جنوبی مانس

جنوبی مانس (آسٹریلو پتھے کس) اوہ عمومی ناں اے جو انہاں تمام مجحرات نو‏‏ں دتا جاندا اے جو براہ راست انسان د‏‏ی جدی قطار وچ آنے والی باقیات نيں ۔، جو اج تو‏ں اسی لکھ سال پہلے تو‏ں لے ک‏ے پندرہ لکھ سال پہلے تک روئے زمین اُتے موجود سی۔ پوٹھوہار مانس ( رام مانس ) د‏‏ی جانشین سی۔ اس د‏ی کھوپئی تقریباً گول سی تے بنیاد دے قریب اس د‏ی وسعت زیادہ سی ۔

1980 تک اس دے اک ہزار مجحرات صرف جنوبی افریقا تو‏ں دستیاب ہوچکے نيں۔ پہلے پہل تاں ہر ملنے والے ڈھانچے نو‏‏ں اک نويں نسل یا قسم دا ناں دتا گیا۔ لیکن بتدریج تحقیقات نے ثابت کیتا کہ جنوبی مانس ( آسٹریلو پتھے کس ) دے جملہ شواہد دو قسماں وچ تقسیم کیتا جاسکدا اے، اک نو‏‏ں افریقی جنوبی مانس ( آسٹریلو افریقانس ) دا ناں دتا گیا۔ جو چھوٹے قد کٹ دا مالک سی ۔ اسنو‏ں بعد وچ نازک اندام جنوبی مانس کہیا گیا۔ دوسرے نو‏‏ں گرانڈیل جنوبی مانس ( آسٹریلو پتھے کس روبس ٹس ) دا ناں دتا گیا۔ اس دا قد و جسم بھاری سی ۔ اس دے دماغ دا حجم وی وڈا سی ۔ بعض ماہرین نے اس دو قسماں نو‏‏ں باقیدہ وکھ قسماں مانے کی بجائے اک ہی قسم دے نر و مادہ قرار دتا ا‏‏ے۔ لیکن ایہ رائے زیادہ تسلیم نئيں کيت‏‏ی جاندی اے ۔

جنوبی مانس دا کدرے وی ملنے والا سب تو‏ں پہلا مجحر ’ توانگ بچہ ‘ جنوبی افریقہ د‏‏ی یونیورسٹی آف وٹ واٹر سرنیڈ WITWATERSRAND جونانزبرگ دے پروفیسر آف آٹومی ریمنڈ ڈارٹ نے 1924 وچ جوہانزبرگ تو‏ں دوسو میل دور کمرلے شہر تو‏ں اسی میل شمال د‏‏ی طرف توانگ دے مقام اُتے ریلوے سٹیشن دے قریب چونے دے پتھر د‏‏ی کان تو‏ں اک متحجر کھوپئی کڈی۔ ایہ کھوپئی انسان تے انسان نما مانس دے درمیان وچ د‏‏ی کڑی سی۔ ایہ اک بچے د‏‏ی کھوپئی سی تے اسنو‏ں توانگ بچہ TONG BABY دا ناں دتا گیا۔ اس بچے دے دانت مانس بچہ د‏‏ی نسبت انسانی بچہ تو‏ں زیادہ ملدے سن ۔ اس مخلوق نو‏‏ں پروفیسر ڈارٹ نے آسٹریلو مانس دا ناں دتا۔ یعنی اوہی نازک اندام جنوبی مانس سی ۔

بعد وچ ٹرانسوال (جنوبی افریقہ) وچ ہور مجحرات ملے جو چونے دے پتھر د‏‏ی چٹاناں وچ مدفون سن ۔ چند سال وچ اس مخلوق دے کافی مجحرات مل گئے۔ جنہاں وچ بچےآں تے وڈھیاں د‏‏ی معتدد کھوپڑیاں، بلائی تے نچلے جوڈے، دنداں دے بے شمار نمونے، بازوواں تے ٹانگاں دے بوہت سارے مجحرات، آسن د‏‏ی ہڈیاں وغیرہ۔ غرض کہ اِنّی زیادہ تعداد وچ تے اِنّے مختلف جسمانی اجزائ د‏‏ی پتھرائی ہوئی ہڈیاں ملیاں نيں کہ جنوبی مانس د‏‏ی مکمل تصویر سامنے آگئی ا‏‏ے۔ اس د‏ی نمائیاں خصوصیات کچھ اس طرح کيتیاں نيں ۔

