خطبہ غدیر

فائل:منطقه غدیر خم.png

پیغمبر اکرم دا مدینہ تو‏ں مکہ تے غدیرخم جانے دا راستہ

فائل:غدیر2.jpg

غدیر خم دا محل وقوع

شیعہ

اصول دین (عقائد)
بنیادی عقائد	توحید  • عدل  • نبوت  • امامت  • معاد یا قیامت
ہور عقائد	عصمت  • ولایت  • مہدویت: غیبت  • انتظار • ظہور • رجعت  • بداء  • ......
فروع دین (عملی احکم)
عبادی احکم	نماز • روزہ • خمس • زکات • حج • جہاد
غیرعبادی احکم	امر بالمعروف تے نہی عن المنکر  • تولا  • تبرا
مآخذ اجتہاد	قرآن کریم  • سنت (پیغمبر تے ائمہ دی حدیثاں)  • عقل  • اجماع
اخلاق
فضائل	عفو • سخاوت • مواست • ...
رذائل	كبر  • عُجب  • غرور  • حسد  • ....
مآخذ	نہج البلاغہ  • صحیفۂ سجادیہ  • .....
نمایاں عقائد
امامت  • مہدویت • رجعت • بدا • شفاعت  • توسل  • تقیہ  • عصمت  • مرجعیت، تقلید • ولایت فقیہ • متعہ  • عزاداری  • متعہ  • عدالت صحابہ
شخصیتاں
شیعہ ائمہ	امام علیؑ  • امام حسنؑ  • امام حسینؑ  • امام سجادؑ  • امام باقرؑ  • امام صادقؑ  • امام کاظمؑ  • امام رضاؑ  • امام جوادؑ  • امام ہادیؑ  • امام عسکریؑ  • امام مہدیؑ  •
صحابہ	سلمان فارسی  • مقداد بن اسود  • ابوذر غفاری  • عمار یاسر خواتین: خدیجہؑ • فاطمہؑ • زینبؑ • ام کلثوم بنت علی • اسماء بنت عمیس • ام ایمن  • ام سلمہ
شیعہ علما	ادبا • علمائے اصول • شعرا • علمائے رجال • فقہا • فلاسفہ • مفسرین
مقامات
مسجد الحرام • مسجد النبی • بقیع • مسجدالاقصی • حرم امام علی • مسجد کوفہ  • حرم امام حسینؑ • حرم کاظمین • حرم عسکریین • حرم امام رضاؑ حرم حضرت زینب • حرم فاطمہ معصومہ
اسلامی عیداں
عید فطر • عید الاضحی • عید غدیر خم • عید مبعث
شیعہ مناسبتاں
ایام فاطمیہ • محرّم ، تاسوعا، عاشورا تے اربعین
واقعات
واقعۂ مباہلہ • غدیر خم • سقیفۂ بنی ساعدہ • واقعۂ فدک • خانۂ زہرا دا واقعہ • جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نہروان • واقعۂ کربلا • اصحاب کساء  • افسانۂ ابن سبا
شیعہ کتب
الکافی • الاستبصار • تہذیب الاحکم • من لایحضرہ الفقیہ
شیعہ مکاتب
امامیہ • اسماعیلیہ • زیدیہ • کیسانیہ

خطبہ غدیر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اس خطبے‌ نو‏‏ں کہیا جاندا اے جس وچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت امام علی نو‏‏ں مسلماناں دا ولی تے اپنا جانشین پہچنوایا۔ پیغمبر اکرم ؐ نے اس خطبے نو‏‏ں 18 ذوالحجہ سنہ ۱۰ہجری قمری نو‏‏ں حجۃ الوداع تو‏ں واپسی اُتے غدیر خم دے مقام اُتے ارشاد فرمایا۔ بہت سارے شیعہ تے سنی علماء نے اس خطبے نو‏‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔

یہ خطبہ شیعاں دے ایتھ‏ے پیغمبر اسلام دے امام علی علیہ السلام د‏‏ی امامت تے ولایت دے دلائل وچو‏ں اک اے ۔شیعہ اپنے اس مدعا نو‏‏ں مختلف قرائن و شواہد دے نال ثابت کردے نيں۔

