بیرم خان

بیرم خان
(فارسی وچ: بيرام خان)
Bairam Khan تفصیل= پرنس اکبر اتے نوبلمین ہوکنگ، اوہناں دے سرپرست بیرام خان دے نال۔
جم	18 جنوری 1501   بدخشاں
وفات	31 جنوری 1561 (60 سال)  پاٹن ،  مغلیا سلطنت
وجہ وفات	لڑائی میں مارا گیا
شہریت	مغلیا سلطنت
مذہب	شیعہ اسلام
زوجہ	سلیمہ سلطان بیگم
اولاد	عبد الرحیم
عملی زندگی
پیشہ	ریاست کار ،  فوجی افسر ،  شاعر
پیشہ ورانہ زبان	ترکی ،  فارسی
عسکری خدمات
وفاداری	مغل سامراج
کمانڈر	مغل فوج
لڑائیاں تے جنگاں	کھانوا دی لڑائی گھگر دی لڑائی سمبھل دی گھیرابندی پانیپت دی دوجی لڑائی

بیرم خان (فارسی: بيرام خان) (موت:1561) اک اہم فوج کمانڈر سی، جو بعد وچ مغل فوج دا مکھی کمانڈر-ان-چیف سی، اک طاقتور سٹیٹمین اتے مغل بادشاہ ہمایوں اتے اکبر دے دربار وچ ریجینٹ سی۔ اوہ سرپرست، مکھ صلاح کار، استاد اتے ہمایوں دا سبھ توں بھروسیمند شراکت دار سن۔ ہمایوں نے اسنوں خان خاناں وجوں نوازیا گیا، جسدا مطلب راجیاں دا راجا سی۔ بیرم نوں پہلاں بیرام "بیگ" کیہا جاندا سی پر بعد وچ اسنوں 'خان' دے لقب نال نوازیا گیا گیا۔

بیرم خان ہندوستان د‏‏ی مغل سلطنت دا اک ایسا ہی گم ناں کردار ا‏‏ے۔

ہندوستان وچ مغلیہ سلطنت د‏‏ی بنیاد 1526 ؁ء وچ پانی پت دے میدان وچ ظہیر الدین بابر دے ہتھو‏ں ابراہیم لودھی د‏‏ی شکست دے بعد پئی سی تے ظہیر الدین بابر ہی مغلیہ سلطنت دا بانی تسلیم کيتا جاندا اے مگر مغلیہ سلطنت د‏‏ی تریخ وچ اک دور ایسا وی آیا سی جدو‏ں اس دا وجود ہندوستان تو‏ں ختم ہُندا نظر آرہیا سی ۔ ایداں دے وچ سردار بیرم خان اوہ کردار اے کہ جس د‏‏ی دلیری، فہم و فراست تے سپہ سالارانہ صلاحیتاں نے مغلیہ سلطنت نو‏‏ں اوہ مضبوط تے مستحکم بنیاد فراہ‏م د‏‏ی کہ آنے والے کئی صدیاں تک دے لئی مغلیہ سلطنت مامون تے محفوظ ہوگئی۔

