زرمبادلہ
توازن ادائیگی[سودھو]
انیہويں صدی توں پہلے دنیا دے مختلف ملکاں دی کرنسی دی قدراں وچ تبدیلاں دی وجہ توں کسی کرنسی اُتے اعتماد نئيں کيتا جاندا سی۔ ملکی کرنسی صرف اندرون ملک استعمال ہُندی سی تے بین الا قوامی لین دین دے لئی سونے اُتے اعتماد کيتا جاندا سی، کیوں دے دنیا نے سونے نوں بین الا قوامی کرنسی تسلیم کيتا جاندا سی، اس لئی بین الا قوامی لین دین وچ صرف سونے نوں قبول کيتا جاندا سی۔
سونے دے بین الاقوامی لین دین وچ استعمال ہونے دی وجہ توں دور جدید دے شروع وچ اک ملک دے سکے دوسرے ملک دے لئی بیکار سن ۔ کیوں دے اوہ دوسرے ملکاں وچ استعمال نئيں ہُندے سن ۔ اس لئی ماہرین معیشت نے کوئی ایسا طریقہ کار وضع کرنے دی کوشش کيتی کہ اپنا سونا باہر نہ بھیجاں بلکہ اس دے بدلے سامان تجارت بھیجاں۔ اوہ سونا تے چاندہ چاں دے دنیا وچ محدود سن اس لئی اوہ اس دے ذخائر محفوظ رکھنے دے خواہش مند سن ۔ اس لئی اوہ انہاں دی بیرونی ملکاں منتقلی توں بچانے دے لئی غور تے فکر کيتا جانے لگا۔
ہیوم Dived Hume نے اٹھارويں صدی وچ ایہ نظریہ پیش کيتا، کہ جے کوئی ادائیگی زیادتی وچ ہوئے تاں اسنوں دوسرے ملکاں وچ منتقل کر دينا چاہیے۔ ایہ عدم پزیر دی کیفیت حرکت پزیر ملکاں وچ بہنے دی صلاحیت نوں (سونا چاندی) روک لیندی اے۔ ہیوم Dived Hume نے محسوس کيتا کہ بچت تے محفوظ زر اک جداں ہاں تاں اس بہاؤکے سبب قیمتاں بلند ہوجاندیاں نيں۔ اس نے ایہ ثابت کيتا کہ جے قیمتاں بلند ہاں تاں بین الالقوامی مارکیٹ وچ ساڈی تجار ذوال پزیر ہونے لگتی اے۔ اس دا کہنا اے کہ اُچی قیمتاں ملکی اشیاء نوں بیرونی مارکیٹ وچ کم کردیندی نيں۔ اس طرح ساڈے گاہگ زیادہ تر انہاں اشیاء نوں استعمال وچ فوقیت دیندے نيں، جو قیمتاں وچ زیادہ نئيں ہُندیاں نيں۔ ہیوم Dived Hume اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ کم قیمتاں تجارت نوں ترقی دیندی نيں تے جے برآمدپر نظر رکھدے ہوئے ادائیگیاں بچت نال کيتی جاواں تاں نہ سانوں تجارت وچ نقصان ہوئے گا تے نہ ہی ساڈی بچتاں وچ تنزلی آئے گی۔
ہیوم Dived Humeنے دیکھیا کہ اوہ ملکاں جو شروع وچ محفوظ زر نوں کاروبار وچ لگیا دیندے نيں تے اپنی قیمتاں نوں کم کرکے بین الاقوامی مارکیٹ وچ اپنا مقام بنالیندے نيں، اوہ غلط نئيں کردے نيں۔ کیوں کہ انہاں دی بین الا قوامی مارکیٹ برابر ودھدی رہندی اے تے ایتھے تک کہ ادائیگیاں دا توازن انہاں دے حق وچ ہوجاندا اے۔ اس دا کہنا اے بین الاقوامی مارکیٹ وچ مقام بنانے دے لئی ایہی طریقہ کار ہونا چاہیے۔