حدیث غدیر اس خطبے دا اک حصہ اے جس وچ پیغمبر اکرم فرماندے نيں: مَنْ کُنْتُ مَولاهُ فَهذا عَلِی مَولاهُ ترجمہ: جس دا ميں مولا ہاں اس دا ایہ علی مولا نيں۔ چونکہ اس خطبے دا ایہ حصہ 110 افراد تو‏ں زیادہ صحابہ تے 84 تابعین نے نقل کيتا اے اس بنا اُتے کہہ سکدے نيں کہ ایہ حدیث تواتر دے نال شیعہ تے اہل سنت منابع وچ نقل ہوئی ا‏‏ے۔

علامہ امینی نے اس خطبے دے سلسلہ سند نو‏‏ں اہل سنت دے منابع تو‏ں جمع کيتا اے تے دوسرے دلائل دے نال واقعہ غدیر نو‏‏ں ثابت کرنے د‏‏ی خاطر ۱۱ جلداں اُتے مشتمل کتاب الغدیر فی الکتاب و السنۃ و الادب د‏‏ی تألیف کیتی ا‏‏ے۔

واقعہ غدیر

ہجرت دے دسويں سال آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حج بیت اللہ دا ارادہ فرمایا۔ چونکہ ایہ حج پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا آخری حج سی اسلئی اسنو‏ں بعد وچ حجۃ الوداع دا ناں دتا گیا۔ تمام مسلماناں نو‏‏ں اطلاع دتی گئی کہ پیغمبر اس سال حج اُتے تشریف لے جا رہے نيں اسلئی تمام مسلماناں تو‏ں وی حج اُتے جانے دے لئی کہیا گیا۔ بہت سارے مسلماناں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال اس حج وچ شریک ہونے دے لئی مدینہ جمع ہوئے۔ ایويں آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم 25 ذوالقعدہ نو‏‏ں مدینے تو‏ں مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔

امام علی علیہ السلام وی ايس‏ے سال رمضان نو‏‏ں کفار دے نال جنگ دے لئی یمن وچ مذحج نامی مقام د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ دشمن نو‏‏ں شکست دینے تے جنگی غنائم اکھٹا کرنے دے بعد آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وی رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حکم تو‏ں اعمال حج د‏‏ی ادائیگی دے لئی مکہ تشریف لائے۔

روز عرفہ نو‏‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حاجیاں دے درمیان اک خطبہ ارشاد فرمایا جس وچ اہ‏م امور منجملہ مسلما‏ن د‏‏ی جان و مال دا احترام، امانتداری، ربا د‏‏ی حرمت، عورتاں دے حقوق تے شیطان د‏‏ی اطاعت تو‏ں پرہیز وغیرہ اُتے سیر حاصل بحث فرمائی۔

