئے، آپ اورآپ دے خاندان دی ساری جائداد جو لکھاں دی سی، ضبط کرکے چند کوڑیاں وچ نیلام کردتی گئی، مولانا نے مکہ مکرمہ وچ مدرسہ صولتیہ دی بنیادپائی، جو آپ دی نہایت عظیم الشان یادگار اے، فرحم اللہ رحمة واسعة۔
ڈاکٹر وزیر خاں
[سودھو]آپ دے خاندانی حالات دا پتہ نئيں، صرف اس قدر معلوم اے کہ اوہ بہار دے رہنے والے سن، یورپ دا سفر کيتاسی، انگریزی دے علاوہ یونانی تے عربی زباناں وچ وی کافی درک رکھدے سن، یورپ توں واپس آکے آگرہ وچ مستقل سکونت اختیار کرلئی سی، تاج محل دے نیڑے محلہ کاغذیان وچ آ پ دی سکونت سی، ایتھے حضرت مولانا رحمت اللہ کیرانوی توں تعارف ہوااور ذہنی وفکری ہم آہنگی نے دونے عظیم ہستیاں نوں انگریزاں دے مدمقابل لاکھڑا کيتا، رجب ۱۲۷۲ھ مطابق مارچ ۱۸۵۶/ دا مناظرہ کافی مشہور اے، پورے ملک وچ اس تاریخی مناظرہ دی دھوم مچی سی، پادری فنڈر جو یورپ توں آیاسی، دی بدترین شکست ايسے مناظرہ وچ ہوئی، جس دے بعد فنڈر دے لئی ہندوستان وچ منہ دکھانا مشکل ہوگیا، اوہ یہا ں توں فرار ہوکے قسطنطنیہ چلاگیا، فنڈر نوں شکست دینے والے مولانا رحمت اللہ کیرانوی،اور آپ دے رفیق خاص ایہی ڈاکٹر وزیر خان نيں، تے ایہ عجیب اتفاق اے کہ جدوں فنڈر نے ترکی وچ مسلماناں نوں چیلنج دتا، تاں سلطان ترکی نے مکہ معظمہ توں اس دا مقابلہ کرنے دے لئی جنہاں شخصیتاں کاانتخاب کیہ اوہ مولانا رحمت اللہ کیرانوی تے ڈاکٹر وزیر علی خان ہی سن، جو اس توں پہلے ہجرت کرکے مکہ معظمہ پہنچ چکے سن ۔
ڈاکر وزیر خان ۱۸۵۷/ دے انقلاب وچ دہلی وچ سن، بہادر شاہ ظفر تے جنرل بخت خاں دی طرف توں آپ نوں جنگی خدمات وی سپرد کيتی گئی سی، جنرل بخت خاں نے آپ نوں لارڈ آف آگرہ وی بنادتا سی، فیر جنرل بخت خاں دے نال آپ لکھنوٴ تشریف لے گئے، فیر جدوں ہر طرف ناکامی ہوئی تاں چھپدے چھپاندے آپ مکہ معظمہ پہنچ گئے،اور ایتھے ڈاکٹری شروع کردتی، جس وچ آپ دی وڈی شہرت ہوئی، اورایہی آپ دی حفاظت دا ذریعہ وی بنی، جس دی تفصیل مولانا محمد میاں صاحب نے شاندار ماضی وچ اس طرح بیان کيتی اے۔
کسی بدوی شیخ دی بیوی بیمارہوئی، مرض لاعلاج سی، اطباء مایوس ہوچکے سن، بدوی رئیس نے سب توں مایوس ہوکے ڈاکٹر صاحب توں رجوع کيتا، ڈاکٹر صاحب دے علاج توں اللہ تعالیٰ نے مریضہ نوں شفا بخشی، ایہ بدوی شیخ ڈاکٹر صاحب دا بہت ممنون ہويا، کچھ عرصہ بعد حکومتِ برطانیہ نے حکومت ترکیہ توں گفتگو کرکے ڈاکٹر صاحب دی حوالگی دی پروانہ حاصل کرلیا، جدوں بدوی سردار نوں علم ہويا تاں اس نے شریف مکہ دے پاس پیغام پہنچایا کہ ڈاکٹر وزیرخان میری امان وچ نيں، جدوں تک میرے قبیلے دے ویہہ ہزار (۲۰۰۰۰) افراد کٹ نہ جاواں گے، ڈاکٹر وزیر صاحب نوں حوالہ نئيں کيتا جاسکدا، شریف مکہ نے ایہ رپورٹ حکومت ترکیہ نوں پیش کردتی، باب عالی (مرکزی حکومتِ ترکیہ) نے ایہ پروانہ منسوخ کردتا۔ [۲۰]
حضرت حاجی امداد اللّٰہ ”مہاجر مکی“
[سودھو]آپ دی ولادت تھانہ بھون وچ ۲۳/صفر ۱۲۳۳ھ مطابق ۳/جنوری ۱۸۱۸/ وچ ہوئی، موت تریخ ۱۳/جمادی الاول ۱۳۱۷ھ اے، والدین نے آپ کانام ”امدادحسین“ رکھیا سی، ۲۷/سال دی عمر وچ جدوں حج بیت اللہ نوں تشریف لے گئے، تاں حضرت مولانا شاہ محمد اسحاق صاحب نے آپ دا ناں بدل کے ”امداداللہ“ رکھ دتا۔
حاجی امداداللہ کسی اک فرد دا نئيں بلکہ اک پورے عہد دا ناں اے، ۱۸۵۷/ دی اس تحریک وچ آ پ دا زبردست حصہ اے، جس دی مختصر تفصیل ایہ اے کہ انگریزاں دے مظالم دا سلسلہ تاں پورے ملک وچ برساں توں جاری سی، تے ہرجگہ انگریزاں دے خلاف ہرچھوٹی وڈی تحریک نوں کچلا جارہیا سی، ايسے دوران تھانہ بھون دے رئیس قاضی عنایت علی دے بھائی دا قصہ پیش آگیا، اوہ ہاتھی خریدنے دے لئی سہارنپور تشریف لے گئے، کسی نے مخبری کردتی تے مسٹر سپینکی (Spankie) مجسٹریٹ سہارنپور نے انہاں نوں گرفتار کرکے پھانسی اُتے لٹکوادتا، قصہ طویل اے تفصیل کتاباں وچ مذکور اے۔ [۲۱]