اک خاص موقع اُتے جتھے قانون رسد تے طلب نے اپنی اہمیت نوں واضع کيتااے، بین الاقوامی تجارت دے لئی غیر ملکی زر مبادلہ دی کرنسی دی قیمت دا نظریہ اے۔ جدوں بین التجارتی ملک دی کرنسی دا معیار سونا سی، تب کسی ملک دی کرنسی دی شرح مبادلہ دوسرے ملک دی کرنسی یا سکے دی مقابلے وچ اوہ نسبت سی جو اس ملک وچ سونے دی مقدار نوں دوسرے ملک دے سکہ وچ سونے دی مقدار توں (سونے نوں اک ملک توں دوسرے ملک لے جانے دے اخراجات نوں مہیا کرکے)۔ ریکاڈو Ricardo (1772۔ 1823) نے بین الاقوامی تجارت دا سبب اک چیز دی مختلف ملکاں وچ مختلف قیمتاں ہونا دسیا تے قیمت ہا تقابل Compartive Costs دا نظریہ قائم کيتا تے دسیا کہ بین التجارتی ملکاں دے درمیان شرح زرمبادلہ دے تعین دا وی ایہی نظریہ اے۔ کیوں کہ ریکاڈو Ricardo محنت نوں ہر چیز دا مخزن سمجھدا سی۔ اس لئی اس دا ایہ نظریہ ”نظریہ محنت“ Labour Cost Theory دے ناں توں وی مشہور اے۔
پہلی جنگ عظیم دے بعد معاشین نوں معلوم ہويا کہ ریکاڈو Ricardo دا نظریہ بوہت سارے حقائق دی وضاحت نئيں کر سکدا اے، اس لئی انہاں نے اسنوں نظر اندازکر دتا گیا۔ سوئیڈن دے اوہلن Ohlin تے امریکا کے ٹاسگ Taussig تے انجل Angell نے اپنی اپنی لکھتاں وچ جو 1930 دے لگ بھگ شائع ہوئیاں ریکاڈو Ricardoکے نظریہ دی مخالفت کيتی تے انہاں نے بین التجارتی ملکاں دی کرنسی دی شرح مبادلہ مقرر ہونے دی یکسانی قوت خرید Purchasing Power Parity Theory بیان کيتی۔ ایہ کہیا جاندا اے کہ دو ملکاں دے سکےآں دا تبادلہ اس نرخ اُتے ہونا چاہیے جس نرخ اُتے اک ملک دے سکے نوں دوسرے ملک دے سدے ميں تبدیل کيتا جائے، تاں اوہ اس ملک وچ کہ جس دے سکہ وچ پہلے ملک دا سکہ تبدیل کيتا گیا اے، اِنّا ہی مال خرید سکے جِنّا کہ ایہ سکہ اپنے ملک وچ خریدتا اے۔ انہاں معاشین نے ایہ دلیل پیش کيتی، کہ صرف محنت ہی عامل پیدائش نئيں اے تے مختلف ملکاں اس وجہ توں مختلف چیزاں درآمد برآمد کردے نيں کہ اک قسم دی ملکی مصنوعات ہور ملکاں دی انہاں مصنوعات دے مقابلے وچ سستی یا مہنگی ہُندیاں نيں۔ انہاں نے خیال ظاہر کيتا کہ کسی ملک دے کارخانہ دار دے لئی اشیاء دی تیاری دے ذیل وچ انہاں دا سستا ہونا خاص چیز نئيں اے، بلکہ اک ملک وچ اس تیار شدہ مال دی منگ ہونا وی ضروری اے۔
اک اطالوی معاشین پرٹیو Pareto نے 1893 وچ اپنی کتابCourse d, Ecnomic Politique وچ بین الاقومی قیمتاں وچ توازن کانظریہ پیش کيتا سی۔ ايسے زمانے وچ اک انگریز معاشین ایجورتھ Edgegeworth نے اپنے اک مضمون ”بین الاقومی قیمتاں دا خالص نظریہ“ وچ ایہ خیال ظاہر کيتا کہ جیون Jevon دے نظریہ مبادلہ Theory of Exchange تے مارشل دے پیش کردہ نظریہ ”رسد تے طلب کيتی طاقتاں وچ توازن“ توں بین الاقوامی تجارت دے بنیادی اصول وضع کیتے جاسکدے نيں۔ جو توازن دا نظریہ کہ بوہت سارے معاشیاندی مسائل دی تہ وچ موجود اے۔ توازن رسد تے طلب دے اس نظریہ نے برطانوی تے امریکی معاشین دے نظریات برائے بین الاقوامی تجارت وچ رسوخ حاصل کر ليا۔ حتیٰ 1933 وچ برطانیہ دی رائل اکنامک سوسائٹی Royal Ecnomice Sosity دے اجلاس دے ميں ایڈون کینن Edwin Cannan نے اپنے صدارتی خطبہ وچ کہیا کہ ریکارڈو Ricardo دے وقت توں اس وقت توں اس وقت تک خاص غلطی ایہ ہوئی اے، کہ اوہ بین الاقوامی تجارت دے لئی جو نظریہ قائم کردے نيں اوہ اس نظریہ توں بہت مختلف ہُندا اے جو کوئی ملک اپنی اندرونی تجارت دے لئی اختیار کردا اے۔ اس نے اس دے بعد ایہ مان لیا گیا کہ شرح زرمبادلہ دا دارو مدار کسی ملک دی کرنسی دی طلب تے رسد یا اس دے توازن ادائیگی Balance of Payments اُتے ہُندا اے۔ کسی ملک دی اندرونی تجارت دا نظریہ جو جیون Jevon تے مارشل نے پیش کيتا سی کہ اصول رسد تے طلب یا مسابقت Competition ہی اشیاء دی قیمت دا تعین کردا اے۔ 1933 مختلف ملکاں دی کرنسیاں دے شرح مبادلہ دے لئی وی ایہی نظریہ قبول کر ليا گیا۔ دنیا دے اقتصادی نظام وچ اصول تے رسد تے طلب کيتی اک ہور وڈی فتح سی۔
دوسری جنگ عظیم وچ محاربہ ملکاں نے جنگ کيتی تیاری دی وجہ توں پیداشدہ توازن ادائیگی Balance of Payments دی غیر متوازنیت دے مد نظر غیر ملکی زرمبادلہ اُتے کنٹرول نافذ کر دتا سی تے اوہ اپنے اپنے ملک دی شرح مبادلہ زر مقرر کرنے اُتے مجبور ہوئے گئے سن ۔ اُتے ایہ بہت افسوس دی گل اے لڑائی دے نو سال دے بعد وی غیر ملکی زرمبادلہ اُتے کنٹرول حالے (جب ایہ تحریر لکھی گئی سی) تک نافذ اے۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ ہن تک دنیا جنگ دے تباہ کن اثرات توں سنبھل نئيں سکی تے محاربہ ملکاں دے توازن ہا ادائیگی موافق یا متوازن Payments Balance of نئيں ہوئے نيں۔ شرح مبادکہ وچ استحکام پیدا کرنے تے مبادلہ زر دے کنٹرول نوں ختم کرنے دی غرض توں 1945 وچ جنگ ختم ہونے دے بعد اک بین الاقوامی ادارہ بین الاقوامی مالیاتی فنڈ International Monetary Fund دے ناں توں قائم کيتا گیا۔ اس گل کااحساس ہويا کہ مختلف کرنسیاں دا آزادانہ تبادلہ ڈالر دی قلت دی وجہ توں نئيں ہوئے سکدا اے تے ڈالر دی قلت اس وقت تک دور نئيں ہوئے سکدی، توں وقتیکہ امریکا وچ محصول درآمد دی گراں شرح نوں کم کيتا جائے۔ دوسرے ملکاں امریکی ڈالر زیادہ مقدار وچ اس وجہ توں حاصل نئيں کرسکدے نيں کہ امریکی حکومت نے سامان درآمد اُتے بھاری محصول لگارکھیا سی تے ایہ انہاں دے مال دی برآمد وچ جس توں اوہ ڈالر حاصل کرنے وچ وڈی رکاوٹ سی۔ امریکی حکومت نے اس ذیل وچ اک کمیشن مقرر کيتا تے امریکی صدر آئرن ہاور دے سامنے کچھ تجاویز پیش کیتیاں۔ جنہاں اُتے امریکی حکومت ہور ملکاں نوں ڈالر حاصل کرنے وچ سہولتاں مہیا کرسکے۔ کمیشن نے مارچ 1954ء وچ اپنی تجاویز پیش کیتیاں۔