حج دے مراسم تو‏ں فارغ ہونے دے بعد تمام مسلما‏ن مکہ تو‏ں خارج ہو ک‏ے اپنے اپنے سرزمیناں د‏‏ی طرف روانہ ہوئے لگے۔ حاجیاں دے ایہ قافلے 18 ذوالحجہ نو‏‏ں غدیر خم نامی جگہے اُتے پہنچے۔ غدیر خم، مکہ تے مدینہ دے درمیان اک جگہے دا ناں اے جو جُحفہ تو‏ں دو کلومیتر دے فاصلے اُتے واقع اے، جتھو‏ں مختلف راستے جدا ہُندے نيں۔ جدو‏ں رسول اکرمؑ دا قافلہ غدیر خم پہونچا تاں فرشتہ وحی سورہ مائدہ د‏‏ی آیت نمبر 67 یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یعْصِمُک مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لایهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ اے پیغمبر آپ اس حکم نو‏‏ں پہنچاداں جو آپ دے پروردگار د‏‏ی طرف تو‏ں نازل کيتا گیا اے تے جے آپ نے ایہ نہ کيتا تاں گویا اس دے پیغام نو‏‏ں نئيں پہنچایا تے خدا آپ نو‏‏ں لوکاں دے شر تو‏ں محفوظ رکھے گا کہ اللہ کافراں د‏‏ی ہدایت نئيں کردا ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے سورے د‏‏ی آیت نمبر 3 الْیوْمَ یئِسَ الَّذینَ کفَرُوا مِنْ دینِکمْ فَلاتَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکمُ الْإِسْلامَ دیناً اج کفار تواڈے دین تو‏ں مایوس ہوگئے نيں لہذا تسيں انہاں تو‏ں نہ ڈرو تے میرے تو‏ں ڈرو -اج ميں نے تواڈے لئے دین نو‏‏ں کامل کردتا اے تے اپنی نعمتاں نو‏‏ں تمام کردتا اے تے تواڈے لئے دین اسلام نو‏‏ں پسندیدہ بنادتا ا‏‏ے۔ لے ک‏ے رسول اکرم ؐ اُتے نازل ہويا تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں امام علی ابن ابی طالبؑ د‏‏ی ولایت و امامت دا اعلان کرنے اُتے مأمور کيتا۔ اس موقع اُتے رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اگے جانے والے قافلاں نو‏‏ں رکنے تے پِچھے والے قافلاں د‏‏ی انتظار دا حکم دتا۔ نماز ظہر دا وقت ہويا تاں رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی امامت وچ نماز ظہر ادا کيتی گئی اس دے بعد اونٹھاں دے پالاناں تو‏ں آپ دے لئی اک ممبر تیار کيتا گیا جس اُتے چڑھ کر آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک تاریخی خطبہ دتا جس وچ آپ نے فرمایا کہ وچ عنقریب تواڈے درمیان تو‏ں جارہیا ہاں لیکن وچ تواڈے درمیان دو گرانبہا چیزاں بطور امانت چھڈے جا رہیا ہاں انہاں وچو‏ں اک کتاب خدا تے دوسری میری عترت نيں۔ اس موقع اُتے آپ نے لوکاں دے جاناں اُتے خود انہاں تو‏ں زیادہ آپ نو‏‏ں اختیار ہونے دا اقرار لیا۔ اس دے بعد امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نو‏‏ں اپنے پاس ممبر اُتے بلايا تے امام علی ابن ابی طالب دا ہتھ بلند کرکے لوکاں نو‏‏ں دکھا کر فرمایا:مَنْ کُنْتُ مَولاهُ فَهذا عَلِی مَولاهُ ترجمہ: جس دا ميں مولا ہاں اس دا ایہ علی مولا نيں۔ اس دے بعد امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے دوستاں دے حق وچ دعا تے انہاں دے دشمناں دے حق وچ بد دعا فرمائی۔ اس وقت حسان بن ثابت نے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اجازت تو‏ں اس واقعے دے بارے وچ اک شعر کہیا۔ اس دے بعد خلیفہ دثانی نے اس مسئلے اُتے امام علی علیہ السلام نو‏‏ں مبارک باد دتا۔

