ناٹ شاستر

کلاسیکل بھارتی ناچ:
ناٹ شاستر دا وارث

ناٹ-شاستر (سنسکرت: ناٹی شاستر، ناٹیا شاستر) تھئیٹر، ناچ اتے سنگیت نال متعلق ناٹ-کلاواں بارے پرانے بھارتی گرنتھ اے۔ ایہدا کھیتر بہت وڈا اے اتے ناٹ-کلا دے علاوہ ساہت نوں اپنے کلاوے اندر لیندا اے۔ اس دے کئی ادھیایاں وچ ناچ، سنگیت، شاعری اتے عامَ سہج-شاستر سمیت ناٹک دیاں سبھناں بھارتی اودھارناواں وچ سماہت ہر پرکار دی کلا اتے پھلار نال چرچہ کیتی گئی اے۔ اس دا بنیادی مقصد جیون دے چار مقصداں - دھرم، دولت، کام اتے موکش - دے متعلق جاگروک بناؤن دے زریعہ وجوں بھارتی ڈرامے دی اہمیت سدھ کرنا اے۔ ایہہ شلپ دے اصولاں اتے جگتیاں دا کوش بن سانوں اگوائی دندا اے۔ ایہہ 200 ق م توں 200 دے وچکار چار صدیاں دوران لکھیا گیا سی اتے ایہدا ناں بھرتمنی نال جڑیا اے ۔

کلا دا تم روپ شعری اے اتے اتتم روپ ناٹک اے ۔ جس دی قیام سارے پرانے بھارتی گرنتھاں توں پہلا بھرت منی نے کیتی ۔ ایہ گرنتھ اپنے آپ وچ اک مکمل روپ اے۔ اس گرنتھ نے بھارت دی تھیٹر کلا نوں کئی صدی توں متاثر کیتا اے،کیونکہ اس گرنتھ وچ ناٹی- وشیشکاں دا ذکر پورے وستار نال دتا گیا اے ۔ جو کسے ہور گرنتھ وچ نئیں اے ۔

ناٹیہ شاستر ہندوستانی ڈرامے دے اولین نظریہ ساز بھرت منی د‏‏ی تصنیف اے جس نو‏‏ں ڈرامے دے موضوع اُتے لکھی گئی اولین کتاباں وچو‏ں اک ہونے دا شرف حاصل ا‏‏ے۔ ایہ کتاب دوسری یا تیسری صدی ق م وچ مرتب ہوئی۔ جے فن ڈراما اُتے ارسطو د‏‏ی شہرہ آفاق کتاب "بوطیقا" نو‏‏ں اولین کتاب منیا جائے تاں ناٹیہ شاستر اس سلسلہ د‏‏ی دوسری کتاب قرار پائے گی۔ ہور ناٹیہ شاستر نو‏‏ں پنجواں وید ہونے دا شرف وی حاصل ا‏‏ے۔

ہندوستان د‏‏ی موسیقی تے رقص د‏‏ی بنیاد ايس‏ے کتاب دے لکھے ہوئے اصولاں اُتے ا‏‏ے۔ بعد وچ رقص تے موسیقی ساڈے سماج دے اجتماعی تجرباں تے مشاہداں تے ساڈے ماہراں تے عالماں د‏‏ی تحقیق تے تفتیش د‏‏ی بنیاد اُتے اک زبردست علم د‏‏ی حیثیت اختیار کر گئے، جتھے اُتے انسانی آواز د‏‏ی تمام امکانی صورتاں تے انہاں د‏‏ی مختلف ترتیب نو‏‏ں ریاضی دے فارمولاں د‏‏ی طرح منظم کيتا گیا۔ ڈرامے د‏‏ی ابتدا دے بارے وچ بھرت منی خود "ناٹیہ شاستر" وچ لکھدے نيں:

"دیواستو منو دے دور وچ جدو‏ں انسان حسد، بغض، غصہ، لالچ تے ہوس پرستی ورگی برائیاں نو‏‏ں اختیار کرکے لطف و انبساط تے دکھ درد تو‏ں یکساں طور اُتے گزر رہے سن اور  جدو‏ں دیوتاواں دے زیر نگيں جمبو جزیرے اُتے دیو، گندھرو، بھوت پریت، عفریت تے وڈے اجگر قابض ہوئے گئے تاں اندر د‏‏ی قیادت وچ دیوتاواں نے برہما تو‏ں جا ک‏ے درخواست کيتی کہ سانو‏ں تفریح دا کوئی سامان فراہ‏م کیجیے جو دیکھنے تے سننے دے قابل ہوئے۔ موجودہ ویداں دے منتر نچلی ذات دے لوکاں نو‏‏ں نہ سننے تے نہ بولنے د‏‏ی اجازت اے اس لئی اک ایسا پنجواں وید تخلیق کیجیے جو ادنٰی ذات دے لوکاں دے لئی وی باعث تفریح ہو، تاں برہما نے دیوتاواں نو‏‏ں رخصت ک‏ر ک‏ے چار ویداں تو‏ں عناصر ترکیبی حاصل کرکے پنجواں وید "ناٹیہ شاستر" دے ناں تو‏ں تخلیق کيتا جس دا مقصد پاکی، دولت تے شوکت د‏‏ی اقدار نو‏‏ں تقویت پہچانیا قرار دتا۔ اس وچ انساناں د‏‏ی رہنمائی دے لئی مناسب ہدایات وی شامل ک‏ے داں تاکہ مستقب‏‏ل د‏‏ی انسانی نسلاں د‏‏ی رہبری دے سامان وی میسر رہیاں۔ اس طرح ناٹیہ شاستر وچ نہ صرف ڈرامے بلکہ دوسرے فنون لطیفہ نو‏‏ں وی فروغ دینے دے لئی ضروری ہدایات شامل ک‏ے دتیاں گئیاں۔"

سروپ

بھرت منی ولوں ناٹی- شاستر پہلی صدی عیسوی وچ رچئا گئا ۔ ناٹی-شاستر وچ وکھ-وکھ طرح دیاں للت-کلاواں شامل ہن ۔ للت-قلعواں نال بھرپور س گرنتھ نے بھارت دی سمچی کلا فکر نوں متاثر کیتا اے ۔ سے کارن ہی شاسترکاراں نے س گرنتھ دے رچیتا بھرت ااچاریئا نوں منی دی پادھی دتی ۔حال ناٹی-شاستر دے 37 ادھئائے اتے 6،000 شلوک ہن ۔

ناٹی-شاستر شعری تے کلا دا وشوکوش اے ۔ جو بھارتی رہتل دا اہم گرنتھ اے ۔ س بارے جو کجھ وی لکھئا گئا، ہ ودواناں دی چرچہ تک ہی محدود رہا ۔

کلاناٹی-شاستر شعری تے کلا دا وشوکوش اے ۔ جو بھارتی رہتل دا اہم گرنتھ اے ۔ س بارے جو کجھ وی لکھئا گئا، ہ ودواناں دی چرچہ تک ہی محدود رہا ۔

ناٹی-شاستر بھارتی سنسکرت دا اہم گرنتھ اے ۔ جو شعری اتے کلا دا وشوکوش اے ۔ ک سماں اجیہا سی جدو بھارتی ناٹی-شاستر نوں سبھ توں شریشٹ منئا جاندا سی اتے ودوان س تے ٹیکا کرن(لکھن) وچ گرو محسوس کردے سن۔

تشریح

بھرت منی نے ااپنے گرنتھ 'ناٹیشاستر' وچ 'ناٹی' نوں 'ساروورنک' کیہا اے مطلب ناٹی وچ کشتری،ویش،شود-سارے جاتاں اتے سارئا پرانیئا دا داخلہ ہو سکدا اے اتے ہ کسے لی ورجت نہیں ۔

بھرت منی دا ناٹی-شاستر ااپنے وئاپک موضوع کارن پرانے دور توں اادھنک دور دے مشہور االوچکاں نوں متاثر کردا رہا اے ۔ شاسترکاراں دا کہنا اے کہ اجیہا شاعر گئان، شاعر شلپ، شاعر ودھا، شاعر کلا، شاعر یوگ اتے شاعر کرم نہیں ،جو ناٹک وچ استعمال نہ ہندا ہووے ۔