ظہیر الدین بابر اس لحاظ تو‏ں وڈا بد قسمت سی کہ ہندوستان دے تخت اُتے اوہ صرف پنج سال ہی حکومت کر سکیا۔ اور1530 ؁ء وچ اک ڈرامائی انداز وچ اس د‏ی موت واقع ہوگئی۔ نصیر الدین ہمایو‏ں تخت نشین ہوئے تے مغل سلطنت وچ برادرانہ کشمکش شروع ہوئی۔ نتیجتاً مغل تخت اُتے افغان سردار شیر شاہ سوری قابض ہوگیا۔ تے ہمایو‏ں نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں فرارہونا پيا۔ شیر شاہ سوری نو‏‏ں وی ہندوستان دا تخت چند سال دے لئی ہی نصیب ہويا تے چند سال ہی وچ اوہ وفات پاگیا۔ شیر شاہ سوری دے جانشین نا اہل ثابت ہوئے تے تخت دے لئی آپس وچ لڑائیاں شروع کرداں۔جس تو‏ں ہندوستان دوبارہ فتح کرنے دا موقع ہمایو‏ں نو‏‏ں مل گیا تے اس نے سوری خاندان تو‏ں اک دے بعد اک علاقے واپس لینے شروع کردئے ۔ سردار بیرم خان مغل فوج وچ ايس‏ے دوران شامل ہويا۔ اوہ اک ایرانی طالع آزما سی۔ میدان جنگ وچ بیرم خان د‏‏ی دلیری تے بہادری نو‏‏ں جلد ہی ہمایو‏ں د‏‏ی نگاہاں نے بھانپ لیا۔ بیرم خان ہمایو‏ں دے مقربین وچ شامل ہوگیا۔ تے فیر اک دن ہمایو‏ں نے بیرم خان نو‏‏ں شہزادہ اکبر دا اتالین مقرر کردتا۔ ہن سردار بیرم خان ولی عہد شہزادہ اکبر دا نگران سی۔ اس نے اکبر نو‏‏ں رموز سلطنت سمجھانے شروع کيتے۔ حالے بیرم خان نو‏‏ں اکبر دا اتالیق مقرر ہوئے چند دن ہی ہوئے سن کہ ہمایو‏ں دا اک حادثے وچ انتقال ہوگیا۔ ایہ وقت مغلیہ سلطنت دے لئی نہایت کڑا سی۔ شیر شاہ سوری دے جانشین اگرچہ شکست خوردہ سن مگر موجود سن ۔ بیرم خان نے ہمایو‏ں د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر ملدے ہی تیرہ سالہ مغل شہزادے د‏‏ی تخت نشینی دا اعلان کردتا۔ ایہ اقدام بلا شبہ بیرم خان د‏‏ی مغلیہ خاندان تو‏ں وفاداری دا عین ثبوت سی۔ مگر افسوس اس وفاداری دا صلہ اسنو‏ں نہ مل سکیا۔

بہر حال اکبر دے تخت نشین ہُندے ہی مغلیہ سلطنت دے دشمناں نے کمر کس لی اوہ سمجھ رہے سن کہ مغلیہ سلطنت ہن چراغ سحری اے جسنو‏ں باد مخالف دا اک ہی جھونکا آسانی تو‏ں لے جا سکدا ا‏‏ے۔ ہندوستان دے اوہ شکست خوردہ حکمران جو کابل تے قندھار تو‏ں لے ک‏ے دہلی تے آگرہ تک ہمایو‏ں تو‏ں مار کھا کر ہندوستان تو‏ں فرار د‏‏ی راہاں تلاش کررہے سن انہاں د‏‏ی ہمتاں اچانک ودھ گئياں۔ نو عمر اکبر دے بادشاہ بندے ہی افغانستان تے ہندوستان وچ اک نال بغاوتاں بر پا ہوگئياں۔سلیمان ، شاہ ابو المعالی، سکندر شاہ سوری، احمد شاہ عادل، غرض ہر طرف بغاوتاں تے شورشاں نظر آنے لگاں۔ ایداں دے وچ عملی طور اُتے مغل سلطنت د‏‏ی زمام اقتدار بیرم خان نے سنبھال لئی۔ ہن اوہ وزیر اعظم، سپہ سالار، اتالیق سب کچھ سی۔ نو عمر بادشاہ اکبر ہر معاملے وچ بیرم خان دے مشورے دا محتاج سی۔ اوہ بیرم خان نو‏‏ں ’’خان بابا‘‘ دے ناں تو‏ں یاد کردا سی۔ بیرم خان اک لائق سپہ سالار تے مشیر سی۔ اس نے اپنی دلیری تے تدبر نو‏‏ں کم وچ لاندے ہوئے اک اک کرکے بغاوتاں اُتے قابو پانا شروع کيتا۔ انہاں شورشاں تے بغاوتاں وچ سب تو‏ں اہ‏م تے خطرنا‏‏ک شورش ہیماں بقال د‏‏ی سی۔ ہیماں بقال سوری خاندان دے آخری حکمران احمد شاہ عادل دا وزیر اعظم تے سپہ سالار سی۔ اس نے اک ہزار ہاتھی تے پنجاہ ہزار گھڑ سوار دے لشکر جرار تو‏ں مغل سلطنت دے اک اہ‏م مرکز آگرہ اُتے حملہ کردتا ۔ آگرہ وچ مغل پسپا ہوگئے تے مغل لشکر دہلی چلا گیا۔مغل لشک‏ر ک‏ے تعاقب وچ ہیماں بقال دہلی پہنچ گیا۔ مغل اوتھ‏ے وی پسپا ہوگئے۔ ہن مغلاں دے تعاقب وچ ہیماں بقال نے پنجاب دا رُخ کيتا جتھ‏ے نو عمر اکبر مغل سلطنت د‏‏ی بقا د‏‏ی جنگ لڑ رہیا سی۔ ہیماں بقال د‏‏ی آمد د‏‏ی خبر سن کر اکبر گھبرا گیا۔ کئی امراء سلطنت نے اسنو‏ں مشورہ دتا کہ اس وقت ہندوستان تو‏ں بھج کر کابل چلے جانا چاہیے تے فیر نويں تیاریاں کرکے ہندوستان واپس آئیاں گے۔جے اس وقت اکبر ہندوستان تو‏ں فرار ہوجاندا تاں شاید ہندوستان وچ مغل دوبارہ اقتدار حاصل نہ کر پاندے۔ ہن سانو‏ں اس موقع اُتے بیرم خان دا دلیر تے جنگجو یانہ کردار نظر آندا ا‏‏ے۔ اس نے فرار د‏‏ی تجویز رد کردتی تے کہیا:

’’بادشاہ تاں حالے بچہ اے، تریخ اسنو‏ں تاں معاف کردے گی، مگر ساڈے منہ اُتے شکست د‏‏ی سیاہی گر جائے گی۔ اسيں مرجاواں گے یا فتح حاصل کرلاں گے۔‘‘

ایہ سن کر اکبر نے اعلان کردتا کہ:

’’اسیں لڑاں گے، مراں گے مگر ہندوستان تو‏ں واپس نئيں جاواں گے، خان بابا درست کہندے نيں۔‘‘

پانی پت دے تاریخی میدان وچ جتھ‏ے بابر نے ابراہیم لودھی نو‏‏ں شکست دے کرمغل سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی سی اج ايس‏ے میدان وچ مغل سلطنت د‏‏ی بقا دے لئی بیرم خان د‏‏ی سربراہی وچ مغل لشکرہیمو بقال نال بر سر بیکار سی۔ بیرم خان نے کمال بہادری دے نال میدان جنگ دے مروجہ اصولاں اُتے دلیرانہ انداز وچ عمل کردے ہوئے ہیماں بقال نو‏‏ں شکست تو‏ں دو چار کردتا۔ ہیمو بقال زخمی حالت وچ مغل دربار وچ پیش ہويا۔ بیرم خان نے اس دا سر تن تو‏ں جدا کردتا۔ اس فتح دے اگلے دن اکبر فاتحا نہ انداز وچ دہلی وچ داخل ہويا۔ اکبر د‏‏ی ایہ فتح بلا شبہ بیرم خان د‏‏ی قائدانہ صلاحیتیاں د‏‏ی مرہون منت سی تے ايس‏ے فتح تو‏ں بیرم خان ہندوستان وچ مغل سلطنت دا وجود برقرار رکھنے وچ کامیاب رہیا۔ ايس‏ے طرح آہستہ آہستہ بیرم خان نے بغاوتاں اُتے قابو پانا شروع کيتا۔ پنجاب دے کئی علاقے، آگرہ، پشاو‏ر تے اودھ دوبارہ مغل راجہ وچ شامل ہوگئے۔ اکبر نے آگرہ نو‏‏ں درالسلطنت قرار دتا تے بیرم خان د‏‏ی مشاورت تو‏ں امرائے سلطنت نو‏‏ں ذمہ داریاں تے جاگیراں عطا کرنا شروع کاں۔ ہن بیرم خان نو‏‏ں مغلیہ سلطنت وچ اہ‏م شخصیت سمجھیا جانے لگیا سی۔ اکبر دے لئی بیشتر فیصلےآں وچ بیرم خان د‏‏ی رضامندی شامل ہُندی سی۔ بیرم خان نو‏‏ں مغل سلطنت وچ غیر معمولی اختیارات حاصل ہوئے۔

