جہاد
جہاد توں مراد کسے نیک کم چ انتہائی طاقت تے کوشش کرنا تے ہر قسم دی تکلیف تے مشقت برداشت کرنا اے۔
جہاد دا لفظی معنی
[سودھو]امام راغب اصفہانی جہاد دی تعریف کردے ہوئے فرماندے نیں:
اَلْجِهَادُ والْمُجَاهَدَةُ : اِسْتِرَاغُ الْوُسْعِ فِيْ مُدَافَعَةِ العُدُوِّ. (راغب الصفهانی، المفردات : 101)
ترجمہ: دشمن دے مقابلہ تے مدافعت چ فوراً اپنی پوری قوت تے طاقت صرف کرنا جہاد کہلاندا اے۔
جہاد دا اصطلاحی معنی
[سودھو]شریعت اسلامی دی اصطلاح چ ’’دین اسلام دی اشاعت تے ترویج، سربلندی تے رضائے الٰہی دے حصول لئی اپنی تمام تر جانی، مالی، جسمانی، لسانی تے ذہنی صلاحیتاں تے استعدادوں نوں وقف کرنا جہاد کہلاندا اے۔‘‘
جہاد اورآزمائش
[سودھو]جتھے دوسری جنگاں وچ دنیا دار قوماں دے دل وکھ وکھ دنیاوی تے نجی اغراض و مقاصد توں لبریز ہُندے نيں۔ کدرے ملک گیری دی ہوس کارپرداز ہُندی اے، کدرے مال و دولت اکٹھا کرنے دی حرص دا غلبہ ہُندا اے تاں کدرے ناں و نمود تے شہرت و ناں وری دی آرزو زمزمہ پرداز ہُندی اے اوتھے مومن دا جہاد فی سبیل اللہ خالصتاَ اک للہیٰ عمل اے۔ مجاہد دا دل ذاتی اغراض توں پاک تے صرف رضائے الہیٰ دی تمنا لئی ہُندا اے۔ اسنوں نہ مال و دولت توں غرض ہُندی اے نہ غنیمت دی آرزو، نہ جاہ و جلال دا عارضہ لاحق ہُندا اے ،نہ ناں و نمود دی ہوس۔ اوہ فقط کفر و باطل دے قلعے نوں مسمار کرکے تے طاغوندی قوتاں نوں مٹا کر خدا دی زمین اُتے خداکی حکومت قائم کرنے دے لئی ہی اپناتن من دھن دی بازی لگاندا اے۔ اوہ اس عارضی ٹھکانے نوں ظلم و ستم توں پاک کرنے دی تمنا وچ ہی جنگ و جدل دی صعوبتاں نوں لبیک کہندا اے تے قربانیاں اُتے قربانیاں دیندا چلا جاندا اے حتیٰ کہ یا تاں جام شہادت پی کر واصل بحق ہوئے جاندا اے یا فتح مند ہوئے کے اس خاکدان نوں انوار الٰہی توں منور کر دیندا اے۔ اللہ دے وجود اُتے یقین کرنا تاں اس قدر مشکل ننيں۔ اللہ دی اس ساری کائنات دے ہُندے ہوئے کِداں ممکن ہوئے سکدا اے کہ کوئی ایہ باور کرلے کہ اس دا پیدا کرنے والا کوئی نئيں البتہ قیامت اُتے یقین پیدا کرنا ایمان ہی دی دولت توں ممکن ہوئے سکدا اے اورایمان اللہ دی دین اے جسنوں چاہے دے، اس وچ شک نئيں کہ اس کائنات تے اس دے اصولاں نوں بغور دیکھنے توں قیامت دا وجود یقینی طور اُتے نظر آ سکدا اے مگر ایہ علم وی ايسے نوں فائدہ پہنچیا سکدا اے، جس دا سینہ ایمان دی روشنی توں منور ہوئے۔ اُتے قیامت دا یقین ہی تاں اے جو انسان نوں گناہاں توں باز رکھدا اے تے نیکی اُتے مائل کردا اے تے ايسے قیامت دے یقین دے سبب اک سپاہی شہادت دی طلب وچ موت دی آغوش نوں اپنی بہترین پناہ تصور کردا اے تے اک دانائے راز سمجھدا اے کہ اوہ خدا جس نے اس کائنات نوں عدل اُتے پیدا کيتا، ایہ کِداں برداشت کر سکدا اے کہ ہر انسان نوں اپنے گناہاں تے اپنی نیکیوں دا بدلہ نہ دتا جائے تے ایہ بدلہ موت دے بعد قیامت وچ ہی دتا جا سکدا اے، اس زندگی وچ تاں دکھ تے خوشی عمل دی بنا اُتے بعض اوقات نئيں حاصل ہُندے۔ بعض بدکردار دندناتے پھردے نيں تے بعض نیکوکار رنج و مصائب وچ مبتلا نظر آندے نيں۔ اللہ تعالیٰ نے فرمایا اے۔ ’’ جو کوئی محنت کردا اے اوہ اپنے ہی لئی محنت کردا اے بے شک اللہ تعالیٰ سارے عالم توں بے نیاز اے ‘‘۔ ( العنکبوت 6 )۔ آدمی جہاد کرے یا کوئی دوسرا نیک عمل کرے ،اس وچ سراسر اس دی اپنی بھلائی اے۔ اللہ تعالیٰ تاں بہت وڈا غنی اے تے انسان تاں جتھے اک طرف عمل دا پابند اے دوسری طرف اللہ دے فضل دا وی محتاج اے تے حق گل تاں ایہ اے کہ انسان نوں عمل دی توفیق وی اللہ تعالیٰ ہی دی طرف توں حاصل ہُندی اے۔ اس طرح سانوں دو سبق حاصل ہُندے نيں پہلا ایہ کہ عمل دے بغیر کچھ نئيں ملدا البتہ فضل خداوندی کامعاملہ اس توں مستثنیٰ اے، دوسرا ایہ کہ محتاج اللہ نئيں بلکہ محتاج بندہ اے تے جو محتاج ہُندا اے اوہ اپنی حاجت دے حصول دے لئی تگ و دو کردا اے۔ اللہ تعالیٰ نے نال فرما دتا۔ ’’اور جو لوک ایمان لیائے تے انہاں نے اچھے عمل کیتے ،ہم انہاں دے گناہ انہاں توں دور کرکے رہن گے تے اسيں انہاں نوں انہاں دے اعمال دا زیادہ چنگا بدلہ دے کے رہن گے۔ (العنکبوت 7 ) تاں گویا کہ نیک کم کرنے توں آدمی دے گناہ وی دھلدے نيں تے اللہ تعالیٰ نیکی دا بدلہ استحقاق توں وی زیادہ دیندے نيں۔ ساری تجارتو ں توں بہترین تجارت جہاد اے۔ جہاد کرنے والا جہاد دے بدلے اللہ دی مغفرت تے جنت خریدتا اے تے اللہ تعالیٰ نال ملاقات نصیب ہُندی اے۔ اللہ تعالیٰ نے فرمایا۔ ’’اے ایمان والو! وچ تسيں نوں ایسی سوداگری بتاواں جو توانوں اک دردناک عذاب توں بچائے۔ اللہ اُتے تے اس دے رسول ﷺ اُتے ایمان لاؤ تے اللہ دی راہ وچ مال تے جان توں لڑو جے تسيں سمجھ رکھدے ہوئے تاں ایہ تواڈے حق وچ بہتر اے۔ اوہ تواڈے گناہ بخشے گا تے توانوں ایداں دے باغاں وچ داخل کريں گا جنہاں دے تھلے نہراں بہندی نيں تے باغاں دے اندر ستھرے مکان ہون گے تے ایہ بہت وڈی کامیابی اے او ر اک ہور چیز وی جسنوں تسيں بہت چاہندے ہوئے تے اوہ اے اللہ دی طرف توں مدد عنقریب تے خوشی سنیا دے ایمان والےآں کو، اے ایمان والو! تسيں ايسے طرح اللہ دے مددگار ہوئے جاؤ۔ جس طرح کہ عیسیٰ ابن مریم نے اپنے حواریاں توں کہیا کون اے جو اللہ دی راہ وچ میری مدد کريں گا تاں انہاں نے کہیا کہ اسيں اللہ دے مددگار نيں۔ ( الصف 10 تا 14)۔ جہاد دے ظاہری فائدے یا تکالیف تاں ہر آدمی نوں نظر آ سکدے نيں لیکن جہاد دے حقیقی فائدے باطنی نيں جنہاں دا تعلق آخرت توں اے تے جو نظر نئيں آندے مگر اس آدمی نوں نظر آ سکدے نيں جس دا ایمان کامل ہوئے تے آخرت اُتے اس دا یقین ہوئے ۔