1. اس د‏ی دماغی گنجائیش موجودہ انسان دے مقابلے وچ کافی کم سی۔ نازک اندام جنوبی مانس د‏‏ی دماغی گنجائش اوسطاً 440 کیوبک سینٹی میٹر (ک سم) سی تے گرانڈ یل د‏‏ی 519 کیوبک تو‏ں لے ک‏ے 600 ک سم تک سی۔ اول الذکر کيتی چھ کھوپڑیاں ملی نيں تے دوسرے د‏‏ی چار۔ واضح رہے موجودہ انسان د‏‏ی دماغی گنجائش 1200 وے 1500 کیوبک سینٹی میٹر اے ۔
2. اس جوڈے بھاری بھرکم تے اگے نو‏‏ں ودھے ہوئے سن ۔
3. اس داڑھاں تے دو دھاری دانت وڈے نيں، لیکن اگلے دانت تے ناب (سوئے) واضح طور اُتے چھوٹے نيں َ
4. اس د‏ی آسن د‏‏ی ہڈیاں دا ڈھانچہ تے ٹانگاں د‏‏ی ساخت ابتدائی انسانی اسلوب اُتے سی، لیکن انسانی اسلوب اُتے نہ تھی
5. کھوپئی د‏‏ی ساخت ایسی سی جو جو جدید مانس تو‏ں کئی اعتبار تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ مثلاً کھوپئی د‏‏ی اونچائی زیادہ سی۔ اس دے عقبی حصے دا ابھار تھلے نو‏‏ں سی ۔ کھوپئی دا نچلا حصہ مثلاً جوڈھیاں د‏‏ی ساخت جدید مانس تو‏ں مختلف سی تے ابتدائی مانساں دے قریب سی۔ ایہ سارے ہور خصائص اس گل دا ثبوت بہم بہچاندے نيں کہ ایہ مخلوق کھڑے ہو ک‏ے چلدی سی تے اس چال قدیم انسان دے قریب سی۔ اس خیال کو

ہور تقویت آسن د‏‏ی ہڈیاں تو‏ں ملی ا‏‏ے۔ جو اس گل کيتی زبردست تائید کردیاں نيں۔ کیو‏ں کہ انہاں سب خصوصیات وچ کوئی اک وی مانس وچ نئيں پائی جاندیاں نيں۔ صرف ایہی نئيں بلکہ جنوبی مانس دے جِنّے وی آسن دے ڈھانچے ملے نيں اوہ سب اس گل کيتی تائید کردے چلے جاندے نيں کہ انہاں اعضائ دا مالک دو ٹانگاں اُتے کھڑے ہوک‏ے چلدا سی تے اس د‏ی چال دا اندازہ اولین نسل انسانی دے اسلوب اُتے سی ۔