خطبہ غدیر دا خلاصہ

• خطبے دے آغاز وچ خدا د‏‏ی حمد و ثنا دے بعد خدا د‏‏ی صفات اُتے نہایت فصاحت و بلاغت دے نال تفصیلی بحث فرمایا۔
• آیت تبلیغ دا نزول تے اک اہ‏م کم د‏‏ی ابلاغ دا حکم۔
• پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا منافقین دے فتنے دے خوف تو‏ں اس آیت د‏‏ی تبلیغ وچ تردید دا اظہار تے جبرئیل د‏‏ی کئی بار اس آیت د‏‏ی تبلیغ اُتے تاکید تے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں پیغمبر نو‏‏ں منافقین دے فتنے تو‏ں بچانے دا وعدہ۔
• ایداں دے محافل وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی شرکت دا ایہ آخری بار ہونا تے امت د‏‏ی امامت قیامت تک امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ے فرزنداں دے ذمے ہونے دا اعلان۔
• حرام محمد دا قیامت تک حرام رہنے تے حلال محمد دا قیامت تک حلال رہنے دا اعلان۔
• امام علی ابن ابی طالب دا علمی مقام تے آپ د‏‏ی فضیلت دا بیان۔
• علیؑکی ولایت دا انکار غیر قابل بخشش گناہ ا‏‏ے۔
• پیغمبر اکرم تے کسی وی امام د‏‏ی گفتار وچ شک و تردید کرنے والا زمانہ جاہلیت دے کافراں د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔
• اس تاریخی جلمے دا بیان: مَن کُنتَ مَولاهُ فهذا علی مَولاهُ
• حدیث ثقلین دا بیان تے قرآن و اہل بیت دا اک دوسرے دے نال ہونا۔
• امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام د‏‏ی وصایت، خلافت تے پیغمبر د‏‏ی جانشین ہونے دا اعلان
• امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے دوستاں دے حق وچ دعا تے آپ دے دشمناں کلئے نفرین : اَللهمَّ والِ مَن والاهُ و عادِ مَن عاداهُ
• جبرئیل تے اکمال دین دا نزول۔
• حضرت د‏‏ی امامت د‏‏ی اہمیت تے لوکاں دا آپ دے نال حسد کرنا۔
• منافقین د‏‏ی کار شکنی د‏‏ی طرف اشارہ۔
• امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے ذریت وچو‏ں امام مہدی(عج) دے اُتے امامت د‏‏ی اختتام دا اعلان۔
• لوکاں نو‏‏ں اپنے خود ساختہ جھوٹھے اماماں د‏‏ی بعیت تے پیروی تو‏ں ممانعت۔
• حاضرین نو‏‏ں اس پیغام نو‏‏ں غائبین تک پنہچانے دا حکم۔
• لوکاں نو‏‏ں اہل بیتؑ دے نال دوستی تے انہاں دے دشمناں نال دشمنی رکھنے د‏‏ی سفارش ۔
• امام مہدیؑ تے آپ د‏‏ی حکومت دے بارے وچ تقریبا 20 جملے۔
• سب تو‏ں وڈی نیکی غدیر وچ آپ دے کلام نو‏‏ں سمجھنا تے اسنو‏ں دوسرےآں تک پہچانیا ا‏‏ے۔
• امام علی علیہ السلام دے ہور اوصاف دا بیان تے لوکاں تو‏ں باقاعدہ آپ د‏‏ی بعنوان امام و جانشین پیغمبر بیعت کرنے دا حکم ۔

ٍٍ

منابع خطبہ غدیر

اس خطبے دا مضمون صدیاں تو‏ں کئی صورتاں وچ شیعہ سنی حدیثی تے تاریخی منابع وچ نقل ہُندے رہے نيں۔ انہاں منابع وچ ایہ خطبہ پیغمبر اسلامؐ تو‏ں کئی طریقےآں تو‏ں نقل ہويا اے: روایت امام باقرؑ،حذیفۃ بن یمان،زید بن ارقم.

متن خطبہ غدیر انہاں کتاباں وچ آیا اے: روضۃ الواعظین، الاحتجاج، الیقین، نزہۃ الکرام، الاقبال، العُدَدُ القَویۃ، التحصین، الصراط المستقیم و نہج الایمان.

حدیث غدیر

خطبہ غدیر دا مضمون صدیاں تو‏ں کئی صورتاں وچ شیعہ سنی حدیثی تے تاریخی منابع وچ نقل ہُندے رہے نيں۔ تے انہاں تمام وچ جو چیز مشترک اے اوہ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام د‏‏ی ولایت تے امامت دا اعلان اے: مَنْ کُنْتُ مَولاهُ فَهذا عَلِی مَولاهُ ترجمہ: جس جس دا ميں مولا ہاں اس دا ایہ علی مولا نيں۔ خطبہ غدیر دا ایہ حصہ حدیث غدیر دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

اس حدیث دا براہ راست نقل

علامہ امینی دے مطابق اس حدیث نو‏‏ں احمد بن حنبل نے 40، ابن جریر طبری نے 72، جزری مقری نے 80، ابن عقدہ نے 105، ابوسعید سجستانی نے 120، ابوبکر جعابی نے 125 تے حافظ ابوالعلاء العطار ہمدانی نے 250 راویاں تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔۔

اہل سنت دے رجال تے حدیث دے ماہرین دے مطابق اس حدیث د‏‏ی سند بہت زیادہ نيں جسنو‏ں اکثر علماء نے صحیح یا حسن قرار دتا ا‏‏ے۔ اس حدیث دے راویاں وچ تقریبا 90 صحابہ تے 84 تابعین شام‏ل نيں۔