محصولات درآمد تے تجارت دا عام معاہدہGeneral Agreemenet on Tariffs and Trad – (GATT) دے معاہدہ عام دا اجلاس اکتوبرماں جینوا وچ منقد ہويا سی۔ اس اجلاس توں دنیا دے مختلف ملکاں کی کرنسی دے آزادانہ تبادلہ نوں ہور تقویت پہنچی۔ گیٹ دے صدر ولگریسس Wilgracess نے ایہ خیال ظاہر کيتا کہ اسيں انہاں ملکاں دی کرنسیاں دے آزاادانہ تبادلہ نوں مستقبل نیڑے وچ دیکھ لاں گے، جو ملکاں دنیا دی تجارت وچ حصہ لیندے نيں تے کرنسیاں دے آزادانہ تبادلے توں کثیر النوع تجارت تے ادائیگی زر دے راستے صاف ہوجاواں گے۔ فیر درآمدی پابندیاں دی ضرورت نئيں رہے گی، جو اسيں لڑائی دے زمانے توں برداشت کر رہے نيں۔
کینزKwynes بین الاقوامی مالیاتی فنڈ دی اپنی تجویز وچ قرض خواہ ملک دے واجب الوصول قرض اُتے اک فیصدی دا سالانہ جرمانہ لگانا چاہندا سی۔ کیوں کہ بین الاقوامی تجارت دے بگاڑنے وچ اوہ قرض خواہ ملک نوں وی اِنّا ہی ذمہ دار سمجھدا سی کہ جِنّا کہ قرض لینے والے ملک نوں۔ اس دی وجہ ایہ سی کہ قرض خواہ ملک محصول درآمد وچ وادھا کرکے مقروض ملک دا سامان تجارت روک سکدا اے تے جے جرمانے دی شق لگی ہوئے توممکن اے اپنے محصولات درآمد وچ تخفیف کر دے تے اس طرح بین الاقوامی تجارت وچ رخنہ نہ پئے۔
1944 (I M F) International Montry Fund وچ برٹن وڈ وچ اس دی بنیاد رکھی گئی۔ ابتداماں اس دے رکن ملکاں دی تعداد تیس سی۔ مگر اگلے سال اس دی رکنیت عام ملکاں دے لئی کھول دتی گئی۔ اج کل اس ممبر دے ملکاں دی تعددا 051 توں زیادہ اے IMFکی رکنیت دے لئی ہر رکن اس دے فنڈ وچ اپنا حصہ ادا کردا اے۔ ایہ حصہ ڈالراور دوسری بین الاقوامی کرنسیاں دی شکل وچ ہُندا اے۔ ایہ جمع شدہ فنڈ IMF دے فنڈ وچ اک جز دے طور اُتے حصہ لیندا اے۔ جس دا رائے شماری دے بعد فیصلہ کيتا جاندا اے۔ ایہ آبادی معیشت تے دوسرے اہم منصوبےآں وچ لگایا جاندا اے۔
بین الاقومی مالیاتی فنڈ کااک خاص مقصد ایہ اے کہ ممبر ملکاں دی کرنسی وچ استقلال پیدا کر نے وچ معاون ثابت ہوئے۔IMF زرمبادلہ دی کمی دا شکار ملکاں نوں رکن ملکاں دا فالتو زرمبادلہ دلاندا اے۔ اس طرح انہاں دی پریشانیاں نوں کم کردا اے۔ مختلف ملکاں جنہاں نوں ادائیگیاں دے لئی زرمبادلہ دی ضرورت ہُندی اے اوہ اپنی ادائیگیاں IMF دی طرف کردیندے نيں۔ گویا اوہ اپنے کوٹے دے بدلے کاغذی کرنسی دیندے نيں۔