جہاد دا اصطلاحی معنی
[سودھو]شریعت اسلامی دی اصطلاح وچ ’’دین اسلام دی اشاعت و ترویج، سربلندی و اعلاء تے حصول رضائے الٰہی دے لئی اپنی تمام تر جانی، مالی، جسمانی، لسانی تے ذہنی صلاحیتاں تے استعداداں نوں وقف کرنا جہاد کہلاندا اے ۔‘‘جہاد دے عناصر ترکیبی اوراخلاق دی اہمیت: صلح تے امن و امان اگرچہ بہترین چیزاں نيں مگر افسوس اس گل دا اے کہ شر پسند افراد تے شر پسند قوماں صلح جو افراد تے صلح جو قوماں نوں آرام توں بیٹھنے نئيں دیندے۔ صلح دے حصول دے دو ہی طریقے نيں اک تاں ایہ کہ اک دوسرے دے اگے جھک جائے تے اس طرح فساد دا خطرہ ٹل جائے دوسرا ایہ کہ صلح جو فتنہ پسند دا مقابلہ کرے۔ پہلی صورت وچ فساد دا خطرہ ٹل جانا اک مشکل امر اے جداں کہ دنیا دے طور طریقے بتا رہے نيں دوسری صورت مقابلے دی اے لیکن مقابلہ کرنے والےآں وچ وی جے اک فریق ظاہرا کمزور تے دوسرا طاقت ور ہوئے تاں جنگ دے ٹل جانے دا امکان بہت ہی کم اے۔ طاقت ور کمزور دی کمزوری دے پیش نظر جنگ برپا کرنے وچ جری ہوئے گا اس لئی چاہیے کہ حتی الوسع ودھ کے جنگی تیاری کيتی جائے تاکہ طاقت ور نوں حملہ کرنے دی جرات نہ ہوئے تے اس طرح جنگ دا خطرہ ٹل جائے۔ اللہ تعالیٰ نے قران حکیم وچ فرمایا۔ ’’ اے مسلمانو! انہاں توں مقابلہ دے لئی جس قدر وی تسيں توں ہوئے سکے قوت دے سامان تے پلے ہوئے مضبوط گھوڑے تیار رکھو تاکہ تواڈا رعب چھایا رہے۔ توانوں کيتا خبر تواڈے تے اللہ دے دشمن کتھے کتھے نيں۔ ( الانفال 60 )جے اللہ چاہے تاں کافراں نوں چشم زدن وچ عذاب الٰہی توں تباہ کرکے رکھ دے لیکن جدال و قتال دا سلسلہ اس لئی مقرر کيتا کہ مسلماناں نوں آزمائے تے انہاں نوں اللہ تعالیٰ دی راہ وچ تکلیف اٹھانے تے قربانیاں دینے دا موقع بہم پہنچائے۔ اللہ تعالیٰ نے فرمایا۔ ’’کہ جنگ دے موقعے اُتے کافراں نوں قتل کرنے توں باک نہ کرو، انہاں دے وڈے وڈے شریراں نوں کیفر کردار تک پہنچیا دو تے انہاں دے جتھے توڑ دو تاکہ انہاں دا غرور ٹوٹے تے شاید ایمان دی طرف متوجہ ہون۔ تواڈی قربانی ضائع نہ ہونے دتی جائے گی بلکہ توانوں طرح طرح دے انعاماں توں نوازیا جائے گا لیکن جدوں کفار تواڈے قیدی ہوئے جاواں تاں انہاں وچوں فقط انہاں آدمیاں نوں قتل کرو جنہاں دا جرم ایسا ہوئے کہ قابل معافی نہ ہوئے سکے یا جنہاں دا زندہ چھڈ دینا ہور فتنے دا باعث ہوئے ورنہ قیدیاں نوں قتل مت کرو بلکہ یاتو انہاں نوں فدیہ لے کے چھڈ دو یا بغیرفدیہ لئی محض احسان کرکے آزاد کر دو تے اپنے اخلاق کریمانہ توں انہاں نوں متاثر کرو شاید کہ اوہ اسلام دی خوبیاں نوں سمجھاں تے کفر و شرک نوں چھڈ کے دین حق دی طرف مائل ہاں تے ایہی اسلامی جہاد دا اصلی مقصود اے ‘‘۔ اپنے نفس دی اصلاح جہاد توں مقدم اے تے ایہ تقدیم اس لئی اے کہ جدوں تک آدمی آدمی نہ بن جائے تے اپنی تمام خواہشات تے شہوات نوں مغلوب کرکے اللہ دا نہ ہوئے رہے۔ اس وقت تک اوہ نہ تاں جہاد فی سبیل اللہ دی حقیقت سمجھ سکدا اے تے نہ ہی ٹھیک طرح توں جہاد ہی کر سکدا اے۔ اصلاح نفس ہوئے جائے گی تاں انسان جہاد وچ نہ تاں مال و دولت یا پرت مار دے لالچ وچ نکلے گا نہ اپنی بہادری دی دھاک بٹھا کر شہرت حاصل کرنے دی غرض توں بلکہ اوہ ٹھیک اپنے اللہ تعالیٰ دی رضاجوئی تے اس دے دین دی سربلندی دی غرض توں تلوار اٹھائے گا۔ اس طرح جے شہید ہوئے گا تاں اللہ دے ہاں شہادت دا مرتبہ پائے گا تے جو غازی ہوئے گا تاں خدا دی زمین نوں ظلم وستم تے کفر و باطل توں پاک کرنے دی سعی کريں گا ہور جنگ وچ جو مشکلات تے مصائب ہُندے نيں انہاں نوں صبر و تحمل توں برداشت کريں گا تے موت دا خوف دل وچ نہ رکھے گا تے کمانڈر دا حکم د ل و جان توں منے گا تے اپنے ساتھیاں دے نال بہترین سلوک کريں گا۔ اصلاح نفس توں عاری آدمی انہاں سب گلاں دے خلاف کريں گا تے خود اپنے لئی تے دوسرےآں دے لئی وبال جان بن دے اجتماعی شکست دا باعث ہوئے گا۔ جنگ دا فیصلہ کرنے وچ جنہاں عوامل دا قطعی ہتھ اے مثلا ڈسپلن، تدبیر، شجاعت ،استقامت تے جنگی مہارت۔ ایہ تمام دے تمام اخلاقی قوت دا نتیجہ نيں تعداد تے اسلحہ اگرچہ ظاہرا دو وڈے عنصر نظر آندے نيں مگر حقیقت ایہ اے تے جنگی تریخ گواہ اے کہ اج تک ایہ دونے عنصر کدی وی فیصلہ کن عنصر ثابت نئيں ہوئے۔ قرون اولیٰ دے مسلما ناں نوں جدوں ایہ کہہ کے ڈرایا گیا کہ غنیم اک بہت وڈا لشکر جرار تے بے پناہ ساز و سامان تے اسلحہ لے دے آ رہیا اے تاں انہاں نے نہایت اطمینان توں کہہ دتا کہ سانوں اللہ کافی اے تے واقعی اللہ ہی کافی ثابت ہويا۔ مٹھی بھر مسلمان نہایت بے سروسامانی دی حالت وچ جتھے وی گئے اوتھے فتح و کامیابی نے انہاں دے قدم چومے تے دشمن نے اپنا تمام ساز و ساما ن چھڈ کے راہ فرار اختیار کيتی۔ اس لئی ہر اوہ فوج جو فتح و آبرو مندی نوں اپنا شعار بنانا چاہے اوہ اخلاقی قوتاں نوں مضبوط توں مضبوط تر بناندی جائے تے اخلاقی قوتاں دا سرچشمہ دین متین اے جس نے اللہ دے دین نوں مضبوطی توں اپنایا اس نے اک بہت وڈے تے مضبوط قلعے وچ پناہ لی ۔
جہاد دیاں قسماں
[سودھو]جہاد نوں مسلسل عمل نال تعبیر کیتا گیا اے۔ شریعتِ اسلامیہ دی رو نال اس دیاں تھلویاں قسماں نیں:
- جہاد بالعلم
- جہاد بالمال
- جہاد بالعمل
- جہادبالنفس
- جہاد بالقتال
جہاد بالعلم
[سودھو]ایہ اوہ جہاد اے جس دے ذریعے قرآن تے سنت اتے مبنی احکاماں دا علم پھیلایا جاندا اے تاکہ کفر تے جہالت دے ہنیرے مکن تے دنیا رشد تے ہدایت دے نور نال بھر جائے۔
جہاد بالعمل