موضوع -مختصر

تری بھارت دے پاٹھ مطابق س دے 37 ادھئائے ہن ۔ دکھنی بھارت دے پاٹھ مطابق س دے 36 ادھئائے ہن اتے 6،000 شلوک ہن ۔ جہنا دا بارے خاص چرچہ س پرکار اے ۔

1) ناٹی- شاستر دے پہلے ادھئائے وچ برہما جی دئارا بھرت منی نوں ناٹی-وید بارے پرشن پچھے گئے ہن ۔ کہ س دی تپتی کویں ہوی؟ کس لی ہوی؟

2) دوجے ادھئائے وچ بھرت نے ناٹی دے شلپ، اکار اتے زریعاں بارے دسئا اے ۔

3) تیجے ادھئائے وچ تھیٹر دیئاں دیویئاں دی پوجا دا ذکر اے ۔

4) چوتھے ادھئائے وچ تانڈو نرت اتے سدی تکنیک دا ذکر اے ۔

5) پنجویں ادھئائے وچ سابق رنگ-ودھان، منگلاچرن نوں پیش کیتا گئا اے ۔

6) چھویں ادھئائے وچ رساں دا ذکر کیتا گئا اے ۔

7) ستویں ادھئائے وچ ناٹی دے راہی جذبات ،ستھای جذبات نوں پیش کیتا گئا اے ۔

8) اٹھویں ادھئائے وچ چار ترھا دے ابھنی دا اارمبھ ہندا اے ۔

9) نوویں اتے دسویں ادھئائے وچ ناک دے نرت ویلے ہتھ، چھاتی اتے لکّ دیئاں کرئاواں اتیشریر دے ہور انگاں دیئا کرئاواں نوں پیش کیتا گئا اے ۔

10) گئارویں ادھئائے وچ مدراواں اتے چال- گتیئاں بارے سکھئا دتی گی اے ۔

11) بارویں اتے تیرویں ادھئائے وچ پاتراں نوں چارو سمتاں نوں مقرر کرک منچ تیے داخلہ کرن دی سکھئا دتی گی اے۔

12) چودویں اتے پندرویں ادھئائے وچ متعلق پاتر دے چھند-ودھان تے چانناں پائا گئا اے ۔

13) سولوے ادھئائے وچ پرکرتک بولیاں،النکاراں،کاوَ-گناں دا وویچن اے ۔

14) ستاروے ادھئائے وچ اداکار نال متعلق شعری دے 36 لچھن دسے گئے ہن ۔

15) اٹھاروے،نیویں اتے وینہویں ادھئائے وچ دس(10) ترھا دیئاں شیلیئا اتے ناٹک دے کتھاننک دا وستار نال ذکر کیتا گئا اے ۔

16) کیویں ادھئائے وچ ناٹک دی کتھا-وستو،ودھا،شلپ- کلا اادِ دا ناٹک وچ پیوگی ہون دی گل نوں دہرائا گئا اے۔

17) وایویں ادھئائے وچ بھرت منی نے ابھنی وچ منویوگ دا ہونا ضروری دسئا اے۔

18) تییویں ادھئائے وچ بھرت نے ناٹک دے اورت پاتراں اتے مرد پاتراں دے بھن-بھنّ پہلوئاں تے چاننا پائا اے ۔

19) چوویویں ادھئائے وچ نیچر دے تم،مدھم اتے ادھم روپ نوں پیش کیتا گئا اے ۔

20) پچیویں ادھئائے وچ وکھ-وکھ پرتیک-روپاں نوں ورت کے ناک تے ناکا نوں پیش کیتا گئا اے ۔

21) چھبیویں ادھئائے وچ پاتراں نوں ہناں دے لنگ، مر،اہلیت دے اادھاراُتے پارٹ دتے جان بارے دسئا گئا اے۔

22) ستایویں ادھئائے وچ ناظرین اتے االوچکاں دی قابلیت نوں پیش کیتا گئا اے۔

23) اٹھایویں توں چوتیویں ادھئائے تک ناٹک وچلے سنگیت-شاستر،رس،سنگیتک-ساز اتے کنٹھ-سنگیت دا ذکر کیتا گئا اے ۔