اس واقعہ توں پورے علاقے وچ انگریزاں نال نفرت دی اگ جوپہلے توں دبی دبی سی سی اچانک بھڑک اٹھی دہلی، میرٹھ تے ہور علاقےآں وچ تحریک جہاد شروع ہوچکی سی، اس مقامی واقعہ نے اس علاقہ وچ وی اس دے اسباب پیدا کردئیے، حضرت حاجی امداد اللہ دی تحریک جہاد وی ايسے دا اک حصہ اے، تھانہ بھون وچ اک اجتماع بلایاگیا، جس وچ حضرت حاجی صاحب دے علاوہ حضرت مولانا محمد قاسم نانوتوی، حضرت مولانا رشید احمد گنگاوہی، حضرت مولانا رحمت اللہ کیرانوی، حضرت مولانا حافظ ضامن شہید، حضرت مولانا منیر نانوتوی، حضرت مولانا شیخ محمد تھانوی،اور بوہت سارے علماء شریک ہوئے، مسئلہ زیر بحث ایہ نئيں سی کہ انگریزاں دے خلاف جہاد جائز اے یا نئيں، بلکہ اصل مسئلہ ایہ درپیش سی کہ موجودہ حالات وچ موجودہ وسائل دے نال جہاد کيتاجاسکدا اے یا نئيں؟ اسلام دے مطابق شرائط جہاد موجود نيں یا نئيں؟ اس سلسلے وچ معلوم حد تک صرف حضرت مولانا محبوب علی تے حضرت مولانا شیخ محمد تھانوی نوں تذبذب سی، حضرت مولانا محمد قاسم نانوتوی تے حضرت مولانا شیخ محمد تھانوی کامکالمہ دیوبند توں متعلق اکثر کتاباں وچ مذکور اے، حضرت شیخ محمد تھانوی جو حضرت حاجی امداد اللہ دے پیر بھائی سن، انہاں نوں بنیادی طورپر دو اعتراض سن ۔
اک تاں ایہ کہ ساڈے پاس وسائل نئيں نيں، دوسرے ساڈے پاس امارت نئيں اے، جس دی نگرانی وچ ایہ کم کيتاجائے، حضرت مولانا نانوتوی نے دونے گلاں دا جواب دتا، کہ کیہ ساڈے پاس بدرسے وی کم وسائل نيں؟ تے جتھے تک امارت دا مسئلہ اے تاں حضرت حاجی امداداللہ مہاجر مکی دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی جائے، تے اک علاقائی امارت قائم کرلئی جائے،اس اُتے حضرت مولانا شیخ محمد تھانوی خاموش ہوگئے تے اک امارت قائم ہوگئی، امارت قائم ہونے دے بعد پہلے حضرت مولانا رحمت اللہ کیرانوی نوں حالات دے جائزہ دے لئی بھیجیا گیا، دہلی مرکز نال رابطہ کرنے دے لئی نواب شبیر علی مراد آبادی نوں جو بادشاہ ظفر دے مقربین تے بے تکلف مصاحبین وچ سن، دہلی بھیجیا گیا، ظاہر اے کہ دہلی خبر کرنے دا مقصد اس دے سوا کيتاہوسکدا اے کہ اس مقامی امارت نوں مرکز دے اتحاد توں جوڑا جائے، اس سلسلے وچ حلقہٴ دیوبند دی مختلف کتاباں وچ مختلف توجیہات دی گئیاں نيں، لیکن انہاں حالات وچ ایہ بالکل واضح سی گل اے کہ دہلی وچ بادشاہ دی سرپرستی وچ جو مرکزی امارت قائم ہوئی سی، اس دا مقصد ایہ سی کہ اس مقامی امارت نوں اس مرکزی امارت توں جوڑا جائے، تاکہ شرائط جہاد دی تکمیل ہوسکے، تے متحدہ قوت بنائی جائے، اورغالباً ايسے چیز دی پیروی بعد دے ادوار وچ حضرت شیخ الہند مولانا محمود حسن دیوبندی نے دی سی،انھاں نے وی اپنی تحریک آزادی دے لئی افغانستان تے ترکی نال رابطہ کرنے دی کوشش کيتی سی، جس دا قصہ بہت مشہور اے۔
مقامی امارت نوں دہلی دی مرکزی امارت توں مربوط کرنے دے بعد تھانہ بھون توں کارروائی دا آغاز کيتاگیا، حضرت حاجی صاحب امیر، حضرت مولانا قاسم نانوتوی سپہ سالارِ افواج، حضرت مولانا گنگاوہی نوں قاضی تے دیگرحضرات نوں بعض ہور ذمہ داریاں دتیاں گئیاں،اور فیر انگریزاں دے خلاف باقاعدہ مہم شروع ہوئی، سہارن پور توں اک انگریزی پلٹن شاملی آرہی سی، جس وچ توپخانہ تے جنگ دا بھاری سازوسامان سی، حضرت مولانا گنگاوہی دی قیادت وچ اک فوجی دستہ روانہ ہويا، تے انگریزی پلٹن اُتے کامیاب چھاپہ ماری کيتی گئی، تے سارا ساز وسامان ضبط کرلیاگیا، فیر شاملی دا قلعہ فتح کيتاگیا، لیکن اس دے بعد دہلی دی ناکامی دے بعد ایتھے دا محاذ وی ٹُٹ گیا، سارا قافلہٴ جہاد منتشر ہوگیا،اور مجاہدین دے خلاف پھڑ دھکڑ شروع ہوگئی، حضرت مولانا گنگاوہی گرفتار ہوئے، تے چھ ماہ جیل دی تکلیف اٹھائی، باقی حضرات روپوش رہے، حضرت حاجی امداداللہ مہاجر مکی تاں امیر جماعت ہی سن، آپ تھانہ بھون توں نکل کے وکھ وکھ تھانواں اُتے روپوش رہے، کچھ دناں پنجلاشہ ضلع انبالہ دے رئیس راؤ عبداللہ خان دے ایتھے مقیم رہے،اس دے اصطبل دے اک چھوٹے توں کمرہ وچ قیام سی، انگریزاں نوں خبر ہوگئی، تلاشی ہوئی، مگر حضرت دی کرامت کہ آپ انہاں دشمناں دی نگاہ توں محفوظ رہے، قصہ بہت مشہور اے، کچھ دناں گڑھی پختہ ضلع سہارنپور وچ روپوش رہے، ایتھے وی کرامت دا واقعہ پیش آیا، آخر ۱۲۷۶ھ وچ ہجرت فرمائی، تے سندھ دے راستے توں کراچی پہنچے تے بحری جہاز توں مکہ معظمہ دے لئی روانہ ہوگئے، تے فیر اوتھے توں آپ نے اوہ عظیم الشان کم انجام دئیے جنہاں دے فیوض اج تک جاری نيں۔