[سودھو]جہاد بالعمل دا تعلق ساڈے جیون نال اہے۔ اس جہاد چ قول دی بجائے عمل تے گفتار دی بجائے کردار دی قوت نال معاشرے چ انقلاب برپا کرنا مقصود اے۔ جہاد بالعمل اک مسلمان لئی احکامِ الٰہیہ اتے عمل پیرا ہون تے اپنے جیون نوں اینہاں حکماں مطابق لنگھان دا ناں اے۔
جہاد بالمال
[سودھو]اپنے مال نوں دین دی سر بلندی دی خاطر اﷲ دی راہ چ خرچ کرن نوں جہاد بالمال کہندے نیں۔
جہاد بالنفس
[سودھو]جہاد بالنفس بندۂ مومن لئی نفسانی خواہشاں نال مسلسل تے صبر آزما جنگ دا ناں اے۔ ایہ اوہ مسلسل عمل اے جو انسان دے پورے جیون دے اک اک لمحے اتے محیط اے۔ شیطان براہ راست انسان اتے حملہ آور ہوندا اہے۔ جے نفس نوں مطیع کر لیا جائے تے اس دا تزکیہ ہو جائے تاں انسان شیطانی وسوسےآں توں محفوظ رہ سکدا اے۔
جرات، شجاعت تے جوش جہاد
[سودھو]کوئی فوج خواہ کِنّی ہی تربیت یافتہ تے بہترین ہتھیاراں توں لیس کیوں نہ ہوئے تے اعداد و شمار وچ ریت دے ذراں توں وی ودھ کے کیوں نہ ہوئے۔ جدوں تک اس دے سپاہی جرات تے شجاعت دے وصف توں متصف نہ ہون گے کامیابی دی بوہت گھٹ امید اے۔ اس دے مقابلے وچ گنتی وچ کم تے ادنیٰ ہتھیاراں توں لیس فوج دے سپاہی جے جری تے شجاع ہون گے تاں انہاں توں کامیابی تے کامرانی دی توقع دی جا سکدی اے۔ تجربہ ایہ دسدا اے کہ بہادر قوماں عموما بہت ساری خوبیاں دی مالک ہُندی نيں۔ انہاں نوں اپنے وعدے دا پاس ہُندا اے۔ اوہ مہمان دی قدرومنزلت نوں سمجھدی نيں۔ اوہ شرافت تے نجابت دے تقاضاں نوں جاندی نيں۔ اوہ بے عزتی، بے ؔ آبروئی تے بے غیرتی دی زندگی اُتے موت نوں ترجیح دیندی نيں۔ اوہ اگرچہ کینہ توز ہُندیاں نيں مگر دشمنی وچ وی شرف نوں ہتھ توں جانے نئيں دیتاں تے دشمن دی مجبوریاں توں فائدہ اٹھانے دی قائل نئيں ہُندیاں۔ ایہ وی حقیقت اے کہ شجاعت تے سخاوت دا چولی دامن دا نال ہُندا اے۔ بہادر آدمی لازما سخی ہُندا اے کیونجے میدان جنگ وچ اپنی جان پیش کر دينا وی سخاوت اے۔ جے دو فوجاں برابر دی ہاں تے جنگ دا فیصلہ نہ ہُندا ہوئے تاں اس تعطل نوں ختم کرکے فیصلہ کن گل کرنے والی گل جوش دی بولی توں ادا ہُندی اے۔ ايسے طرح جدوں اک فوج مسلسل لڑائی کردے کردے تھکن توں چور ہوئے جاندی اے۔ سپاہیاں دے بازو شل تے حوصلے پست ہوئے جاندے نيں تاں جوش ہی اک ایسی چیز اے جو تھکے ہوئے بازواں نوں نويں سرے توں طاقت عطا کردا اے۔ افسردہ دلاں وچ زندگی دی نويں لہر دوڑا دیندا اے۔ تھکی ہاری فوج آن دی آن وچ سرگرم پیکار ہوئے جاندی اے تے ایسا اک بھر پور حملہ عام طور اُتے فیصلہ کن ہوئے تا اے کیونجے مخالف فوج وی ايسے طرح تھک کے چور ہوئے چکی ہُندی اے۔ بعض اوقات ایسی حالت وچ اک شخص دے جوش و خروش نے جنگ کيتی کایا پلٹ کر رکھ دتی اے۔ جنگ یرموک وچ اک بار جدوں مسیحی مسلماناں نوں دھکیل کر خیمےآں تک لے آئے تاں خیمہ وچ بیٹھی ہوئی مسلمان عورتاں نے خیمےآں دی چوباں اکھاڑ کر دشمن اُتے حملہ کر دتا۔ اس واقعہ نے مسلماناں نوں اِنّا متاثر کيتا کہ اوہ جوش و غضب وچ دشمن اُتے ٹُٹ پئے تے فیر کدی انہاں نوں اپنے خیمےآں دے نیڑے پھٹکنے نہ دتا ۔ تریخ اسلامی جوش جہاد دیاں مثالاں توں بھری پئی اے۔ حضرت ابوعبیدہ ابن الجراح دے سامنے اک جنگ وچ آپ دا باپ آیا مگر آپ نے پروا نہ دی تے جوش ایمانی وچ اپنے باپ نوں قتل کر دتا۔ جنگ موتہ وچ جدوں تن ہزار مسلماناں نے اپنے آپ نوں دشمن دے علاقے وچ اک لکھ فوج دے مقابل وچ دیکھیا تاں مجلس مشاورت قائم کيتی کہ آنحضور نوں حالات توں آگاہ کيتا جائے مگر عبد اللہ ابن رواحہؓ جو اک آّتش بیان خطیب سن ۔ ایسی تقریر دی کہ سب مقابلے اُتے آمادہ ہوئے گئے۔ جنگ بدر دے لئی جدوں آنحضرت ﷺ مجاہداں دا انتخاب فرما رہے سن تاں اک بچے نوں دیکھیا جو اپنی ایڑیاں اٹھا کے ایہ تاثر دینے دی کوشش کر رہیا سی کہ اوہ اُچا اے۔ آپ ﷺنے اسنوں چھوٹا سمجھ کر نظر انداز کرنا چاہیا مگر اوہ بضد سی۔ لہذا آپ ﷺنے اجازت فرما دی۔ اس دے نال اک ہور لڑکا کھڑا سی۔ آپ ﷺنے اسنوں اجازت نہ دتی تاں اوہ رونے لگیا تے عرض کيتا کہ مینوں اس دوسرے لڑکے توں کشتی لڑوایئے۔ جدوں کشتی ہوئی تاں اس نے پہلے لڑکے نوں پچھاڑ ڈالیا تے اس طرح جہاد وچ جانے دی اجازت حاصل کيتی۔ ایہ ہی اوہ دونے لڑکے سن جنہاں نے ابوجہل نوں قتل کيتا تے خود شہید ہوئے گئے ۔ جنگی جوش جے لڑائی دے وقت جے شجاعت دی حداں توں متجاوز ہوئے جائے تاں اسنوں تہور دا ناں دتا جاندا اے۔ اس حالت وچ مجاہد نوں قطعا نہ تاں اپنے بچاؤ دا خیال ہُندا اے نہ ہی زخم یا موت دا سوال۔ اوہ شدت جوش وچ ؔ اگے بڑھدا اے تے دشمن اُتے ہر چیز توں بے پروا ہوئے کے غضبناک شیرنی دی طرح ٹُٹ پڑدا اے۔ تہور اک ایسی کیفیت اے کہ بعض اوقات انہاں ہونی گلاں وی ہوئے جاندیاں نيں تے ناممکنات دا دائرہ وی سمٹ کر ممکنات وچ آ جاندا اے۔ صاحب تہور اُتے اس وقت اک وجدانی کیفیت طاری ہُندی اے تے اوہ اس حالت وچ اوہ کچھ کر گزردا اے کہ عام حالت وچ اس دا تصور وی نئيں کيتا جاندا۔ حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے خیبر دے جس سنگین دروازے نوں تن تنہا ہتھ ڈال کر اکھاڑا تے اپنے سر دے اُتے توں پِچھے سُٹ دیااس دا وزن اک سو بتیس من سی تے جسنوں ؔ اٹھ مضبوط آدمی مل کے وی اٹھانا تاں درکنار زمین توں اچک تک نہ سکے۔ کیپٹن سرور شہید، یونس شہید تے میجر طفیل شہید دے کارنامے تہور دے تحت آندے نيں۔ میجر عزیز بھٹی شہید دا کارنامہ تہور دے نال استقلال تے استقامت دا اک نادر الوجود مرقع اے۔ جواں سال شہید راشد منہاس دی تہور وچ ڈُبی ہوئی بے مثال قربانی اس دی معصومیت دے نال دلاں وچ محبت دی کسک پیدا کردی اے ۔ تہور دے معنے سخت جوش دے نيں حتیٰ کہ آدمی ایسی کیفیت وچ ہر انجام توں بے خبر ہوئے جاندا اے۔ تریخ اسلامی ایسی مثالاں توں اُتے اے لیکن حضرت علی کرم اللہ وجہہ دا تہور خیبر دے روز مشہور اے۔ جدوں حضرت علیؓ قلعے دی طرف ودھے تاں آپؓ نے قلعہ دے دروازے نوں ہتھ ڈالے تے اسنوں اکھاڑ کر اپنے سر دے اُتے توں پِچھے اچھال دتا۔ اس دروازے دا وزن اک سو بتیس من سی۔ اٹھ قوی آدمی اسنوں زمین توں اچک نہ سکدے سن ۔ فیر خیبر دا مشہور پہلوان مرحب ایہ رجز پڑھدا ہويا آپؓ دے مقابل ہويا:۔ قد علمت خیبرانی مرحب شاک السلاح بظل مجرب اذا الحروب اقبلت تلھب ’’ خیبر نوں معلوم اے۔ کہ وچ مرحب ہاں جو زبردست ہتھیار چلانے والا بہادر تے آزمودہ کار اے۔ جدوں جنگ پیش آندی اے۔ تاں بھڑک اٹھدا اے۔ حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے مقابلے وچ رجز پڑھیا:۔ اذالزی سمتنی امی حیدرہ کلیث غا گل کریہہ المنظرہ اکیلہم بالصاع کیل السندرہ ’’ وچ اوہ ہاں کہ میری ماں نے میرا ناں حیدرہ (شیر کابچہ) رکھیا۔ جنگ دے شیراں دی طرح ہیبتناک ہون۔ جنہاں نوں سندرہ دے پیمانے توں تولدا ہون۔ حضرت علی کرم اللہ وجہہ نے مرحب اُتے تلوار توں وار کيتا۔ مرحب دو حصےآں توں چر کر جا گرا۔
جہاد بالقتال
[سودھو]یہ جہاد میدان جنگ وچ کافراں تے دین دے دشمناں دے خلاف اس وقت صف آراء ہونے دا ناں اے جدوں دشمن توں آپ دی جان مال یا آپ دے ملک دی سرحداں خطرے وچ ہون۔ جے کوئی کفر دے خلاف جنگ کردا ہويا شہید ہوئے جائے تاں قرآن دے فرمان دے مطابق اسنوں مردہ نہ کہیا جائے بلکہ حقیقت وچ اوہ زندہ اے۔ ارشاد باری تعالٰیٰ اے:
وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِن لاَّ تَشْعُرُونَ
تے جو لوک اللہ دی راہ وچ مارے جاواں انہاں نوں مت کہیا کرو کہ ایہ مردہ نيں، (وہ مردہ نئيں) بلکہ زندہ نيں لیکن توانوں (ان دی زندگی کا) شعور ننيں۔
نزول حکم جہاد
[سودھو]جہاد بالقتال دا حکم نبوت دے مدنی دور وچ نازل ہويا۔ اس سلسلے وچ سب توں پہلے قریش تے مسلماناں وچ بدر دے مقام اُتے غزوہ ہويا، جس وچ مسلماناں نوں فتح نصیب ہوئی۔ كيونكہ جہاد ميں جان لی تے دتی جاندی اے تے جان لينا ہميشہ توں الہامی شريعتاں ميں ممنوع رہیا اے سب توں پہلے مسلماناں كو جہاد كی اجازت دتی گئی۔ يہ اجازت مسلماناں كو سب توں پہلے جدوں دتی گئی تاں نال اس كی وجہ يہ بيان كی كہ يہ لوک اس لئی لڑ سكتے ہيں كہ انہاں اُتے ظلم ہويا اے۔ قرآن ميں آيا اے:[۱]
جن نال جنگ کيتی جائے، اُنئيں جنگ کيتی اجازت دتی گئی، اِس لئی کہ اُنہاں اُتے ظلم ہويا اے، تے اللہ یقینا اُنہاں دی مدد اُتے پوری قدرت رکھدا اے۔ اوہ جو اپنے گھراں توں ناحق کڈ دتے گئے، صرف اِس گل اُتے کہ اوہ کہندے سن کہ ہماریا رب اللہ اے۔
جہاد بالقتال دے لئی کچھ بنیادی شرائط نوں پورا کرنا ضروری اے، جنہاں دے بغیر جہاد انسانیت دے لئی محض فتنہ و فساد دا باعث بندا اے، جس دی اسلام ہرگز اجازت نئيں دیندا۔ جہاد دی بنیادی شرائط وچ درج ذیل شامل نيں:
جہاد اسلامی ریاست دی ذمہ داری اے۔ عوام الناسنوں فردا فردا، جتھاں یا تنظیمیاں دی صورت وچ جہاد کرنے دی ہرگز اجازت نئيں اے۔
جہاد دی تلقین
[سودھو]اللہ تعالیٰ نے مسلماناں نوں جہاد دی سخت تلقین فرمائی اے۔ کافراں تے منافقاں دے خلاف جہاد کرنے دے لئی فرمایا۔ ’’ اے نبی ﷺ! آپﷺ جہاد کیجئے کافراں توں تے منافقاں توں تے انہاں اُتے سختی کیجئے، انہاں دا ٹھکانہ دوزخ اے تے اوہ بری جگہہ اے ‘‘۔ ( التحریم 9) تے اہل کتاب دے خلاف جہاد دے لئی فرمایا۔ ’’ اہل کتاب وچوں جو لوک نہ اللہ اُتے ایمان لاندے نيں تے نہ روز آخرت اُتے نہ انہاں چیزاں نوں حرام سمجھدے نيں جو اللہ تے اس دے رسول ﷺ نے حرام ٹھہرائی نيں تے نہ دین حق نوں اختیار کردے نيں، انہاں توں لڑو ایتھے تک کہ اوہ اپنے ہتھ توں جزیہ داں، اس حال وچ کہ اوہ زیردست ہوئے کے رہیاں ‘‘۔ ( التوبہ 29) تے عامتہ المسلمین توں فرمایا اے۔ ’’ اے ایمان والو! اپناتحفظ کرواور فیر دستہ دستہ کوچ کرو یا اکٹھے ہوئے کر‘‘۔ ( النساء 71 ) تے نبی کریم ﷺ توں فرمایا۔ ’’ اے نبی ﷺ! آپ مسلماناں نوں جہاد دے لئی آمادہ کردے رہیاں، عجب نئيں کہ اللہ کافراں دا زور توڑ دے تے اللہ وڈے ہی زور والا اے تے وڈی سزا دینے والا اے۔ ( النساء 84 )۔ فرمایا۔ ’’ اے مسلمانو! جے تسيں دنیاوی زندگی دی محبت وچ محو ہوئے کے جہاد دے لئی نہ نکلو گے تاں اللہ توانوں اک دردناک سزا دے گا تے تواڈے بدلے کوئی تے قوم پیدا کر دے گا تے تسيں اسنوں کوئی نقصان نہ پہنچیا سکو گے ۔ جہاد اس لئی کيتا جاندا اے کہ کفار دا زور ٹُٹ جائے تے اوہ اسلامی ملکاں اُتے چڑھ دوڑنے دی ہمت نہ پاواں۔ کفار خدانخواستہ جے اسلامی ملکاں پرحملہ کرکے غالب آ جاواں توجتھے مسلماناں دے جان و مال تے عزت و آبرو دے خاک وچ مل جانے دا خدشہ اے اوتھے خود اسلام نوں خطرہ لاحق اے لیکن انسانی طبیعت بالعموم آرام تے عیش کوشی دی طرف راغب رہندی اے تے جنگ و جدل دی صعوبتاں توں کنارہ کش رہنا چاہندی اے۔ موت دا خوف وی دلاں وچ جاگزین ہُندا اے تے اپنی پیاری چیزاں چھڈنے نوں جی نئيں چاہندا مگر دفاع توں غفلت جتھے اک طرف آزادی دی نعمت توں محروم کر دیندی اے اوتھے اخلاقی پاکیزگی تے علو ہمتی ورگی صفات توں وی معرا کر دیندی اے، اس لئی ہر کمانڈر تے ہر حاکم کایہ فرض اے کہ اوہ عامتہ المسلمین نوں جہاد دی ترغیب دیندا رہے۔ اللہ تعالیٰ نے رسول اللہ ﷺ نوں فرمایا ’’ مسلماناں نوں قتال فی سبیل اللہ اُتے آمادہ کردے رہی ئے۔ عجب نئيں کہ اللہ کافراں دا زور توڑ دے‘‘۔ (النساء 84) جتھے دوسرے مذاہب نے رہبانیت تے ترکِ دنیا اُتے زور دتا اے اوتھے اسلام دی ساری تعلیم اک پاکباز، سپاہیانہ معاشرے وچ زندگی گزارنے دے متعلق اے۔ اسلام دے تمام عقائید ايسے روش دا مظاہرہ کردے نيں بلکہ خود مسلمان قوم نوں اک سرسری نظر توں دیکھنے توں ہی سپاہیانہ صفات تے سپاہیانہ اخلاق مثلا جرات، شجاعت، سخاوت، اولوالعزمی، صبر و رضا، ہمت و برداشت نظرآندے نيں حتیٰ کہ مسلمان اپنے اس روبہ زوال دور وچ وی جتھے تک کہ انہاں مندرجہ بالاصفات کاتعلق اے ،روئے زمین دی ساری قوماں دے درمیان اک ممتاز مقام رکھدے نيں۔ جتھے تک جنگی تربیت دا تعلق اے، مسلمان دی زندگی دا ہر پہلو اک تربیت یافتہ سپاہی دی زندگی دا مظاہرہ کردا نظر آندا اے۔ اسلام دے سارے ارکان ايسے فوجی تربیت دے اصول اُتے جاری و ساری نيں۔ مسلمان دی روز مرہ دی زندگی تے زمانہ جنگ کيتی زندگی وچ سرمو فرق ننيں۔ مسلمان اک پیدائشی سپاہی اے تے تھوڑی جہی تربیت اسنوں دنیا دا بہترین سپاہی بنا دیندی اے ۔ برائی نوں روکنا ہر فرد مومن دا فرض اے کیونجے جس قسم وچ برائی نوں روکنے دا جذبہ مفقود ہوجاندا اے اوہ قوم تباہ ہوئے جاندی اے تے اوہ لوک وی جو نیک اس قوم وچ ہُندے نيں بداں دے نال محض اس لئی تباہی دا شکار ہوئے جاندے نيں کہ انہاں نے برائی دے کم اپنی اکھاں توں دیکھے مگر منع نہ کيتا۔ بنی اسرائیل اُتے جنہاں وجوہات دی بنا اُتے لعنت کيتی گئی، انہاں وچوں اللہ تعالیٰ نے اک وجہ قران حکیم وچ ایہ وی دسی اے کہ اوہ برائی کورکدے نہ سن ۔ بدی نوں روکنے دے تن طریقے نيں جو رسول اللہ ﷺ نے دسے یعنی ہتھ توں روکنا، بولی توں روکنا، دل وچ برا سمجھنا مگر ایہ آخری درجہ ایمان دا ضعیف ترین درجہ قرار دتا۔ رسول اللہ ﷺ نے فرمایا۔ ’’ اللہ عام لوکاں اُتے خاص لوکاں دے عمل دے باعث اس وقت تک عذاب نازل نئيں کردا جدوں تک کہ انہاں وچ ایہ عیب پیدا نہ ہوئے جائے کہ اپنے سامنے برے اعمال ہُندے دیکھو تے انہاں نوں روکنے دی قدرت رکھدے ہاں مگر نہ روکاں۔ جدوں اوہ ایسا کرنے لگدے نيں تاں فیر اللہ تعالیٰ عام او ر خاص سب اُتے عذاب نازل کردا اے ‘‘۔ ( مسند آحمد) ايسے طرح آپ ﷺ نے جابر سلطان دے سامنے حق گل کہنے نوں جہاد اکبر فرمایا۔ مسلماناں دی جنگ نظریاتی جنگ ہُندی اے اوہ نہ تاں ہوس ملک گیری دے جذبے توں مغلوب ہوئے کے جنگ برپا کردے نيں نہ ہی اس وچ انہاں دی کسی ذاتی انتقامی جذبے نوں دخل ہُندا اے۔ مسلمان دی جنگ اللہ دی جنگ اے۔ شیطان دے خلاف رحمان دی جنگ اے۔ کفر و بے دینی دے خلاف دین و حق دی جنگ اے۔ ظالم دے خلاف مظلوم دی جنگ اے غرض کہ خدا دی زمین اُتے خدا دی حکومت دے قیام دی جنگ اے۔ جدوں کوئی قوم خدا دی زمین اُتے اس قدر فساد وچ مبتلا ہوئے جاندی اے کہ اسنوں سبق پڑھانا ضروری ہوئے جاندا اے تاں ایسی قوم اُتے اللہ تعالیٰ مسلمان قوم نوں مسلط کر دیندا اے تاکہ مسلمان قوم ظلم دے انہاں اثرات کوخدا دے نور توں مٹا دے جو اس ظالم قوم نے اپنے فتنہ و فساد توں پھیلا رکھے ہُندے نيں۔ یہودیاں، مسیحیاں ہندواں وغیرہ اُتے اللہ نے مسلماناں نوں ايسے نظریے دی بنا اُتے مسلط کيتا سی مگر فرما دتا کہ اللہ ضرور اس دی مدد کريں گا جو اللہ دی مدد کريں گا اوروہ ایداں دے لوک نيں جنہاں نوں جے اللہ زمین اُتے حکومت دے تاں نماز قائم کرن، زکوۃ داں ،نیک کم دا حکم داں تے بدی توں روکاں ۔
جہاد دے دوران احتیاطاں
[سودھو]جہاد وچ مقابلے دے وقت مجاہدین نوں قرانی ہدایات دے بارے وچ اللہ تعالیٰ قران حکیم وچ فرماندے نيں ۔ ’’ اے ایمان والو! جدوں تواڈا مقابلہ کسی جماعت توں ہوئے جائے تاں ثابت قدم رہو تے اللہ نوں کثرت توں یاد کرو تاکہ فلاح پاؤ تے اللہ تے اس دے رسول ﷺکی اطاعت کردے رہو تے آپس وچ جھگڑا مت کرو ورنہ کم ہمت ہوئے جاؤ گے تے تواڈی ہويا اکھڑ جائے گی تے صبر کردے رہو، بے شک اللہ صبر کرنے والےآں دے نال اے تے انہاں لوکاں دی مثل نہ ہوئے جاؤ جواپنے گھراں توں اتراندے ہوئے تے دکھلاوے دے لئی نکلے تے لوکاں نوں اللہ دی راہ توں رکدے سن حالانکہ انہاں دے اعمال اللہ دی دسترس توں باہر نہ سن تے جدوں شیطان نے انہاں دے اعمال انہاں نوں خوشنما کرکے دکھائے تے کہیا کہ اج کوئی وی تسيں اُتے غالب آنے والا نئيں تے وچ تواڈا حامی ہون، فیر جدوں دونے جماعتاں آمنے سامنے ہوئیاں تاں شیطان الٹے پیر بھجیا تے کہنے لگا۔ وچ تسيں توں بری الذمہ ہون۔ وچ اوہ دیکھ رہیا ہاں جوتم نئيں دیکھ سکدے۔ وچ تاں خدا توں ڈردا ہاں تے اللہ شدید سزا دیندے نيں ۔( الانفال 45 تا 48 )۔ ’’ان اللہ یحب الذین یقاتلون فی سبیلہ صفا کانھم بنیان مرصوص‘‘اللہ تعالیٰ نے فرمایا۔ ’’ اللہ تاں ایداں دے لوکاں نوں پسند کردا اے جو اس دی راہ وچ ايسے طرح مل کے لڑدے نيں کہ گویا اوہ اک سیسہ پلائی ہوئی دیوار نيں ۔( الصف 3 )۔ اللہ تعالیٰ نے اس تشبیہ وچ بہت ساریاں گلاں نوں یکجا کے دتا اے۔ سیسہ پلائی ہوئی دیوار دی طرح لڑنے والے سپاہی جنہاں گلاں دا مظاہرہ کے رہے ہون گے اوہ فقط بہادری نئيں بلکہ ڈسپلن، باہمی محبت و موافقت، ایمان تے کئی اک ہور اچھی گلاں دا مظاہرہ وی کر رہے ہون گے۔ ترکاں دے متعلق مشہور اے کہ جدوں 1914 ء دی جنگ عظیم وچ انہاں نے انگریزی فوج نوں کوت العمارہ دے میدان وچ گھیرے وچ لیا تاں انہاں نے لمبی لمبی زنجیراں توں قطار در قطار اپنے آپ نوں جکڑ لیا۔ چھ ماہ دے مسلسل محاصرے دے بعد انگریز جرنیل نے ہتھیار ڈال دیے۔ روداد اس محاصرے دی وڈی خوفناک اے۔ ’’ہتھ تلوار پربھروسہ اللہ پر‘‘۔ ایہ اک باریک گل اے مگر اللہ جسنوں چاہے سمجھیا دے ،ہتھ تلوار پراور بھروسا اللہ اُتے دے معنی ایہ نيں کہ اللہ اُتے بھروسا کرنے دے لئی ذرائع توں کلی طور اُتے قطع نظر کرکے اللہ نوں آزمائش وچ نہ ڈالنا۔ یعنی جتھے انسان دے لئی ذرائع دا حصول ممکن ہواوتھے وی انہاں ذرائع کواللہ اُتے بھروسا کرکے نظر اندار کر دينا۔ اس دی مثال ایويں اے کہ اک آدمی آنحضور ﷺکے پاس آیا۔ تاں آپ ﷺنے پُچھیا۔ اونٹنی کتھے چھڈی۔ تواس نے کہیا۔ اللہ دے بھروسے اُتے باہر چھڈ آیا ہون۔ تاں آپ ﷺنے فرمایا۔ پہلے اونٹنی دا گھٹنا بنھ فیر اللہ اُتے بھروسا کر۔ اس دے مقابلے وچ دوسری مثال ایہ اے کہ انسان ذرائع توں بے بس و مجبور ہوئے تے اللہ اُتے بھروسا رکھے۔ جس طرح اک بار آنحضرت ﷺصحرا وچ کِسے درخت دے سائے وچ آرام فرما رہے سن تے تلوار آپ ﷺنے درخت توں لٹکا رکھی سی۔ دفعتہ اک کافر آیا تے آپﷺ دی تلوار قبضے وچ کرکے تلوار سونت کرکھڑا ہوئے گیا۔ آپ ﷺکی اکھ کھلی تاں کافر نے کہیا۔ محمدﷺ! ہن آپ نوں میرے ہتھ توں بچانے والا کون اے ؟تو آپ ﷺنے بے دریغ فرمایا۔ ’’میرا اللہ ‘‘۔ ایہ سن کر کافر اُتے ایسی دہشت طاری ہوئی۔ کہ تلوار ہتھ توں گر گئی۔ آپ ﷺنے تلوار اٹھالی تے فرمایا۔ ہن تاں بتا۔ تینوں میرے ہتھ توں بچانے والا کون اے ؟۔ کافر فورا ایمان لے آیا۔ رسول اللہ ﷺکے زمانے وچ خندق کھودتے سن ۔ اج کل مورچے کھودتے نيں۔ اصولا خندق تے مورچے وچ کوئی فرق ننيں۔ دونے حفاظت دے لئی کھودی جاندی نيں۔ مورچہ کھودتے وقت عموما سپاہیاں وچ اک خاص قسم دا جذبہ نمودار ہُندا اے۔ جنگ خندق وچ جدوں مدینہ دے گرد خندق کھودی جا رہی سی تاں مہاجرین و انصار خندق کھودتے۔ اپنی پیٹھ اُتے مٹی لادتے اوریہ کہندے جاندے۔ کہ ’’ اسيں اوہ نيں جنہاں نے محمد صلعم توں جہاد اسلامی دی بیعت کيتی اے۔ جدوں تک زندہ نيں مسلمان رہن گے ‘‘۔ تے رسول اللہ ﷺان نوں جواب دتے جاندے۔ ’’ اے میرے اللہ آخرت دی بھلائی دے سوا کوئی بھلائی ننيں۔ پس تاں مہاجرین تے انصار وچ برکت عطا فرما‘‘۔ رسول اللہ ﷺپتھر اٹھاندے جاندے تے فرماندے جاندے۔ لو لا ما اہتدیتنا۔’’ ہدائت جے نہ کردا۔ تونہ ملدی سانوں راہ حق ‘‘۔ جنگ احزاب دے روز رسول اللہ ﷺمٹی اٹھاندے۔ مٹی توں آپ ﷺکے پیٹ کارنگ چھپ گیا سی تے آپ ﷺ فرماندے جاندے سن ۔ ’’ اے اللہ! جے تاں نہ ہُندا تاں اسيں ہدایت نہ پاندے تے نہ اسيں صدقہ دیندے اورنہ نماز پڑھدے۔ پس تاں اسيں اُتے اطمینان نازل فرما تے جدوں اسيں دشمن توں مقابلہ کرن تاں سانوں ثابت قدم رکھ۔ بے شک انہاں لوکاں نے اسيں اُتے ظلم کيتا اے۔ جدوں ایہ کوئی فساد کرنا چاہندے نيں تاں اسيں انہاں دی گل وچ نئيں آندے ‘‘۔
- عورتاں، بچےآں تے بوڑھاں اُتے وار نئيں کيتا جائے گا۔
- غیر مسلح لوکاں اُتے وار نئيں کيتا جائے گا۔
- درختاں نوں کٹیا نئيں جائے گا۔
- شک دی بنا اُتے کسی نوں قتل نئيں کيتا جائے گا۔
جے کوئی کافر جنگ دے دوران موت دے خوف دی وجہ توں کلمہ پڑھ لے تاں اس دا حکم ایہ اے کہ اسنوں قتل نہ کيتا جائے کیونجے اسلام جنگ و جدل دا نئيں بلکہ امن و اصلاح دا دین اے۔ احادیث وچ تاں ایتھے تک تاکید ملدی اے کہ جے کوئی کافر سر اُتے لٹکدی تلوار دیکھ کے اسلام قبول کر لے تاں اس دے قتل توں ہتھ روک لینا ضروری اے۔
اک مرتبہ اک صحابی اک کافر نوں قتل کرنے ہی والے سن کہ اس نے کلمہ طیبہ پڑھ لیا، مگر صحابی نے اس دے کلمے دی پروا نہ دی تے اسنوں قتل کر دتا۔ حضور نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نوں جدوں اس واقعہ دا علم ہويا تاں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے سخت لفظاں وچ اس قتل دی مذمت کيتی تے صحابی دے اس قول اُتے کہ اس کافر نے محض جان بچانے دے لئی کلمہ پڑھیا سی، ارشاد فرمایا:
أفَلاَ شَقَقْتَ عَنْ قَلْبِهِ؟ (مسلم، الصحيح، کتاب الايمان، باب تحريم قتل الکافر بعد أن قال لا إله إلا اﷲ، 1 : 96، رقم : 96)
ترجمہ : کیہ تسيں نے اس دا دل چیر کر دیکھیا سی؟
آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فیر اس مقتول دے ورثاء نوں پوری دیت ادا کرنے دا حکم فرمایا۔
جہاد دے آداب تے ذمہ داریاں
[سودھو]دشمن اُتے پینترے بدل بدل کے وار کردے رہو تے اسنوں سنبھلنے دی مہلت نہ دو تے جے کدی خدانخواستہ توانوں چشم زخم وی لگ جائے تاں ہمت نہ ہارو تے بد دل نہ ہوئے جاؤ۔ کیونجے دشمن نے وی اس مقابلے وچ کافی نقصان اٹھایا ہوئے گا تے اس دا وی جوڑ جوڑ درد کر رہیا ہوئے گا۔ دشمن اُتے اس شدت توں بجھ ڈالو تے اِنّا بھر پور حملہ کرو تے اس طرح پئے در پئے حملے کرو کہ حوصلہ چھڈ دے تے بوکھلا جائے۔ مسلماناں دے شکست کھا کر دوبارہ جنگ اُتے آمادگی ظاہر کرنے نوں اللہ تعالیٰ نے بہت پسند کيتا اے چنانچہ فرمایا اے کہ جنہاں لوکاں نے اللہ تے رسول ﷺ دے کہنے نوں مان لیا بعد اس دے کہ انہاں نوں چشم زخم لگ چکيا سی انہاں وچوں جو نیک تے متقی نيں انہاں دے لئی اجر عظیم اے۔ ایہ واقع جنگ احد دا اے جس وچ مسلماناں نوں چشم زخم لگا۔ تے فیر تعاقب دے متعلق فرمایا ’’ مخالف قوم دے تعاقب وچ ہمت نہ ہارو جے تواناں دکھ پہنچیا تاں اوہ وی دکھ اٹھائے ہوئے نيں جداں تسيں دکھ اٹھائے ہوئے ہوئے تے تسيں اللہ توں اوہ امید لگائے ہوئے ہوئے جو اوہ نئيں رکھدے ‘‘۔ یعنی تسيں نوں تاں اللہ دی نصرت تے آخرت دی بہتری دی توقع اے تے تواڈے دل مضبوط نيں حالانکہ اوہ تاں اس گل توں عاری نيں ۔ حتی الوسع تے بغیر شدید جنگی ضرورت دے دشمن دی املاک نوں نقصان پہنچانے دی کوشش نئيں کرنی چاہیے کیونجے تعمیر بہر حال تخریب توں اچھی اے۔ ہاں البتہ جے اوہ املاک دشمن دے لئی فخر و غرور یا کفر و ظلم دا باعث ہوئے رہی ہاں تے ایہ فخر و غروراور ایہ کفر و ظلم اس شدت دا ہوئے کہ بغیر انہاں املاک دے ضائع کیتے اس کٹوٹنا محال ہوئے تاں فیر انہاں املاک نوں ضائع کر دینے وچ کوئی حرج نئيں لیکن ایسا تاں فقط نہایت سنگین حالات تے شدید جذبہء دینی ہی دی صورت وچ ہوئے سکدا اے تے چونکہ اس دا معیار مقرر کرنا مشکل اے اس لئی آنحضورﷺ نے تے آپ ﷺ دے بعدحضرت ابوبکر صدیقؓ نے وی مسلمان لشکراں نوں دشمن دی املاک کوضائع کرنے توں منع فرمایا اورایہی طریق کار بعد وچ آنے والے خلفائے راشدہؓ دے دور وچ رہیا البتہ ایسی چیزاں جنہاں نوں مسلمان خود استعمال نہ کر سکدے ہاں تے ایہ ڈر ہوئے کہ اوہ دشمن دے لئی جنگی تقویت دا باعث ہاں گی تاں انہاں دے ضائع کر دینے وچ ہرج ننيں۔ جنگ خیبر وچ صلح ہوئے جانے دے بعد جدوں اسلامی فوج دے بعض نويں رنگروٹ بے قابو ہوئے گئے تے انہاں نے غارت گری شروع کر دتی تاں یہودیاں دا سردار رسول اللہ ﷺ دے پاس حاضر ہويا تے کرخت لہجہ وچ آپ ﷺ نوں مخاطب کرکے بولا۔ اے محمد ؑ! کیہ تسيں نوں زیبا اے کہ ساڈے گدھاں نوں ذبح کرو ساڈے پھل کھا جاؤ تے ساڈی عورتاں نوں مارو؟ اس اُتے رسول اللہ ﷺ نے فورا ابن عوفؓ کوحکم دتا کہ لشکر وچ اجتمعو اللصلوۃ دی منادی کرن۔ جدوں تمام اہل لشکر جمع ہوئے گئے تاں حضور ﷺ کھڑ ے ہوئے تے فرمایا۔ ’’ کیہ تسيں وچوں کوئی شخص تخت غرور اُتے بیٹھیا ایہ سمجھ رہیا اے کہ اللہ نے سوائے انہاں چیزاں دے جو قران حکیم وچ حرام دی گئیاں نيں کوئی تے چیز حرام نئيں کيتی۔ خدا دی قسم!ماں جو کچھ تسيں نوں نصیحت کردا ہاں تے جو امر و نہی دے احکا م دیندا ہاں اوہ وی قران دی طرح یا اس توں زیادہ نيں۔ اللہ نے تواڈے لئی ایہ جائز نئيں کيتا اے کہ اہل کتاب دے گھراں وچ بلا اجازت گھس جاؤ۔ انہاں دی عورتاں نوں مارو پیٹو تے انہاں دے پھل کھا جاؤ حالانکہ انہاں اُتے جو کچھ واجب سی اوہ توانوں دے چکے ‘‘۔ اک دفعہ سفر جہاد وچ کچھ لوکاں نے کچھ بکریاں پرت لاں تے انہاں دا گوشت پکا کر کھانا چاہیا۔ آپ ﷺکو خبر ہوئی تاں دیگچیاں الٹ داں تے فرمایا۔ ’’پرت کھسوٹ دا مال مردار توں بہتر نئيں ‘‘۔ فوجاں دی پیش قدمی دے وقت فصلاں نوں خراب کرنا، کھیتاں نوں تباہ کرنا، بستیاں وچ قتل عام کرنا تے آتش زنی کرنا، جنگ دے معمولات وچوں اے مگر اسلام دی رو توں ایہ سب کچھ فساد وچ شامل اے تے سختی دے نال اسنوں ناجائز قرار دیندا اے۔ اللہ تعالیٰ نے فرمایا۔ ’’ جدوں اوہ حاکم بندا اے تاں کوشش کردا اے کہ زمین وچ فساد پھیلائے تے فصلاں تے نسلاں نوں تباہ کرے مگراللہ فساد نوں پسند نئيں کردا ‘‘ ( البقرۃ 25 ) بلکہ اللہ دے رسول ﷺ نے تاں ایتھے تک فرما دتا اے کہ’’ راستے وچ دُدھ دینے والے جانور مل جاواں تاں انہاں دا دُدھ دوہ کر پینا وی جائز نئيں تاوقتیکہ انہاں دے مالکاں توں اجازت نہ لی جائے ‘‘۔ البتہ ضرورت دے وقت اس قدر اجازت دتی گئی اے کہ با آواز بلند تن مرتبہ پکارو تاکہ جے کوئی مالک ہوئے تاں آ جائے تے جدوں کوئی نہ آئے تاں پی لو۔ حضرت ابوبکر صدیقؓ نے شام و عراق دی جانب فوجاں گھلدے ہوئے جو ہدایات دتیاں سن انہاں وچ اک ایہ وی سی کہ بستیاں نوں ویران نہ کرنا تے فصلاں نوں خراب نہ کرنا ۔ اسلام دنیا وچ آسودگی، آسانی تے فارغ البالی دیکھنا چاہندا اے۔ دنیا کوتباہی تے بربادی دی حالت وچ نئيں دیکھنا چاہندا۔ دنیا دی تعمیر بہر حال دنیا دی مندی حالت توں بہتر اے۔ ايسے اصول دے ماتحت جنگ وچ وی مال و منال تے فصل و نسل دی تباہی توں حتی الوسع گریز و اجتناب دا سبق دیاگیا اے۔ کوئی وی مفید چیز اس وقت تک تباہ نہ کيتی جائے جدوں تک کہ کسی دینی، اخلاقی، سماجی یا جنگی مصلحت دا تقاضا نہ ہوئے۔ بنو نضیر دے محاصرے دے دوران بعض مسلماناں نے کھجور دی اک ادنٰی قسم دے درختاں نوں اکھیڑنا شروع کيتا تاں بنو نضیر ( جو اک یہودی قبیلہ سی ) نے آنحضور ﷺ نوں کہلا بھیجاکہ آپ ﷺ دا مذہب ایہ اجازت دیندا اے کہ درختاں نوں کٹیا جائے تاں اس اُتے آنحضور ﷺ تے مسلمان متفکر ہوئے مگر اللہ نے وحی دے ذریعے فرمادتا کہ جو لینہ (معمولی کھجور) دے درخت تسيں نے کٹے اوہ اللہ دے اذن توں سی یعنی کٹنے والےآں دے سامنے جنگی مصلحت سی لیکن اس دے بعد اس عمل نوں ممنوع قرار دے دتا گیا ۔ اللہ تعالیٰ نے فرمایا۔ ’’ تے جنہاں اہل کتاب نے انہاں (کافراں) دی مدد کيتی سی۔ (اللہ نے ) انہاں نوں انہاں دے قلعےآں توں اتار دتا تے انہاں دے دلاں وچ تواڈا رعب بٹھا دتا فیر بعض نوں تسيں قتل کرنے لگے تے بعض نوں قید کر ليا تے توانوں مالک بنا دتا۔ انہاں دی زمین دا تے انہاں دے گھراں دا تے انہاں دے مال دا تے اس زمین دا وی جس اُتے تسيں نے ہن تک قدم نئيں رکھیا اے تے اللہ تاں ہر چیز اُتے قادر اے ‘‘۔ ( الاحزاب 26۔ 27 ) اہل کتاب توں مراد ایتھے یہود بنی قریظہ نيں جو حوالیء مدینہ وچ اپنے وڈے وڈے تے مضبوط قلعےآں تے گڑھیاں وچ قلعہ بند رہیا کردے سن تے اس وقت تک مسلماناں توں معاہدہ کیتے ہوئے انہاں دے حلیف سن بعد نوں عہد شکنی کرکے قتل و اسارت دونے دے مستحق پائے۔ اللہ تعالی نے ایہ جو فرمایا اے کہ اس زمین دا وی جس اُتے تسيں نے ہن تک قدم نئيں رکھیا اے ایہ اک پیشینگوئی اے جواللہ تعالیٰ نے فرما دی۔ ایہ اشارہ اے قبیلے یہود دی ساری زمیناں تے جائیداداں دی طرف جو بالآخر مسلماناں دے قبضہ وچ آئے تے انہاں لفظاں دے مفہوم وچ وڈی وسعت اے۔ قیامت تک جو علاقہ وی مسلماناں دے قبضہ وچ آئے۔ سب اس وچ داخل اے ۔
جہاد بالقتال
[سودھو]ایہ جہاد میدان جنگ چ کافراں تے دین دے دشمناں دے خلاف اس ویلے کھڑے ہون دا ناں اے جدوں دشمن توں تواڈی جان مال جاں تواڈے دیس دیاں سرحداں خطرے چ ہون۔ جے کوئی کفر دے خلاف جنگ کردا ہویا شہید ہو جائے تاں قرآن دے فرمان دے مطابق اسنوں مردہ نہ کہیا جائے بلکہ حقیقت چ اوہ زندہ اے۔ ارشاد باری تعالٰیٰ اے:
وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِن لاَّ تَشْعُرُونَ
تے جہڑے لوک اللہ دی راہ چ مارے جاݨ اوہناں نوں مت کہیا کرو کہ ایہ مردہ نیں، (اوہ مردہ نئیں) بلکہ زندہ نیں پر توانوں (انہاں دے جیون دا) شعور نئیں۔