کسی ملک دی درآمد تے برآمد اس وقت برابر ہوئے گی، جدوں اس دی ملکی کرنسی بین الاقونی بازار وچ اپنی قیمت آزادانہ طور اُتے قائم کرے۔ کیوں کہ بیشی قیمت تجارت نوں نقصان پہنچاندی اے تے سکہ دی قیمت اصول رسد تے طلب تے توازن ادائیگی ayments Balance of دے عمل توں مقرر ہونے دتی جائے۔ غیر ملکی زر ہائے مبادلہ یا غیر ملکی کرنسیاں دے روزانہ نرخ عام معاشی قوتاں دے قانون توازن دے مطابق تعین ہُندے نيں۔
اگر کسی ملک نوں بین الاقومی بازار زر وچ اپنے سکے دی اصلی قیمت مقرر کرانا منظور اے تاں اسنوں شرح زرمبادلہ دے زور دار ہچکولاں نوں روکنے دی تدابیر اختیار کرنی ہاں گی۔ ایہ چیز ’حسابات ہمواری Exchange Equalistisation Account ؑتبادلہ زر دے طرز اُتے حساب ہمواری دے اجزاء توں حاصل ہوسکدی اے۔ جدوں کدی غیر ملکی زرمبادلہ دا نرخ چڑھ جاندا اے تاں حسابات ہمواری تبادلہ زر بازار زر وچ کود پڑدے نيں تے مناسب حد تک اس دے نرخ نوں گرادیندے نيں۔۔ اقتصادی قوتاں خود بخود غیر ملکی زر مبادلہ دی قیمتاں حدود وچ رکھدی نيں۔ کیوں دے غیر ملکی کرنسی دی منگ ودھدی اے تاں اس دی قیمت ودھ جاندی اے تے اسنوں خود فائدہ نئيں رہندا اے۔ تبادلہ زر تے عارضی تے فوری ضرورت دے تحت اک چارہ کار نيں۔
پاکستان دا اک فیصلہ[سودھو]
1049 وچ برطانیہ تے بھارت نے اپنے سکے دی قیمت گھٹائی، لیکن پاکستان نے اپنے سکے دی قدر گھٹانے توں انکار کر دتا۔ ایہ بہت اہم فیصلہ سی، اس توں پاکستان دی خود مختاری ثابت ہوئے گئی۔ اس توں وڈا سیاسی فائدہ ہويا پاکستان اپنے اس اقدام توں عالمی پریس دی شہ سرخی بن گیااور دنیا نوں پتہ چل گیا کہ پاکستان اک آزاداور خود مختارملک دا ناں اے۔
پاکستانی روپئے دی قیمت نہ گھٹانے دا جتھے سیاسی فائدہ ہويا، اوتھے اسنوں اْقتصادی نقصان اٹھانا پيا۔ پاکستانی روپیہ دی شرح نہ گھٹانے دا فوری اثریہ ہويا کہ روئی تے جوٹ دی قیمتاں گر گئياں تے روئی دی قیمت کم ہوئے کے واپس اپنی سطح اُتے آگئی تے ایہ بیرونی ملکاں برآمد دی جانے لگی۔ لیکن جوٹ دے نرخ وچ افراتفری پھیل گئی کیوں کہ پاکستان دے گھٹیا جوٹ دا واحد گاہک بھارت سی۔ بھارت دے نال پاکستان دا تجارتی توازن شروع توں ہی موافقFavourable Balance of Trade سی۔ اس لئی بھارت وچ پاکستانی سکہ دی قیمت زیادہ رہی سی۔ اس لئی اقتصادی نقطہ نگاہ توں پاکستانی سکہ دی قیمت بھارت دی کرنسی توں مہنگی ہونی چاہیے۔ لیکن اِنّی مہنگی جِنّی کہ پاکستان نے مقرر دی سی۔ یعنی پاکستانی سو روپیہ 441 بھارتی روپیہ۔ بین الا قوامی بازارِ زر وچ پاکستان لین دین برطانیہ دی کرنسی اسٹرلنگ وچ کردا سی، جس دی قدر گھٹ چکی سی۔ اس لئی اقتصادی نقطہ توں پاکستانی سکے دی قیمت گرچکی سی۔ لیکن پاکستانی روپیہ دی شرح نہ گھٹانے دے سبب پاکستان تے بھارت دے تجارتی تعلقات منطقع ہوئے گئے تے بھارت نے پاکستانی جوٹ اٹھانے توں انکار کر دتا۔ اس دے نتیجے وچ جوٹ دے نرخ گرنے لگے۔ جوٹ دے نرخاں نوں گرنے توں روکنے دی خاطر جوٹ دا نرخ اس نرخ توں جو روپیہ دی شرح نہ گھٹانے دے فیصلے توں پہلے سی نسبتأئ 92 فیصد کم کر دتا۔ حالانکہ پاکستانی کرنسی دی قیمت شرح مبادلہ دی رو توں اسٹرلنگ ملکاں تے بھاندی روپیہ دے مقابلے وچ 44 فیصد زیادہ سی۔