حجة الاسلام مولانا محمد قاسم نانوتوی
[سودھو]حضرت نانوتوی اس انقلاب وچ سب توں پیش پیش سن، آپ دی شجاعت وبصیرت دے بوہت سارے واقعات مشہور نيں، تحریک دی ناکامی دے بعد آپ دے ناں وی وارنٹ جاری ہويا، دوست احباب نے آپ نوں روپوش ہوجانے دا مشورہ دیااور اک علیحدہ جگہ آپ نوں پہنچادتا، مگر تن روز دے بعد آپ باہر چلے آئے تے فرمایا کہ غارثور وچ حضور … صرف تن دن ہی روپوش رہے سن، اس توں سنت پوری ہوگئی، اس دے بعد آپ کدی روپوش نئيں رہے، دوستاں نے لکھ کہیا، مگر آپ آزاد رہے،مگر خدائی حفاظت اورآپ دی حکمت عملی دی آپ دشمناں دی دسترس توں ہمیشہ محفوظ رہے۔
اک بار چھتہ دی مسجد وچ سن کہ پولیس پہنچ گئی، آپ نے جوتیاں اٹھاواں تے باہر نکلنے لگے، کپتان پولیس نے خود آپ توں پُچھیا، مولانا محمد قاسم کتھے نيں؟ آپ اک قدم اوراگے ودھے تے پِچھے دی طرف اشارہ کرکے فرمایاحالے ایتھے سن، اوریہ کہہ کے مسجد شاہ عزالدین دی طرف چلے گئے، پولیس اندر گئی تاں اوتھے کوئی موجود نئيں سی۔ (سوانح قاسمی: ۲/۱۷۷)
حضرت خفیہ طور اُتے اپنے شیخ حضرت حاجی صاحب توں وی ملدے رہے، حضرت نانوتوی اپنے شیخ دی طرح ہجرت کرنا چاہندے سن مگر حضرت حاجی صاحب نے آپ نوں روک دتا، نئيں، آپ نوں ہندوستان ہی وچ رہنا اے، فیر اللہ نے آپ دے ذریعہ دارالعلوم دیوبند قائم کرایا، جس توں ہندوستان وچ اشاعت علم دین دا بے مثال کم انجام پایا۔
حضرت مولانا رشید احمد گنگاوہی
[سودھو]حضرت گنگاوہی وی اس انقلاب دے اہم ترین رکن سن، تحریک دی ناکامی دے بعد داروگیر دا بازار گرم ہويا، ملکہٴ وکٹوریہ دی طرف توں معافی دے اعلان عام دے ۹ ماہ بعد جدوں کہ حضرت گنگاوہی اپنے تحفظ دی ہرممکن تدبیر فرمارہے سن اک پنڈ منہیاران جتھے آپ روپوش سن، گرفتار کرلئے گئے، چھ ماہ جیل دی تکلیف اٹھائی، جمادی الثانیہ ۱۲۷۶ھ مطابق ۱۸۶۰/ وچ آپ دی رہائی عمل وچ آئی، رہائی دے بعد آپ نے حدیث وفقہ، تے تصوف وروحانیت دا اوہ درس شروع فرمایا جس دے فیوض توں اک عالم نے استفادہ کيتا۔
مولانا محمد مظہر نانوتوی
[سودھو]والد ماجد کانام حافظ لطف علی سی، والد ماجد توں قرآن شریف حفظ کيتا، مولانا مملوک علی، مولانا احمد علی صاحب محدث سہارنپوری اورحضرت شاہ عبدالغنی صاحب مجددی، وغیرہ توں علوم متداولہ دی تکمیل کی، بخاری شریف حضرت شاہ مولانا محمد اسحاق توں پڑھی، جہاد شاملی وچ شریک رہے، پیر وچ گولی لگی، علاج معالجہ دے بعد وی پیر اُتے اس دا نشان باقی رہیا، تحریک دی ناکامی دے بعد آپ مسلسل روپوش رہے، جدوں خطرات توں آزاد ہوئے تاں منظر عام اُتے آئے تے سہارنپور وچ مدرسہ مظاہرعلوم دا آغاز فرمایا، جو آپ دی زبردست علمی یادگار اے۔ حضرت گنگاوہی توں پنج سال وڈے سن ۔
۲۴/ذی الحجہ ۱۳۰۲ھ مطابق ۱۸۸۶/ دی شب وچ اٹھ بجے آپ نے انتقال فرمایا۔ (علماء ہند دا شاندار ماضی: ۴/۳۰۴-۳۰۵)
مولانا محمد منیرنانوتوی
[سودھو]مولانا مظہر نانوتوی دے چھوٹے بھائی نيں، شاملی دی جنگ وچ حضرت مولانا محمد قاسم نانوتوی دی حفاظت کيتی نگرانی وی آپ دے ذمہ سی، تحریک دی ناکامی دے بعد جدوں داروگیر دا بادل چھٹا تاں آپ نے ۱۸۶۱/ وچ بریلی کالج دی ملازمت اختیار کرلئی تے اوتھے مطیع صدیقی دے کم وچ اپنے بھائی مولانا محمد احسن نانوتوی دے شریک ومعاون ہوگئے، آپ دارالعلوم دیوبند دے دو سال مہتمم وی رہے۔
حافظ ضامن شہید
[سودھو]آپ حضرت حاجی امداد اللہ مہاجر مکی دے پیربھائی اوراس انقلاب دے خاص رکن سن، شاملی دی جنگ وچ انگریزاں دی گولیاں توں آپ دی شہادت ہوئی، آپ دی شہادت دے حادثہ دے نال ہی دہلی، میرٹھ،اور مختلف علاقےآں توں بری خبراں آنے لگياں۔
حضرت مولانا محمد میاں صاحب تحریر فرماندے نيں:
”حضرت حافظ ضامن دا شہید ہونا سی کہ معاملہ بالکل ٹھنڈا پڑگیا، انہاں دی شہادت توں پہلے روزانہ خبر آندی سی کہ اج فلا ں مقام انگریزاں توں کھو لیاگیا، اج فلاں مقام اُتے ہندوستانیاں دا قبضہ ہويا، مگر حافظ صاحب دی شہادت دے بعد پہلے پہل خبر آئی کہ دہلی پرانگریزاں دا قبضہ ہوگیا، تے ایہی حال ہرجگہ دی خبراں دا سی، اس توں پہلے گورے فوجی چھپدے پھردے سن، اک اک سپاہی گوراں دی جماعت نوں بھگائے پھردا سی، مگر بعد وچ معاملہ برعکس ہوگیا، پہلے کسی کھیت وچ گورا چھپا ہويا سی تاں کاشتکار عورت نے اسنوں کھرپے توں قتل کرڈالیا، مگر بعد وچ معاملات الٹ ہوگئے۔
حضرت شیخ الہند فرماندے سن کہ ایسا معلوم ہُندا سی کہ ایہ تمام معاملہ جوش تے خروش، جنگ وجدال دا حضرت حافظ محمد ضامن دی شہادت دے لئی کيتاگیا سی۔ (علماء ہند دا شاندار ماضی: ۴/۲۸۰-۲۸۱)
مولانا عبدالجلیل شہید
[سودھو]آپ دے والد ماجد مولانا ریاض الدین (شارح قصیدہ بردہ) حضرت مولانا شاہ اسحاق صاحب دہلوی دے شاگرد رشید جامع مسجد علی گڑھ دے امام سن، نہایت متقی اورپرہیزگار تے عوام وچ مرکز عقیدت سن، انگریز آپ نال ملن دے آرزومند رہندے سن، مگر آپ نوں انگریزاں توں ایسی نفرت سی کہ بوہت گھٹ ملاقات کيتی اجازت دیندے سن ۔
انقلاب دے دوران علی گڑھ دی زمامِ قیادت آپ ہی دے ہتھ وچ رہی، اوتھے توں آپ نے انگریزاں دے خلاف جنگاں لڑاں، تے علی گڑھ توں انگریزاں نوں ماربھگایا، آخر مڈراک دی سڑک اُتے انگریزاں توں لڑدے ہوئے آپ شہید ہوگئے، اس دن آپ دے بہتر ساتھی شہید ہوئے، ایہ تمام شہداء نوں جامع مسجد لایاگیااور شمالی دروازہ دے نیڑے دفن کيتاگیا، مولانا عبدالجلیل دی شہادت دے بعدانگریزاں نے علی گڑھ اُتے قبضہ کرلیا، تے قتل عام شروع کردتا، مولانا دے بچےآں نوں اوتھے توں کڈ کے علی گڑھ توں تن میل دور اک پنڈ رسول پور وچ چھپادیاگیا، ادھر انگریزاں نے مولانا شہید دے مکان تے جائداد نوں مسمار کرڈالیا، بعد وچ مولانا دے وڈے صاحبزادے مولانا محمد اسماعیل، حضرت مولانا محمد قاسم نانوتوی دے شاگرد ہوئے،اور وڈے علماء وچ شمار کيتے گئے۔ [۲۲]
مولانا فیض احمد بدایونی
[سودھو]آپ دے والد ماجد دا ناں حکیم غلام احمد سی، بدایاں وچ ۱۲۲۳ھ مطابق ۱۸۰۸/ وچ پیدا ہوئے، تن سال دے سن کہ والد ماجد دا انتقال ہوگیا، والدہ نے تربیت دا کم انجام دتا، غضب دی ذکاوت تے ذہانت دے حامل سن، صرف چودہ سال دی عمر وچ تمام علوم منقول ومعقول حاصل کرلئے سن، تھوڑی عمرہی وچ زبردست شہرت حاصل کرلئی سی، آپ اپنے نانا حضرت مولانا شاہ عبدالحمید صاحب توں بیعت ہوئے، تے مسند رشد وہدایت تک پہنچے، پادری فنڈرسے مناظرہ وچ مولانا رحمت اللہ تے ڈاکٹر وزیرخان دے نال آپ وی شریک سن ۔
۱۸۵۷/ دے انقلاب وچ آپ نے اہم رول ادا کيتا، جنرل بخت خاں نے آپ نوں خصوصی ذمہ داری دی، تحریک دی ناکامی دے بعد جدوں جنرل بخت خاں دہلی توں لکھنوٴ روانہ ہويا تاں مولانا وی آپ دے نال سن، لکھنوٴ وچ مولانا شاہ احمد اللہ صاحب دادشجاعت دے رہے سن، آپ انہاں دے نال شامل ہوگئے، بدایاں تے ککرالہ دے معرکےآں وچ وی آپ نے اپنی بہادری دا سکہ جمایا، مولانا شاہ احمداللہ صاحب دی شہادت دے بعد ایداں دے روپوش ہوئے کہ آپ دے ماماں مولانا فضل رسول نے آپ دی تلاش وچ قسطنطنیہ تک سفر کيتا مگر کدرے سراغ نہ لگ سکا۔
منشی ذوالفقار الدین
[سودھو]والد کانام وہاب الدین اے، بدایاں دے مقوی خاندان توں نيں، صاحب حیثیت سن، انگریزاں توں خاص تعلق سی، مگر جدوں اس انقلاب دی ہواچلی تاں آپ نے بھرپور حصہ لیا، بعد وچ جدوں آپ گرفتار ہوئے تاں جس انگریز دے ایتھے آپ منشی دا کم کردے سن اس نے بہت اصرار کيتا کہ منشی جی اپنے جرم توں انکار کرداں، تاں رہیا کردئیے جاواں گے، مگر مولانا نے جان دے دتی مگر جھوٹھ نئيں بولے۔ [۲۳]
مولوی رضی الدین
[سودھو]بدایاں دے صدیقی شیخ سن، انقلاب دے بعد گرفتار ہوئے، جج نے کہیا کہ جے شرکت دا انکار کردو چھڈ دیاجائے گا، تے کئی دن تک اس نے ایہی کہہ کے مہلت دی، مگر آپ نے جان دے دتی لیکن آخر وقت تک صداقت اُتے قائم رہے۔
مولوی تفضّل حسین
[سودھو]قاضی ٹولہ بدایاں دے تحصیلدار سن، جرم بغاوت وچ آپ نوں گولی مارکر شہید کردیاگیا۔
حکیم تفضّل حسین
[سودھو]مولوی ٹولہ بدایاں دے رہنے والے سن، مقدمہ چلا تے رہائی پائی۔
چودھری تفضّل حسین