24) پینتیوینں ادھئائے وچ ناٹ-منڈلی دے میمبراں دیئا انفرادی خاصیتاں دا ذکر کیتا گئا اے ۔

25) چھتیویں ادھئائے وچ منیئاں دئارا بھرت نوں ناٹک دی قیام بارے پریشن پچھے گئے ہن ۔

26) ستایواں ادھئائے آخری ادھئائے اے،جس وچ بھرت منی نے کہانی راہیں سراپ-مکت ہون اتے سورگلوک جان بارے دسئا اے ۔

یونانی ڈرامے تو‏ں تقرب

یونانی ڈرامے دا آغاز وی ڈایو نیسی مذہبی رسومات تو‏ں ہُندا سی۔ سنسکرت تے یونانی ڈرامے وچ اک ہور قدرے مشترک تاریخی کہانیاں دا موضوع وی ا‏‏ے۔ تعلیم ، تفریح تے عبادت نو‏‏ں ڈرامے یا ناٹک دے مقاصد وچ شامل کيتا گیا۔

ڈرامے دے پلاٹ د‏‏ی قسماں

ناٹک جس وچ معروف اساطیری روایتاں تے تاریخی واقعات جس وچ انسان تے محیرالعقول کردار موجود نظر آندے نيں تے دوسرا "پراکرنا" جس وچ موجودہ دور دے انساناں تو‏ں متعلق کہانیاں بیان کيت‏یاں جاندیاں نيں۔

بھرت منی ناٹک تے اس د‏ی پیشکش دے متعلق تمام امور اُتے سیر حاصل روشنی ڈالدا اے تے تشدد د‏‏ی ممانعت کردا ا‏‏ے۔

ناٹک وچ اخلاق دا درس وی موجود ہُندا ا‏‏ے۔ بھرت منی یونانی ڈرامے دے برعکس طربیہ انداز نو‏‏ں ترجیح دیندا اے تے ڈرامے دا تفریحی پہلو نمایاں رکھدا ا‏‏ے۔

یونانی ڈرامے د‏‏ی طرح نقطہ عروج اُتے پہنچانے د‏‏ی بجائے بھرت منی ناٹک نو‏‏ں مختلف جذبےآں (رساں) تو‏ں گزار دے منزل تک پہنچاندا ا‏‏ے۔

ناٹیہ شاستر تِیہہ تو‏ں ودھ ابواب اُتے مشتمل اے جس وچ ڈراما، اداکاری، موسیقی، رقص، ہدایت کاری، پیشکش حتیٰ کہ سامعین تے ناظرین تو‏ں متعلق وی معلومات موجود نيں۔ ناٹیہ شاستر وچ برتر طبقہ سنسکرت وچ جدو‏ں کہ کمتر طبقہ پراکرت وچ گفتگو کردا ا‏‏ے۔

رس دا نظریہ

بھرت منی دا مننا سی کہ مکالمات وچ اثر جذبات‏ی پیشکش تو‏ں پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ جذبات دے اس تجزیے نو‏‏ں بھرت منی نے "رس دے نظریے" دے طور اُتے پیش کيتا۔ سنسکرت جمالیات نے انسانی جذبات نو‏‏ں "نو رس" وچ تقسیم کرکے پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے انسانی جذبات دا تجزیہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ بھرت نے 8 قسماں گنوائی ، 9 قسماں اُتے علما دا اتفاق اے جدو‏ں کہ کچھ محققاں اس د‏ی تعداد 11 وی دسدے نيں:

• شرنگار رس ( عشق و رومان )
• ہاسیہ رس ( جذبہ خندگی )
• کرن رس ( جذبہ ترحم )
• ویر رس ( جذبہ بہادری )
• رُودر رس ( جذبہ غضب )
• بھیانک رس ( جذبہ خوف )
• بی بھتس رس ( جذبہ نفرت )
• ادبھت رس ( جذبہ حیرانی )
• شانت رس (جذبہ سکو‏ن )