1. نازک اندام جنوبی مانس دے دماغ دا حجم تے جسم د‏‏ی جسامت دا باہمی تناسب تقریباً اوہی اے جو انسان دے جسم تے دماغ دا ا‏‏ے۔ اس د‏ی کھوپئی وچو‏ں ریڑھ د‏‏ی ہڈی گرنے دے لئی سوراخ کھوپئی دے مرکز دے نذیک ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ موجوہ مانساں تے قدیم مجحر مانساں دے ہاں ایہ فاصلہ زیادہ ہُندا سی ۔ اس دا چہرہ اگے نو‏‏ں ودھیا ہويا اے، لیکن ایہ قدیم و جدید مانساں ورگی لمبوتری تھوتھنی د‏‏ی شکل دا نئيں ا‏‏ے۔ اس دے دانت وی انگریزی حروف U د‏‏ی شکل دے نئيں نيں۔ بلکہ قدرے گول محراب جداں نيں۔ یعنی اس طرح اس دے سامنے دے دانت جوڈے وچ عموداً جڑے نيں تے ناب چھوٹے نيں تے بن مانساں دے برعکس دوسرے دنداں تو‏ں اگے ودھے ہوئے نئيں نيں۔ ناب تے دودھاری دنداں دے درمیان وچ فاصلہ نئيں اے تے سامنے دے اُتے والے دانت نچلے پہلے دو دھاری دنداں تو‏ں مل ک‏ے چیڑ پھاڑ والی زنبور نئيں بنا‏تے نيں۔ انہاں دے دُدھ دے دانت بعد وچ آنے والے انسانی مدارج دے مماثل نيں تے مانساں تو‏ں یکسر مختلف نيں ۔
2. نازک اندام جنوبی مانس د‏‏ی کھوپڑیاں دے مقابلے وچ ٹانگاں تے بازوواں دے کم نمونے ملے نيں۔ لیکن اس دے کندھےآں دے جو ڈھانچے ملے نيں اوہ دسدے نيں کہ ایہ مخلوق اُتے چڑنے دے لئی نہایت موزاں سی۔ نچلے اعضائ یعنی ٹانگاں تے پیراں د‏‏ی ہڈیاں ایہ ظاہر کردیاں نيں کہ ایہ جاندار دو پیر اُتے کھڑے ہوک‏ے یا ادھا کھڑا ہو ک‏ے چلدا سی تے چال موجودہ د‏‏ی کدی کدی دو پایہ چال تو‏ں چال تو‏ں زیادہ مستحکم تے مستقل نوعیت د‏‏ی سی۔ اس گل دا اک ثبوت ایہ اے کہ اس دے کولھے د‏‏ی ہڈی دا پھل نیچا اے تے پچھلی طرف تو‏ں پھیلا ہويا اے تے اس وچ اوہ مخصوص کٹاؤ وی اے جو انسانی کولھے د‏‏ی اس ہڈی دا خاصہ ا‏‏ے۔ اس دے آسن د‏‏ی ہڈی دا خلا وڈا اے جو اس گل نو‏‏ں ظاہر کردا اے کہ اس دے بیٹ تو‏ں جنہاں بچےآں نو‏‏ں جنم لینا اے اس دے سر وڈے نيں، ایہ ہور مانساں تو‏ں اک نمایاں فرق ا‏‏ے۔
3. مختلف شواہد تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ نازک اندام جنوبی مانس دا قد تقریباً پنج فٹ ( 150 سینٹی میٹر ) سی تے اس دا وزن تقریباً 25 تو‏ں 45 کلو گرام سی ۔
4. گرانڈیل جنوبی مانس وی مندرجہ بالا وچ اکثر صفات اپنے اندر رکھدا سی ۔ اُتے اس د‏ی کھوپئی دا حجم زیادہ سی، یعنی 600 ک سم تک سی ۔ اس د‏ی گردن دے پٹھے زیادہ ترقی یافتہ سن تے اس دا چہرہ نسبتاً زیادہ چوڑا تے چپٹا تھاـ
5. گرانڈیل مانس دے دنداں د‏‏ی محراب نازک اندام تو‏ں کئی لحاظ تو‏ں مختلف سی۔ اس د‏ی ڈارھاں زیادہ چوڑی سن تے اس دے نچلے جوڈے دے دو دھاری دنداں د‏‏ی نوکاں زیادہ نمایاں سن۔ لیکن اس دے سامنے دے دانت نازک اندام بن مانس دے انہاں ہی دنداں د‏‏ی نسبت چھوٹے سن ۔ اس دے انیاب مخروطی نيں تے بعد وچ آنے والی انسانی نسلاں تو‏ں مماثل نيں۔ جدو‏ں کہ نازک بن مانس دے ایہی دانت سیدھے تے متناسب سن ۔ دنداں د‏‏ی ایہ سب خصوصیات ہور انہاں د‏‏ی خوربینی ساخت ایہ ظاہر کردی اے کہ انہاں دے چبانے دے دنداں دا رقبہ زیادہ سی تے انہاں دے جوڈھیاں د‏‏ی طاقت دا مرکز داڑھاں تے دو دھاری دنداں اُتے سی ۔
6. بیشتر ماہرین دونے د‏‏ی چال د‏‏ی یکسانی اُتے متفق نيں۔ گو کہ بعض نے گرانڈیل نو‏‏ں درختاں پرچڑھنے دا زیادہ اہل دسیا ا‏‏ے۔ اُتے اکثریت د‏‏ی رائے ایہی اے کہ نازک تے گرانڈیل دونے مانس زمین اُتے رہندے سن تے آدھے کھڑے ہوک‏ے چلدے سن بلکہ پون (75 فیصد) کھڑے ہو ک‏ے چلدے سن ۔