[سودھو]محلہ چودھری سرائے بدایاں دے رہنے والے سن، والد دا ناں چودھری محمد عظیم فاروقی اے، انگریزی تسلط دے بعد عام معافی تک روپوش رہے، گھر جائداد سب ضبط کرلئی گئی۔ ۱۸۹۲/ وچ انتقال کيتا۔
شیخ مسیح الدین
[سودھو]والد دا ناں شیخ غلام محمد اے، ہنگامہٴ انقلاب توں پہلے مختاری کردے سن، الزام بغاوت وچ گرفتار ہوئے، سٹھ بید لگے، آخری ضرب بید اُتے اللہ اللہ کہیا، اس اُتے ظالم نے دس بید تے لگوائے، بے ہوش ہوگئے، ۱۹۲۲/ وچ انتقال کيتا۔ [۲۴]
جنرل نیاز محمد خان
[سودھو]نہایت دلیر تے بہادر سن، انقلاب ختم ہونے دے بعد بھج کر مکہ معظمہ چلے گئے سن، فیر کسی ضرورت توں بمبئی آئے تے گرفتار کرلئے گئے، بدایوں وچ مقدمہ چلا،اور سزائے موت دا فیصلہ ہويا، فیر آپ دی اپیل اُتے اس سزا نوں حبس دوام بعبور دریائے شور وچ بدل دیاگیا۔
بدرالاسلام عباسی
[سودھو]بدایوں دے رہنے والے سن، ۱۸۵۷/ دے انقلاب وچ آپ نے اپنی شاعری توں لوکاں وچ جذبہٴ جہاد جگایا، آپ نے اک نظم لکھی سی، جس دا اک مصرعہ سی:
ع سرکمپنی دا کٹ دے بِکا پاؤ آنہ وچ
اس جرم وچ سزائے موت دتی گئی۔
نواب مجوخان
[سودھو]اصل ناں مجدالدین عرف مجوخان والد دا ناں محمد الدین احمد خان سی، آپ دے جدامجد قاضی عصمت اللہ فاروقی عہد عالمگیری وچ امیر سن، تے مختلف صوبےآں دے حاکم رہے، نواب صاحب مراد آباد دے عمائدین وچ سن، آپ دے گھر اُتے اصحاب علم وفن دا اجتماع رہندا سی، مرزا غالب مراد آباد گئے تاں انہاں دے ایتھے قیام رہیا، انقلاب دے بعد آپ نوں گرفتار کيتاگیا تے موت دی سزا تجویز ہوئی، کہاجاندا اے کہ انہاں نوں چولے دی بھٹی وچ جلادیاگیا، ساری جائداد ضبط کرلئی گئی۔
چودھری عبدالقادر عرب
[سودھو]نواب مجو خاں دے دوست سن، آپ دی کُشتی دی شہرت دور دورتک سی، انقلاب دے بعد آپ نوں وی موت دی سزا دتی گئی۔
مولانا کفایت علی صاحب کافی شہید
[سودھو]مرادآباد دے خانوادئہ سادات دے رکن سن، وڈے عالم، فاضل، طبیب تے قادر الکلام شاعر سن، حضرت شاہ ابوسعید مجددی توں علم حدیث دی تکمیل کی، حدیث تے سیرت پاک توں عشق دی حد تک لگاؤ سی، کئی کتاباں دے مصنف نيں، ۱۸۵۷/ دی جنگ مرادآباد وچ شروع ہوئی، تاں آپ صف اول دے مجاہدین وچ سن، انقلاب دے دوران مرادآباد وچ نواب مجوخاں دی حکومت قائم ہوئی تاں آپ نوں صدرالشریعہ دا عہدہ دیاگیاسی، آپ نے انگریزاں دے خلاف فتویٰ جہاد مرتب کيتااور اس دی نقلاں وکھ وکھ تھانواں اُتے بھجواواں، بلکہ بعض تھاںواں اُتے آپ خود تشریف لے گئے، آنولہ ضلع بریلی وچ خاص ايسے مقصد دے لئی اک ہفتہ توں زیادہ قیام فرمایا، جنرل بخت خان تے مولانا سرفراز علی صاحب توں آپ دی خصوصی مشاورت رہندی سی، ۲۵/اپریل ۱۸۵۸/ نوں مراد آباد اُتے انگریزاں دا دوبارہ قبضہ ہويا، مولانا کافی کچھ دناں محفوظ رہے، ۳۰/اپریل ۱۸۵۸/ مطابق ۱۶/رمضان المبارک ۱۲۷۴ھ نوں مولانا گرفتار ہوئے، مولانا اُتے مختلف الزامات عائد کرکے ضابطہ دی کارروائی کيتی گئی، پھانسی دا حکم صادرکیاگیا، مولانا کافی نوں جدوں پھانسی دے لئی لیجایا گیا تاں آپ دی بولی اُتے اک تازہ نظم سی، جو وڈے ترنم توں بلند آواز توں پڑھ رہے سن، نظم ایہ اے:
کوئی گل باقی رہے گا نے چمن رہ جائے گا
پر رسول اللہ کا دینِ حسن رہ جائے گا
ہم صغیر و باغ میں ہے کوئی دم کا چہچہا
بلبلیں اڑ جائیں گی سونا چمن رہ جائے گا
اطلس و کمخواب کی پوشاک پر نازاں نہ ہو
اس تنِ بے جان پر خاکی کفن رہ جائے گا
نامِ شاہان جہاں مٹ جائیں گے لیکن یہاں
حشر تک نام ونشانِ پنجتن رہ جائے گا
جو پڑھے گا صاحب لولاک کے اوپر درود
آگ سے محفوظ اس کا تن بدن رہ جائے گا
سب فنا ہوجائیں گے کافی ولیکن حشر تک
نعت حضرت کا زبانوں پر سخن رہ جائے گا
مولانا کافی نوں مراد آباد دے پاس مجمع عام دے سامنے پھانسی دتی گئی تے اوتھے تدفین عمل وچ آئی۔ [۲۵]
مولانا وہاج الدین مرادآبادی
[سودھو]والد ماجد دا ناں مولوی جمیل الدین اے، نہایت فیاض، مہمان نواز، زاہد، شب زندہ دار، تے بااثر رئیس سن، عربی،فارسی، اردو، انگریزی چاراں زباناں وچ مہارت سی، آپ دے ایتھے روزانہ شہر دے شرفاء تے اہل علم جمع ہويا کردے سن، علماء وچ قابل ذکر ناں ایہ نيں۔
مولانا کافی صاحب، مولانا سرفراز علی صاحب، سیداکبر علی صاحب، سید گلزار علی صاحب، تے مولوی وزیر علی صاحب وغیرہ۔