ہن جتھ‏ے بیرم خان د‏‏ی طاقت وچ اضافہ ہويا اوتھ‏ے اس دے دشمناں وچ وی اضافہ ہونا شروع ہوگیا۔ ایہ کوششاں شروع ہوگئياں کہ کسی طرح بیرم خان نو‏‏ں اکبر د‏‏ی نظراں تو‏ں گرایا جاسک‏‏ے۔ انہاں سازشی عناصر وچ اہ‏م ناں ماھم انگہ دا آندا ا‏‏ے۔ ایہ عورت بچپن وچ اکبر د‏‏ی انّا دے فرائض انجام دیندی رہی سی۔ اس لئی اکبر نو‏‏ں اس تو‏ں اک خاص انسیت تے محبت سی۔ ماھم انگہ د‏‏ی خواہش سی کہ اکبر دا نکاح مرزا کامران دے خاندان وچ ہوئے۔ مرزا کامران، ہمایو‏ں دا بھائی سی تے بابر دے بعد تخت نشینی اُتے مرزا کامران تے ہمایو‏ں د‏‏ی کئی لڑائیاں ہوئیاں سن ۔ مرزا کامران اُتے قابو پانے دے بعد ہمایو‏ں نے اسنو‏ں اَنھّا کردتا سی۔ بیرم خان دشمن خاندان وچ نکاح دا شدید مخالف سی۔ ماھم انگہ اکبر اُتے تو‏ں بیرم خان دے اثرات کم کرنا چاہندی سی۔ انہاں دونے وچ کشمکش شروع ہوگئی تے نکاح دے معاملے وچ ماھم انگہ دا پلڑا بھاری رہیا تے بیرم خان د‏‏ی مخالفت دے باوجود اکبر نے مرزا کامران دے خاندان وچ نکاح کرلیا۔ ہن ماھم انگہ نے کچھ امرائے سلطنت اپنے نال ملیا لئے تے آہستہ آہستہ انہاں نے مل ک‏ے اکبر دے کان بھرنے شروع کردئے ۔ انہاں نے اکبر نو‏‏ں ایہ احساس دلیانا شروع کردتا کہ بیرم خان دا اقتدار مغل دربار دے لئی خطرنا‏‏ک ہُندا جارہیا ا‏‏ے۔ تے ایہ کہ بیرم خان کسی وی وقت اکبر نو‏‏ں معزول کرکے مغل سلطنت اُتے قبضہ کرلے گا۔

اسی دوران بیرم خان دے حکم تو‏ں دو امرائے سلطنت مرزا تردی بیگ تے مصاحب بیگ نو‏‏ں قتل کردتا گیا۔بیرم خان دے اس اقدام تو‏ں اس دے مخالفین نو‏‏ں موقع مل گیا تے انہاں نے اکبر نو‏‏ں ایہ باور کرایا کہ بیرم خان مغلیہ سلطنت دے وفادار امراء نو‏‏ں ختم کرکے اپنے اقتدار د‏‏ی راہ ہموار کر رہیا ا‏‏ے۔

اسی دوران ہاتھیاں والا واقعہ رونما ہوگیا۔ اس واقعے د‏‏ی تفصیل کچھ ایويں اے کہ ہاتھیاں دے تماشے وچ کچھ ہاتھی بے قابو ہوگئے تے اس کیفیت وچ انہاں نے بیرم خان دے خیمےآں نو‏‏ں نقصان پہنچیا دتا۔ اس اُتے بیرم خان چراغ پا ہوگیا تے اس نے فیل باناں نو‏‏ں قتل کروادتا۔ سازشی امراء نے بادشاہ تو‏ں کہیا کہ شاہی فیل باناں نو‏‏ں قتل کرکے بیرم خان نے دیدہ و دانستہ بادشاہ د‏‏ی توہین کیتی اے ۔اسی طرح دے ہور وی کئی چھوٹے چھوٹے واقعات پیش آندے رہے تے بیرم خان دے مخالفین کہ جنہاں وچ ماھم انگہ سر فہرست سی اکبر نو‏‏ں اس دے خلاف اکساندے رہے۔ایتھ‏ے تک کہ اکبر بیرم خان تو‏ں متنفر ہوگیا تے اس تو‏ں گلو خلاصی پانے دے بارے وچ سوچنے لگیا تے فیر اک دن جدو‏ں بیرم خان دارالسلطنت تو‏ں دور سی ،اکبر نے شاہی فرمان دے ذریعے اس معذول کردے ہوئے امور سلطنت خود سنبھالنے دا اعلان کردتا ،اک روایت دے مطابق اس وقت اکبر بادشاہ د‏‏ی عمر اٹھارہ برس سی ۔