اسٹیٹ بینک آف پاکستان دے مرکزی بینک ہونے دی حثییت توں حکومت دا خزانہ اس دی تحویل وچ سی تے ایہ خزانہ بھارتی روپیہ تے اسٹرلنگ فاضلات دی شکل وچ سی۔ اسٹیٹ بینک انہاں فاضلات نوں پاکستانی کرنسی نوٹاں دی کفالت دے طور اُتے استعمال کر رہیا سی۔ پاکستانی روپیہ دی شرح نہ گھٹانے دے فیصلے توں انہاں فاضلات وچ پاکستانی روپیہ دے حساب توں کمی آگئی سی۔ اس لئی حکومت نے 1950 دے بجٹ وچ 45کروڑوپیہ فاضلات دی مد وچ اسٹیٹ بینک آف پاکستان نوں دتے کہ کرنسی دی زر ضمانت تے زرمحفوظ کرے۔ اس وقت پاکستان دے وزیر خزانہ نے بیان دتا کہ سٹرلنگ تے بھارتی روپیہ دے لحاظ توں انہاں دی قوت خرید وچ کوئی کمی واقع نئيں ہوئی اے۔ اساں منیا ایہ سچ اے لیکن روپیہ دی شرح کم نہ کر نے دے فیصلے توں 45 کروڑ دا خصارہ ہويا سی تے ایہ رقم رفاء عامہ دے کسی وی کم آسکدی سی۔
جون 1950 تک ایہی سلسلہ جاری رہیا، پاکستانی روپیہ دی شرح نہ گھٹانے دا بجھ جوٹ تے روئی اُتے پيا سی۔ تن مہینے دے بعد کوریا دی جنگ چھڑ گئی،جس توں بازارچڑھ گیا تے روئی تے جوٹ دی قیمتاں چڑھ گئياں تے جوٹ بورڈ جوجوٹ دی نرخاں نوں سہارا دینے دے لئی مالی مدد دے رہیا سی۔ اس نے اک کروڑ روپیہ دا منافعہ کما لیا تے پاکستان دی برآمد 1950-49 88 کروڑکے مقابلے وچ ایہ رقم 1950–51 502 کروڑ تک پہنچ گئی۔
1951 وچ جدوں کوریا دی جنگ ختم ہوئی تاں روئی تے جوٹ دی قیمتاں گر نے لگياں۔ جوٹ دا بورڈ کم کر رہیا سی، اس دے نقصان دا اندازہ 9 کروڑ روپیہ لگایا گیا سی۔ جدوں کہ پاکستانی برآمد 150 کروڑ روپیہ تک گر چکی سی۔ اس لئی 1953–54 دے بجٹ وچ 41 کروڑ روپیہ اس دے نقصان دی مد وچ دکھادی گئی تے پاکستان دی برآمد 128 کروڑ دی ہوئی۔ جدوں کہ سخت درآمدی پابندیاں دی وجہ توں 31 کروڑ دا موافق توازن تجارت رہیا۔ 1953–54 برآمد 122 کروڑ روپیہ دی ہوئی، جدوں کہ مندرجہ بالاسبب دے باعث 9کروڑ دا موافق توازن تجارت ہويا۔ اگست 1955 نوں پاکستانی کرنسی دی قدر وچ تیس فیصد کم کردتی گئی، لیکن اس وقت تک بہت دیر ہوچکی سی تے پاکستانی برآمد کوست سال عرصہ وچ ناقابل تلافی نقصان پہنچ چکيا سی۔
ماخذ[سودھو]
نصیر احمد شیخ اسلامی دستور تے اسلامی اقتصادیات دے چند پہلو۔ 9591ء نصیر احمد شیخ میکلوڈ روڈ کراچی BOOK OF ECONOMIC & THEORRY . SIONIER & HAGUE