۱۸۵۷/ دی جنگ وچ آ پ دا کردار نمایاں رہیا، مراد آباد دے علاقہ وچ آپ نے قائدانہ خدمات انجام دی، انقلاب دے خاتمہ اُتے جدوں داروگیر دا سلسلہ شروع ہويا، تاں مولانا وہاج الدین دی قیام گاہ دا اک انہاں دے اپنے دسترحوان دے نمک خوار دی مخبری اُتے محاصرہ کيتاگیا، مولانا تنہا سن، مقابلہ کردے ہوئے شہید ہوئے، مولانا دی ساری جائیداد ضبط کرلئی گئی۔ [۲۶]
شاہ غلام بہولن سیوہاروی
[سودھو]مراد آباد دے مشہور قادری بزرگ نيں، آپ دا مولد تے مسکن سیوہارہ ضلع بجنور سی، آپ دا لنگرخانہ سفرئہ ہرخاص تے عام سی، آپ سب دی مدد کردے سن، اس انقلاب وچ آپ دی خدمات وی وڈی اہم نيں، اک نمک خوار معتقد دی مخبری اُتے آپ نوں گرفتار کيتاگیا، تے جزیرئہ انڈمان بھیج دیاگیا،اور اوتھے ۲/ربیع الاول ۱۲۷۶ھ نوں انتقال فرمایا۔ [۲۷]
مولانا احمد اللّٰہ شاہ شہید
[سودھو]مولانا سید احمدمیاں نے آپ دا خوبصورت تذکرہ اس انداز وچ شروع کيتا اے:
”عزم وہمت، حمیت ملی تے غیرت وطن دا اوہ شعلہٴ جوالہ، جو ”چنیاپٹن“ توں اٹھا، دہلی تے آگرہ وچ چمکا، سرزمین اودھ وچ چٹخا، روہیل کھنڈ وچ شعلہ افشاں ہويا، فیر ايسے دے اک گوشہ وچ محوسکون ہوگیا، اسنوں ۱۸۵۷/ دی جان مضطرب کہیا جائے یا شہدا، ۱۸۵۷/ دا سرتاج، دونے درست۔ (شاندار ماضی: ۴/۴۱۰)
مولانا احمداللہ شاہ دے والد دا ناں سیدمحمد علی نواب چنیاپٹن اے، جو سلطان ٹیپو دے مصاحب سن، اصل ناں احمد علی اے، مگر احمداللہ شاہ توں شہرت ہوئی تعلیم تے تربیت دے بعد روحانی طور اُتے حضرت قربان علی شاہ توں بیعت ہوئے، فیر گوالیار وچ اک بزرگ محراب شاہ قلندر توں مرید ہوئے، جنھاں نے جہاد دی شرط لگائی، جس نوں انھاں نے بسروچشم قبول کيتا، روحانی مدارج طے کرنے دے بعد سیاسی طور اُتے ملک دے حالات دی طرف توجہ کی، تے دہلی نوں اپنی سیاسی سرگرمیاں دا مرکز بنایا، دہلی دے بعد آگرہ، تے آگرہ دے بعد کانپور تے فیر لکھنوٴ آپ دی سرگرمیاں دا مرکز رہے، آپ نوں وڈی عوامی مقبولیت حاصل ہوئی،انگریز آپ دی مخالفانہ سرگرمیاں توں واقف سن، مگر عوامی مقبولیت دی بنا اُتے ہتھ نئيں ڈال سکدے سن، بالآخر آپ دے مصاحبین نوں رشوت تے بدعنوانی تے ہور مقدمات لگاکے وکھو وکھ کردیاگیا، فیر اک مقابلے وچ آپ نوں زخمی حالات وچ جیل بھیج دیاگیا، مئی ۱۸۵۷/ دی تحریک شروع ہوئی، تاں آپ فیض آباد جیل وچ سن، مولانا سکندر شاہ فیض آباد وچ مجاہدین دے قائد سن، انھاں نے فیض آباد جیل اُتے دھاوا بول کر مولانا احمد اللہ شاہ نوں رہیا کرایا، لیکن خود گرفتار ہوگئے، مولانا احمد اللہ شاہ نے اوتھے توں نکل کے پورے ملک وچ آ گ لگادی، تے فدایان وطن نوں نال لے کے لکھنوٴ دا رخ کيتا، لکھنوٴ وچ سخت معرکے ہوئے، ایتھے دی ناکامی دے بعد شاہجہان پور آئے، فیر اوتھے توں قصبہ محمدی وچ اپنی حکومت قائم کيتی،اور اپنا سکہ جاری کيتا، کابینہ دے ارکان درج ذیل سن :
جنرل بخت خاں وزیر جنگ
مولانا سرفراز علی قاضی القضاة
نانا راؤ پیشوا(دیوان وزیر مالی)
مولانا لیاقت علی صاحب الٰہ آبادی، ڈاکٹر وزیر خاں صاحب اکبر آبادی،مولانا فیض اللہ صاحب بدایونی، شاہزادہ فیروز شاہ، ارکان حکومت، لیکن حالے حکومت پوری طرح جمنے وی نہ پائی سی کہ انگریزاں نے قصبہ محمدی اُتے حملہ کردتا، شاہ صاحب اوتھے توں نکلے تے پواواں دے راجہ دا رخ کيتا، مگر اس نے غداری دی تے گفتگو دے ناں اُتے اپنی گڈھی، وچ بلواکر گولیاں دی بوچھار کرادتی، شہید ہوئے، صبح آپ دا سرکاٹ کر انگریز کلکٹر شاہجہان پور نوں بھیج دتا، جو عرصہ تک کوتوالی اُتے لٹکا رہیا، نعش نوں اگ وچ جھونک دیاگیا، سرکار برطانیہ دی طرف توں راجہ نوں اس دے انعام وچ پنجاہ ہزار روپے نقد تے خلعت فاخرہ کاانعام ملا، مولانا احمد اللہ شاہ دی شہادت ۵/جون ۱۸۵۸/ مطابق ۱۳/ذیقعدہ ۱۲۷۵ھ نوں ہوئی، آپ دے نال بوہت سارے علماء اوراصحاب کمال نے جام شہادت نوش کيتا، یا انڈمان بھیجے گئے، انہاں دے ناں ایہ نيں:
امیر احمد، شاہ آفاق، قطب شہید، رستم علی، اسماعیل خان، غلام محمد خان، کفایت اللہ تلہری، فرقان علی، محمد شاہ خان سعد اللہ خان شہید،نوراحمد، احمد یار خاں تحصیلدار، نواب غلام قادر خان بٹول، عبدالرؤف خان، مولوی شیخ اعتقاد علی بیگ صاحب، مولوی امام بخش، سید باقر علی، مولوی نورالحسن صاحب، سیدمراتب علی، خواجہ تراب علی، سید حسن علی، رحمت علی، مفتی ریاض الدین، مولوی غلام جیلانی، غلام مرتضی، شیخ محمد شفیع، مولوی عبدالصمد، مولوی منصب علی، مولوی محمدعظیم الدین حسن، رسول بخش، باسط علی صاحب، مومن علی صاحب، مولانا محمد قاسم صاحب داناپوری، معین الدین صاحب، مولوی کریم اللہ خان صاحب، صدرالصدور وقاضی محمدکاظم صاحب، تاج الدین صاحب، طفیل احمد صاحب خیرآبادی، مولانا غلام امام شہید، مفتی عبدالوہاب گویا مئوی، ڈاکٹر وزیر خان، مولوی فیض احمد بدایونی، مفتی انعام الدین وغیرہ۔ (شاندار ماضی: ۴/۴۱۰-۴۳۴)
مولانا مفتی عنایت احمدکاکوری
[سودھو]والد ماجد دا ناں مفتی محمد بخش اے، آپ دا خاندان بغداد توں دیوہ آکے آباد ہويا، فیر سسرالی نسبت توں آپ دے دادا کاکوری چلے آئے، مفتی صاحب ۹/شوال ۱۲۲۸ھ نوں دیوہ وچ پیداہوئے، ابتدائی تعلیم کاکوری وچ حاصل کيتی، فیر رام پور گئے تے علوم دی تکمیل کی، دہلی جاکے شاہ اسحاق صاحب محدث دہلوی توں کتاباں حدیث سبقاً سبقاً پڑھیاں تے سند حدیث حاصل کيتی، مفتی صاحب بلند مناصب اُتے فائز رہے، مفتی، قاضی، صدرامین، صدراعلیٰ دے مناصب حاصل ہوئے تے انہاں دے نال درس تے تدریس تے تصنیف تے تالیف دا سلسلہ وی جاری رہیا، بے شمار شاگرد ہوئے، بہت ساریاں کتاباں لکھياں۔
۱۸۵۷/ دی جنگ شروع ہوئی، تاں روہیل کھنڈ دے علاقے وچ آپ نے بھرپور حصہ لیا، تحریک دے خاتمہ اُتے مفتی صاحب اُتے مقدمہ چلا تے عبور دریائے شور دی سزا تجویز ہوئی، جزیرئہ انڈمان وچ وی تصنیف تے تالیف دا سلسلہ جاری رہیا، اک انگریز دی فرمائش پرکتاب تقویم البلدان دا ترجمہ کيتا، جو دو برس وچ مکمل ہويا، تے ااوہی سبب رہائی بنا، رہیا ہونے دے بعد کانپور آکے مدرسہ فیض عام قائم کيتا، مفتی صاحب اپنے مصارف توں بوہت سارے طلبہ دی کفالت کردے سن، مفتی صاحب حج دے لئی جارہے سن کہ جدہ دے نیڑے جہاز پہاڑ توں ٹکراکر ڈُب گیا، مفتی صاحب بحالتِ نماز احرام باندھے ہوئے غریق وشہیدہوئے، ایہ واقعہ ۷/شوال ۱۲۷۹ھ دا اے، صرف ۵۲/برس دی عمر وچ انتقال فرمایا۔
علامہ فضل حق خیرآبادی
[سودھو]والد ماجد دا ناں مولانا فضل امام اے، ۱۲۱۲ھ مطابق ۱۷۹۷/ وچ خیرآباد وچ پیداہوئے، آپ دے والد مولانا فضل امام دہلی وچ صدرالصدور سن، آپ ہی دے زیرسایہ علوم دی تکمیل کی، حضرت مولانا شاہ عبدالقادر تے حضرت مولانا شاہ عبدالعزیز توں علم حدیث حاصل کيتا، تیرہ سال دی عمر وچ تمام عقلی ونقلی علوم دی تکمیل کرلئی، چار ماہ تے چند روز وچ قرآن مجید حفظ کرلیا، والد ماجد دے انتقال دے وقت علامہ دی عمر اٹھائیس سال سی، علامہ بے پناہ علم وفضل تے شہرت تے عظمت دے مالک سن، لکھنوٴ وچ صدرالصدور سن، ۱۸۵۷/ وچ تحریک وچ شروع وچ تامل کيتا، مگر مولانا احمداللہ شاہ دی ملاقات دے بعد صدرالصدور توں استعفیٰ دے کے تحریک وچ شامل ہوگئے،اور قائدانہ حصہ لیا، تحریک دے خاتمے اُتے روپوش رہے، پھرملکہ وکٹوریہ دی عام معافی دے بعد مولانا اپنے وطن خیرآباد پہنچ گئے،مگر دوروز دے بعد ہی اک مخبر دی مخبری اُتے گرفتار کيتے گئے،اور عبوردریائے شور دی سزا تجویز کيتی گئی تے تمام مال تے اسباب حتی کہ کتاباں وی ضبط کرلئی گئياں، مولانا نوں جیل وچ بدترین اذیتاں دا سامنا کرنا پيا، جس دی دردناک تفصیل انھاں نے اپنی کتاب ”الشورة الندیہ“ (باغی ہندوستان) وچ لکھی اے، آخر وچ رہائی کاپروانہ آگیاسی، مگر پروانہ پہنچنے توں پہلے ہی داعیٴ اجل نوں لبیک کہیا، ۱۲/صفر ۱۲۷۸ھ مطابق ۲۰/اگست ۱۸۶۱/ نوں انتقال ہويا۔
جنرل بخت خاں
[سودھو]سلطان پور دا رہنے والا سی، تحریک دا سب توں زبردست نقیب اایہی جنرل بخت خان سی، اس نے آخری دم تک ہندوستان نوں انگریزاں دی غلامی توں نجات دلانے دی کوشش کيتی، اایہی اوہ شخص اے جس نے پورے ملک دے لوکاں وچ انقلاب دی اگ جلائی تے وڈی حد تک اس انقلاب نوں منظم کرنے دی کوشش کيتی، اللہ اسنوں کروٹ کروٹ جنت نصیب کرے۔
مولانا شاہ عبداللّٰہ