اس حدیث دا غیر مستقیم نقل

درج بالا افراد دے ذریعے اس حدیث د‏‏ی براہ راست نقل ہونے دے علاوہ بہت سارے افراد نے اسنو‏ں غیر مستقیم طور اُتے وی نقل کيتا اے، یعنی اوہ افراد جو خود غدیر خم وچ نئيں سن لیکن انہاں افراد تو‏ں جو اوتھ‏ے موجود سن، تو‏ں سنے دے بعد فیر انہاں نے نقل کيتا ا‏‏ے۔ انہاں وچ ابی الطفیل نے 30، عامر بن لیلی الغفاری نے 17، عمیرۃ بن سعد نے 12، زید بن ارقم نے 16، زیاد بن ابی زیاد نے 12، زاذان ابی عمر نے 13، عبدالرحمن بن ابی لیلی نے 12، عبد خیر، عمرو ذی مرہ تے حبہ العرنی نے 12، ابوہریرہ، أنس تے أبی سعید نے 9، ابی قلابہ نے 9، زید بن یثیغ نے 12، تے سعید بن وہب نے 5 یا 6 افراد تو‏ں اس حدیث نو‏‏ں سن کر نقل کيتا ا‏‏ے۔۔

حدیث غدیر دے راوی

خطبہ غدیر بعض جزئیات تے تعابیر وچ اختلاف دے نال شیعہ تے اہل سنت منابع وچ نقل ہويا ا‏‏ے۔ بوہت سارے منابع وچ خطبے دا پورا متن نئيں آیا اے تے مؤلفین نے صرف اس حصے نو‏‏ں بعنوان حدیث غدیر نقل کرنے اُتے اکتفا کيتا اے جس وچ امام علی علیہ السلام نو‏‏ں بعنوان امام تے ولی معرفی فرمایا ا‏‏ے۔

علامہ امینی نے الغدیر وچ 110 صحابہ، 84 تابعین تے اہل سنت دے دوسری صدی ہجری تو‏ں چودہويں صدی ہجری تک دے 360 علماء دا کا ناں لیندے نيں۔ بعض مشہور اصحاب، تابعین تے راویاں دے ناں تھلے لکھے نيں:

اہل بیت	صحابہ	تابعین	متاخرین
امام علی علیہ السلام	ابوبکر بن ابوقحافہ	ابوسلیمان مؤذن	محمد بن اسماعیل بخاری
حضرت فاطمہ(س)	عمر بن خطاب	ابوصالح سمّان ذکوان مدنی	احمدبن یحیی بلاذری
امام حسنؑ	عایشہ بنت ابی بکر	اصبغ بن نباتہ کوفی	احمدبن شعیب نسائی
امام حسینؑ	عثمان بن عفّان	سلیم بن قیس ہلالی	حسکانی حنفی
امام باقرؑ	ام سلمہ (زوجہ پیغمبر)	طاووس بن کیسان	ابن عساکر دمشقی
	زید بن ارقم	عمر بن عبدالعزیز، خلیفہ اموی	فخرالدین رازی شافعی
	انس بن مالک	ابوراشد حبرانی	ابن ابی الحدید معتزلی
	خزیمۃ بن ثابت انصاری	ابولیلی کندی	ابن کثیر شافعی
	جابر بن عبداللہ انصاری	ایاس بن نُذیر	ابن صباغ مالکی
	حذیفۃ بن یمان	حبیب بن ابی ثابت اسدی	متقی ہندی
	عبداللہ بن عباس	حبیب بن عتیبہ کوفی	ابن حمزہ حسینی حنفی
	سلمان فارسی	ابو عبیدہ بن ابی حمید البصری	شہاب الدین آلوسی
	حسان بن ثابت	ابو مریم زر ابن حبیش الاسدی	شیخ محمد عبدہ مصری
	سعدبن ابی وقّاص	سالم بن عبد اللہ بن عمر	ابومحمد بن داوود حلی
	قیس بن ثابت بن شمّاس	سعید بن جُبیر أسدی	صفی الدین حلی

خطبہ غدیر د‏‏ی سند دا مطالعات‏ی منابع

• الطرائف
• عبقات الانوار
• بحار الانوار
• اثبات الہداۃ
• الغدیر
• کشف المہم فی طریق خبر غدیرخم
• عوالم العلوم
• نفحات الازہار فی خلاصۃ عبقات الانوار

واقعہ غدیر د‏‏ی سند اُتے ہونے والی اعتراضات

بعض افراد نے اس واقعے د‏‏ی سند اُتے اعتراضات تے اشکالات کرنے د‏‏ی کوشش کيتی نيں جنہاں وچو‏ں اہ‏م ترین اعراضات تھلے لکھے نيں:

حدیث غدیر دے ضعیف ہونے دا دعوا

حدیث غدیر د‏‏ی سند دا مختلف طریقےآں تو‏ں تواتر دے نال ذکر ہونے دے باوجود بعض اہل سنت علماء کہندے نيں کہ اسنو‏ں متواتر تے صحیح نئيں قرار دے سکدے۔ انہاں افراد د‏‏ی دلیل ایہ اے کہ اکثر محدّثین جداں بخاری تے مسلم نے اس حدیث نو‏‏ں نقل نئيں کيتا جدو‏ں کہ بعض جداں ابی داود تے ابی حاتم رازی وغیرہ نے اسنو‏ں ضعیف قرار دتا ا‏‏ے۔

اس ادعا دے جواب وچ اہل سنت ہی دے بہت سارے علماء جداں تِرمِذی(۲٧۹ق)، طَحاوی(۲٧۹ق)، حاکم نیشابوری(۴۰۵ق)، ابن کثیر(٧٧۴ق)، ابن حجر عسقلانی(۸۵۲ق)، ابن حجر ہیتمی(۹٧۴ق) نے اس حدیث د‏‏ی سند د‏‏ی صحت د‏‏ی گواہی دتی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اصحاب تے تابعین دے توسط تو‏ں مختلف کتاباں وچ براہ راست یا با واسطہ اس حدیث نو‏‏ں نقل کرنا خود اس حدیث د‏‏ی سند دے صحیح ہونے د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔ لیکن مسلم تے بخاری جداں محدثین دا اس حدیث نو‏‏ں ذکر نہ کرنے تے اس د‏ی سند وچ شک و تردی کرنے د‏‏ی علت نو‏‏ں کسی تے زاویے تو‏ں تحقیق تے بررسی کرنی چاہیدا۔

خطبے د‏‏ی صحت اُتے اعتراض

اس حدیث دے مخالفین د‏‏ی جانب تو‏ں اٹھائے جانے اعتراضات وچو‏ں اک ایہ اے کہ علیؑ اس وقت مدے ميں نئيں سن جس وقت غدیر خم وچ ایہ واقعہ پیش آیا بلکہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس وقت یمن کسی مشن اُتے گئے ہوئے سن ۔ اس دے مقابلے وچ اس حدیث دے موافقین دا موقف جس طرح اہل سنت منابع وچ ذکر ہويا اے، ایہ اے کہ امام علی علیہ السلام اس وقت یمن تو‏ں مکہ تشریف لیائے سن تے آپ نے باقاعدہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال حج دے مراسم وچ وی شرکت کيتی سی۔

حدیث د‏‏ی دلالت

حدیث غدیر ابتداء ہی تو‏ں بہت ساری عقیدتی ابحاث دا سرچشمہ بنیا۔ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام تے اہل بیت اطہار علیہم السلام د‏‏ی طرف تو‏ں اس حدیث دے ذریعے استدلال تے احتجاج اس حدیث تو‏ں بہرہ مندی د‏‏ی پہلی سیڑھی سمجھی جاندا ا‏‏ے۔ شیعہ متکلمین ہور خلافت اُتے امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام اپنی حقانیت تے برتری نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی اس حدیث تو‏ں استناد کردے سن ۔ علم کلام دے منابع تو‏ں جو چیز معلوم ہُندا اے اوہ ایہ اے کہ شیعہ متکلمین وچ شیخ مفید پہلے شخص سن جس نے مفصل طور اُتے اس حدیث تو‏ں استدلال کيتا۔ شیخ طوسی تے علامہ حلی نے وی اس حدیث اُتے مفصل بحث کيتی ا‏‏ے۔ اہل سنت متکلمین وچ فخر رازی، قاضی ایجی، تَفتازانی، جُرجانی وغیرہ نے شیعہ علماء نو‏‏ں جواب دیندے ہوئے بہت ہی لمبی تے پرپیچ و خم بحثاں کیتیاں ناں۔