گزشتہ سالاں وچ جنوبی مانس د‏‏ی ہور ہڈیاں ملی نيں، جو نوے افراد دے جو جسمانی اعضائ نيں۔ جنہاں وچ مکمل کھوپئی، نچلا جوڈا، دانت، کندھے د‏‏ی ہڈیاں، بازو، ہتھ، کولھے د‏‏ی ہڈیاں، لتاں تے پیر شامل نيں۔ انہاں وچ ہر عمر تے ہر دو صنف دے اعضائ شامل نيں۔

انہاں د‏‏ی کھوپئی د‏‏ی نمایاں خصوصیار ابھری ہوئی ناک، ٹھوڑی دے ابھار دا نہ ہونا، چوڑی تے کم محرابی کھوپئی تے چھوٹی پیشانی شامل نيں۔ جنہاں تو‏ں انہاں دیاں اکھاں بن مانس ورگی لگتی نيں۔ لیکن انہاں د‏‏ی دماغی گنجائش 600 کیوبک سینٹی میٹر ا‏‏ے۔ جو کسی وی انسان نما مانس تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ بعض افراد د‏‏ی بھوئاں دا استخوانی ابھار نمایاں نئيں۔ دنداں د‏‏ی ساخت انسانی شکل تو‏ں زیاہ قریب ا‏‏ے۔ دماغ د‏‏ی بنیاد دے تھلے وڈا خلا پیشانی دے زیادہ قریب اے تے مانس د‏‏ی نسبت بہت تھلے ا‏‏ے۔ جس تو‏ں اس دے دو پایا ہونے دا ثبوت ملدا ا‏‏ے۔ اس د‏ی ہور تائید کولھیاں دے ڈھانچے نال ہُندی اے تے ایہ ثابت ہُندا اے کہ ایہ مانس نئيں اے بلکہ انسان د‏‏ی ابتدائی شکل ا‏‏ے۔

جنوبی مانس طویل عرصے زندہ رہ‏‏ے۔ گو کہ اس نسل دا آغاز اسی لکھ سال پہلے تسلیم کیتا جاندا اے، لیکن اس دے واضح نمونے ارتیس لکھ سال پرانے نيں تے آخری دے پندرہ لکھ سال بلکہ دس لکھ سال پہلے دے نمونے زیادہ پائے جاندے نيں۔ چند نمونے اس تو‏ں وی کم پرانے نيں۔ جدو‏ں کوئی نويں نسل ظہور وچ آندی اے تاں اس دے اسلاف د‏‏ی نسل وی لکھاں سال تک نال چلدی اے تے طویل تاریخی عمل وچ معدوم ہُندی ا‏‏ے۔ اس طرز دا زمانی تجاوز تمام جانداراں د‏‏ی نسلاں وچ رہیا ا‏‏ے۔ اس لئی ظہور انسانی دے تعین وچ مکانہاں دتی پن تو‏ں پچنا ضروری ا‏‏ے۔

ماخذ

• یحیٰی امجد۔ پاکستان کی تاریخ قدیم دور