[سودھو]آپ میرے پڑدادا حضرت مولانا عبدالشکور آہ مظفرپوری دے جدامجد نيں، مولانا عبدالشکور آہ مظفرپوری حضرت شیخ الہند مولانا محمود حسن دیوبندی دے اخص تلامذہ وچ سن، مولانا عبداللہ دے لائق فرزند مولانا نصیرالدین کاشمار بہار دے مشہور ممتاز علماء تے شاعر وچ ہُندا اے، مولانا عبداللہ صاحب دے بارے وچ ساڈے خاندان وچ ایہ روایت مشہور اے کہ اوہ دہلی دے مضافات وچ رہندے سن، تے وڈے صاحب علم وکمال سن، انہاں دا خاندان برساں پہلے سمرقند توں ہجرت کرکے دہلی وچ آکے آباد ہويا سی، ۱۸۵۷/ دے انقلاب دے بعدجب افراتفری مچی تے سلسلہ داروگیر شروع ہويا، تاں آپ چھپدے چھپاندے بہار پہنچے تے اوتھے مظفرپور وچ اقامت اختیار کيتی، آپ دے خاندان دے کچھ لوک ہن وی مظفرپور وچ آباد نيں، لیکن خاندان دا اوہ حصہ جو حضرت مولانا احمدحسن مورداوی فرزند حضرت مولانا عبدالشکور آہ مظفرپوری توں چلا اوہ ہن بہار دے ضلع سمستی پور دے منوروا شریف پنڈ وچ آباد اے، تے انہاں دی دینی خدمات کاسلسلہ جاری اے، نال ہی حضرت منوروی دا روحانی سلسلہ آپ دے خلف صالح تے جانشین حضرت مولانا محفوظ الرحمن صاحب دے ذریعہ جاری وساری اے، اللہ تعالیٰ اس سلسلہ نوں قائم رکھے۔
شاہزادہ فیروز شاہ
[سودھو]یہ صاحب عالم مرزا ناظم بخت کافرزند ارجمند سی، جس نے بابر دی یاد تازہ کردتی، اپنے والد دے زیرنگرانی علوم مروجہ دی تکمیل کی، تے فوجی تربیت حاصل کيتی، اسنوں حج بیت اللہ دی سعادت حاصل ہوئی، جدوں ہندوستان واپس پہنچیا تاں ایتھے جنگ دے شعلے بھڑک رہے سن، اس نے بھرپور حصہ لیا، تے مجاہدین دی قیادت کی، دہلی وچ ناکامی دے بعد، لکھنوٴ وچ مقابلہ کيتا، لکھنوٴ خالی ہويا تاں اپریل ۱۸۵۸/ وچ مولانا احمد اللہ شاہ صاحب دے پاس شاہجہان پور پہنچیا،اور انہاں دے نال جنگ وچ شریک ہويا، غرض اس نے ہر طرح توں اس ملک نوں بچانے دی کوشش کيتی، تے کسی موڑ اُتے بزدلی دا مظاہرہ نئيں کيتا، جدوں ہر طرف توں ناکامی ہوئی، تاں وڈی تکلیفاں اٹھانے دے بعد روس ہُندے ہوئے حجاز مقدس چلاگیا، تے مکہ معظمہ وچ اقامت اختیار کيتی، ۱۸۹۵/ وچ انتقال کيتا۔ [۲۸]
یہ تاں گنتی دے چند ناں نيں، جنہاں دا تذکرہ اس مختصر توں مقالہ وچ کيتاگیا، ورنہ نامعلوم کِنے گمنام مجاہدین نيں، جنھاں نے اس انقلاب وچ حصہ لیا،اور اپنا آخری قطرئہ خون وی ملک وملت دے لئی نچھاور کردتا، جنہاں نوں رب العالمین دے سوا کوئی نئيں جاندا، لیکن انہاں دی قربانیاں تے خونِ شہادت دی لکیراں نے تاریخاں بناواں، تے نیڑے اک صدی تک ایہ تحریک آزادی کسی نہ کسی درجہ وچ جاری رہی، جس دے نتیجہ وچ ۱۹۴۷/ وچ اس ملک نوں آزادی ملی،اورایتھے دے لوکاں نوں آزادی دی شام تے سحر نصیب ہوئی، تے سب توں وڈی گل ایہ اے کہ ایہ سب کچھ ساڈے بزرگاں نے کسی دنیوی مفاد دے لئی نئيں کيتا، بلکہ محض اللہ دی رضا دے لئی عبادت سمجھ کر کيتا۔
ہورویکھو
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ (حوالہٴ بالا:۲۸)
- ↑ (حوالہٴ بالا: ۳۶)
- ↑ (علماء ہند دا شاندار ماضی: ۴/۲۷)
- ↑ (موج کوثر:۷۵)
- ↑ (موج کوثر:۷۶)
- ↑ (اسباب بغاوت ہند:۴۲)
- ↑ (اسباب بغاوت ہند:۱۷-۲۳)
- ↑ (فتاویٰ عزیزیہ، شاندار ماضی: ۴/۱۶۴)
- ↑ (علماء ہند دا شاندار ماضی: ۴/۱۶۵)
- ↑ (علماء ہند دا شاندار ماضی: ۴/۱۷۸-۱۷۹)
- ↑ (اسباب بغاوت ہند:۷-۱۰)
- ↑ (تاریخ عروج عہد انگلشیہ: ۶۷۵)
- ↑ (ملاحظہ ہوئے علماء ہند دا شاندار ماضی: ۴/۱۶۴-۱۷۵)
- ↑ (تاریخ عروج عہد انگلشیہ: ۶۷۶)
- ↑ (تاریخ بغاوت ہند: ۳۰۰/ بحوالہ شاندار ماضی: ۴/۱۹۷)
- ↑ (غدر کے چند علماء، از مفتی انتظام اللہ شہابی:۸۳)
- ↑ (حدائق الحنفیہ:۴۸۲)
- ↑ (شاندار ماضی: ۴/۲۳۲-۲۳۵)
- ↑ (تاریخ عہد عروج انگلشیہ)
- ↑ (ایسٹ انڈیا کمپنی تے باغی علماء، علماء ہند دا شاندار ماضی: ۴/۳۱۳)
- ↑ (علماء ہند دا شاندار ماضی: ۴/۲۶۹-۲۷۰)
- ↑ (شاندار ماضی:۴/۳۱۷)
- ↑ (شاندار ماضی: ۴/۳۶۳)
- ↑ (شاندارماضی: ۴/۳۶۵)
- ↑ (شاندار ماضی: ۴/۳۷۷-۳۳۹)
- ↑ (شاندار ماضی: ۴/۳۸۳-۳۸۵)
- ↑ (انوارالعارفین: ۵۴۷، مطبوعہ مطبع صدیقی دہلی، شاندار ماضی: ۴/۴۰۴-۴۰۶)
- ↑ (شاندار ماضی: ۴/۴۶۲-۴۶۶)