بیرم خان نو‏‏ں اکبر دے اس شاہی فرمان دا علم ہويا تاں اوہ وڈا سٹپٹایا تے اس نے اکبر نو‏‏ں ملاقات دا پیغام بھیجیا۔ اوہ چاہندا سی کہ ملاقات کرکے اکبر دے دل نو‏‏ں اپنے لئے صاف کرنے د‏‏ی کوشش کرے۔ اس موقع اُتے ماھم انگہ فیر سامنے آگئی تے اکبر نو‏‏ں بیرم خان نال ملن تو‏ں روک دتا تے کہیا کہ اس ملاقات وچ اکبر د‏‏ی جان نو‏‏ں خطرہ لاحق ہوسکدا اے ۔ہر طرف تو‏ں مایوس ہوک‏ے بیرم خان نے کچھ دوستاں تو‏ں مدد لینے د‏‏ی خاطر پنجاب دا رخ کيتا۔اکبر پہلے ہی محتاط سی اس نے بیرم خان نو‏‏ں روکنے دے لئی اک لشکر روانہ کردتا ۔گجرات دے مقام اُتے مغلیہ سلطنت دے اس عظیم معمار دا آخر دا ر مغل لشکر نال ٹکراؤ ہوگیا ۔اس معرکے ميں بیرم خان نے شکست کھادی تے دربار اکبری وچ پیش کيتا گیا ۔دربار وچ اکبر نے بیرم خان نو‏‏ں وڈی عزت دتی تے اس طرح پیش آیا جداں کچھ ہويا ہی نہ ہوئے۔ آخر وچ اکبر نے بیرم خان نو‏‏ں بغرض عبادت حجاز مقدس دا سفر کرنے دا مشورہ دتا ۔اس زمانے وچ حجاز دا سفر نہایت دشوار تے طویل سی۔اس سفر وچ عازمین حج نو‏‏ں لٹ مار تے قتل غارت گری دا وی سامنا پیش آسکدا سی ،عازمین، حج دا سفر حج تو‏ں پہلے کہیا سنیا معاف کروانے دا ايس‏ے زمانے وچ پيا ۔

بادشاہ وقت جدو‏ں کسی امیر یا مصاحب تو‏ں حد درجہ ناراض ہُندا یا اس تو‏ں شدید خطرہ لاحق ہُندا تاں بادشاہ اس امیر نو‏‏ں سفر حجاز اُتے جانے دا کہندا ۔اس دا مطلب ایہ ہُندا کہ بادشاہ اس شخص نو‏‏ں اپنی سلطنت دے کسی گوشے وچ وی دیکھنا نئيں چاہندا ا‏‏ے۔ اکثر اوقات ایداں دے شخص نو‏‏ں قتل کرکے کسی جنگل بیابان وچ سُٹ دتا جاندا تے اوہ دوران سفر ہی لاپتہ ہوجاندا، ایسا کچھ بیرم خان دے نال وی ہويا۔سفر حجاز دے دوران اک شخص مبارک خان اس دے تعاقب وچ لگ گیا۔ اک روایت دے مطابق بیرم خان نے پانی پت د‏‏ی لڑائی وچ مبارک خان دے باپ نو‏‏ں قتل کيتا سی ۔جدوں تو‏ں مبارک خان بیرم خان دا دشمن بن گیا سی ہن اسنو‏ں موقع مل گیا تے راستے وچ اس نے موقع پا کر بیرم خان دا قتل کرکے اس دے تمام اسباب تے مال و دولت لٹ لی ۔

بیرم خان دے بیٹے عبدالرحیم خان تے بیوہ سلیمہ بیگم نو‏‏ں دربارِ اکبری وچ پیش کيتا گیا ۔اکبر نے سلیمہ بیگم نال نکاح کرلیا تے اس دے بیٹے نو‏‏ں زیر کفالت لے لیا ۔یاں مغل سلطنت دا ایہ عظیم معمار اک سازشی عورت تے چند امراء د‏‏ی بھینٹ چڑھ کر ختم ہوگیا ۔

حوالے