نزول حکم جہاد
[سودھو]جہاد بالقتال دا حکم نبوت دے مدنی دور چ نازل ہویا۔ اس چ میں سب توں پہلے قریش تے مسلماناں چ بدر دے تھاں اتے غزوہ بدر ہویا، جس چ مسلماناں نوں جت ہوئی۔ كيونجے جہاد چ جان لئی تے دتی جاندی اے تے جان ليݨا ہميشہ توں الہامی شريعتاں چ منع رہیا اے سب توں پہلے مسلماناں نوں جہاد دی اجازت دتی گئی۔ ايہ اجازت مسلماناں نوں سب توں پہلے جدوں دتی گئی تاں نال اس دی وجہ ايہ دسی كہ ايہ لوک اس لئی لڑ سكدے نيں كہ انہاں اتے ظلم ہویا اے۔ قرآن چ آيا اے: [۲]
جنہاں نال جنگ کیتی جائے، اُنہاں نوں جنگ دی اجازت دتی گئی، اِس لئی کہ اُنہاں اتے ظلم ہویا اے، تے اللہ یقینا اُنہاں دی مدد اتے پوری قدرت رکھدا اے۔ اوہ جو اپنے گھراں توں ناحق کڈے گئے، صرف اِس گل اتے کہ اوہ کہندے سسن کہ ساڈا رب اللہ اے۔
جہاد بالقتال لئی کجھ مڈھلیاں شرطاں نوں پورا کرنا ضروری اے، جنہاں دے بغیر جہاد انسانیت لئی صرف فتنہ تے فساد دا باعث بݨدا اے، جس دی اسلام ہرگز اجازت نئیں دیندا۔ جہاد دیاں مڈھلیاں شرطاں چ تھلے لکھیاں شامل نیں:
جہاد اسلامی ریاست دی ذمہ داری اے۔ لوکاں نوں فردا فردا، جتھےآں ، جاں تنظیمیاں دی صورت چ جہاد کرن دی ہرگز اجازت نئیں اے۔
جہاد دے دوران احتیاطاں
[سودھو]- عورتاں، بچےآں تے بڈھےآں اتے وار نئیں کیتا جائے گا۔
- غیرمسلح لوکاں اتے وار نئیں کیتا جائے گا۔
- درختاں نوں کٹیا نئیں جائے گا۔
- شک دی بناء اتے کسے نوں قتل نئیں کیتا جائے گا۔
جے کوئی کافر جنگ دے دوران موت دے خوف دی وجہ توں کلمہ پڑھ لے تاں اس دا حکم ایہ اے کہ اسنوں قتل نہ کیتا جائے کیونجے اسلام جنگ تے جدل دا نئیں بلکہ امن تے اصلاح دا دین اے۔ حدیثاں تاں ایتھے تک تاکید ملدی اے کہ جے کوئی کافر سر اتے لٹکدی تلوار دیکھ کرے اسلام قبول کر لے تاں اس دے قتل توں ہتھ روک لینا ضروری اے۔
اک مرتبہ اک صحابی اک کافر نوں قتل کرن ای والا سی کہ اس نے کلمہ طیبہ پڑھ لیا، پر صحابی نے اس دے کلمے دی پرواہ نہ کیتی تے اسنوں قتل کر دتا۔ حضور نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنوں جدوں اس واقعہ دا علم ہویا تاں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے سخت لفظاں چ اس قتل دی مذمت کیتی تے صحابی دے اس قول اتے کہ اس کافر نے محض جان بچان لئی کلمہ پڑھیا سی، ارشاد فرمایا:
أفَلاَ شَقَقْتَ عَنْ قَلْبِهِ؟ (مسلم، الصحيح، کتاب الايمان، باب تحريم قتل الکافر بعد أن قال لا إله إلا اﷲ، 1 : 96، رقم : 96)
ترجمہ : کیہ توں اس دا دل چیر کے دیکھیا سی؟
آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فیر اس مقتول دے وارثاں نوں پوری دیت ادا کرن دا حکم فرمایا۔
حوالے
[سودھو]باہرلے جوڑ
[سودھو]ہور پڑھو
[سودھو]- Hashami, Sohail H., ed. Just Wars, Holy Wars, and Jihads: Christian, Jewish, and Muslim Encounters and Exchanges (Oxford University Press; 2012) 434 pages
- DeLong-Bas, Natana (2010). Jihad: Oxford Bibliographies Online Research Guide. Oxford University Press
- Djihad in: The Encyclopaedia of Islam
- Alfred Morabia, Le Ğihâd dans l'Islâm médiéval. "Le combat sacré" des origines au XIIe siècle, Albin Michel, Paris 1993
- Rudolph Peters: Jihad in Classical and Modern Islam
- Nicola Melis, "A Hanafi treatise on rebellion and ğihād in the Ottoman age (XVII c.)", in Eurasian Studies, Istituto per l'Oriente/Newham College, Roma-Napoli-Cambridge, Volume II; Number 2 (December 2003), pp. 215–226.
- Rudolph Peters, Islam and Colonialism: The Doctrine of Jihad in Modern History, "Religion and Society", Mouton, The Hague 1979
- Muhammad Hamidullah: Muslim Conduct of State
- Muhammad Hamidullah: Battlefields of the Prophet Muhammad
- John Kelsay: Just War and Jihad
- Reuven Firestone: Jihad. The Origin of Holy War in Islam
- Hadia Dajani-Shakeel and Ronald Messier: The Jihad and Its Times
- Majid Khadduri: War And Peace in the Law of Islam
- Hizb ut Tahrir: The Obligation of Jihad in Islam
- Hassan al-Banna: Jihad
- Sayyid Qutb: Milestones
- Bernard Lewis: The Political Language of Islam
- Suhas Majumdar: Jihad: The Islamic Doctrine of Permanent War; New Delhi, July 1994
- Javed Ahmad Ghamidi: Mizan
- Zaid Shakir: Jihad Is Not Perpetual Warfare
- Biancamaria Scarcia Amoretti, Tolleranza e guerra santa nell'Islam, "Scuola aperta", Sansoni, Firenze 1974
- J. Turner Johnson, The Holy War Idea in Western and Islamic Traditions, Pennsylvania State University Press, University Park, Pa. 1997
- Malik, S. K. (1986). The Quranic Concept of War. Himalayan Books. ISBN 81-7002-020-4.
- Swarup, Ram (1982). Understanding Islam through Hadis. Voice of Dharma. ISBN 0-682-49948-X.
- Trifkovic, Serge (2006). Defeating Jihad. Regina Orthodox Press, USA. ISBN 1-928653-26-X.
- Phillips, Melanie (2006). Londonistan: How Britain is Creating a Terror State Within. Encounter books. ISBN 1-59403-144-4.
- Masood Ashraf Raja (2009). "Jihad in Islam: Colonial Encounter, the Neoliberal Order, and the Muslim Subject of Resistance". The American Journal of Islamic Social Sciences 26 (4): 25.