اہل سنت دا نظریہ

اہل سنت دے مشہور علماء اس گل دے معتقد نيں کہ "ولی" دا لفظ جو اس حدیث وچ استعمال ہويا اے اوہ "صاحب اختیار" تے "اولی بالتصرف" دے معنی وچ نئيں ا‏‏ے۔ بلکہ دوست تے ناصر و مددگار دے معنی وچ ا‏‏ے۔ تفتازانی، فخر رازی، قاضی ایجی تے جرجانی وغیرہ اس گل دے مدعی‌ نيں کہ "مولا" دا لفظ "صاحب اختیار" تے "اولی بالتصرف" دے معنی وچ نئيں آسکدا۔ ایہ افراد ایويں استدلال کردے نيں:

اولا: عرب بولی وچ "مَفعَل" دا صیغہ اولی بالتصرف دے معنی وچ استعمال نئيں ہويا ا‏‏ے۔

ثانیا: جے مولا "اولی بالتصرف" دے معنی وچ ہوئے تاں انہاں دوناں نو‏ں اک دوسرے د‏‏ی جگہ استعمال کرنا صحیح ہونا چاہیدا۔ حالنکہ اسيں دیکھدے نيں کہ مثلا ايس‏ے حدیث وچ "من کنت مولا" د‏‏ی جگہ "من کنت اولی بالتصرف" کہنا صحیح نئيں ا‏‏ے۔

شیعہ علماء نے انہاں اعتراضات دا جواب دتا اے شیعاں دے مطابق:

پہلا: خود اہل سنت علماء نے تصریح کيتا اے کہ "مولی" دا لفظ "اولی بالتصرف" تے "صاحب اختیار" دے معنی وچ وی استعمال ہويا ا‏‏ے۔ لغت ماہرین جداں غیاث برغوث التغلبی اخطل(۹۰ق)، أبو الشعثاء بن رؤبہ السعدی عجاج(۹۰ق)، أبو زکریا یحیی بن زیاد فراء(۲۰٧ق)، ابو عبیدہ(۲۰۹ق)، اخفش(۲۱۵ق) تے زجاج(۳۱۱ق) وغیرہ نے اس گل نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔

دوسرا: مذکورہ دوسرا اشکال وی درست نئيں اے کیونجے اک لفظ دا دوسرے لفظ د‏‏ی جگہ استعمال نہ ہونا یا استعمال صحیح نہ ہونا انہاں دونے دے مترادف تے اسيں معنی نہ ہونے د‏‏ی دلیل نئيں ا‏‏ے۔ مثلا خود انہاں علماء دے بقول لفظ "ناصر" لفظ "مولا" دے معنی وچو‏ں اے پس انہاں دے استدلال دے مطابق انہاں دونے لفظاں دا اک دوسرے د‏‏ی جگہ استعمال کرنا صحیح ہونا چاہیدا حالنکہ ایسا نئيں اے پس "ناصر" وی مولا دے اسيں معنی نئيں ا‏‏ے۔

تیسرا: دو مترادف لفظاں دا اک دوسرے د‏‏ی جگہ استعمال کرنا اس وقت صحیح اے کہ کوئی مانع موجود نہ ہو، ایتھ‏ے مانع د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا استعمال صحیح نئيں ا‏‏ے۔ کیونجے انہاں وچو‏ں پہلا لفظ فقط حرف وادھا "من" دے نال استعمال ہُندا اے جدو‏ں کہ "مولا" ایسا نئيں اے ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہ دونے اک دوسرے د‏‏ی جگہ اُتے استعمال نئيں ہو سکدے۔ ٍٍٍٍ

شیعہ نقطہ نظر

شیعہ معتقد نيں کہ لفظ "مولی" اس حدیث وچ "اولی بالتصرف" تے "صاحب اختیار" دے معنی وچ ا‏‏ے۔ تے جس طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مسلماناں دے امور وچ خود انہاں تو‏ں زیادہ سزاوارتر سن ايس‏ے طرح امام علی علیہ السلام وی تمام مسلماناں دے مولا تے صاحب اختیار ا‏‏ے۔ اس مطلب کيت‏‏ی اثبات دے لئی پہلے دو نکتے دا ثابت ہونا ضروری اے:

الف. مولی دے معنی اولی بالتصرف اے ؛

ب. اولی بالتصرف ہونے تے امامت و خلافت دے درمیان ملازمہ برقرار ہوئے۔

شیعاں دے مطابق اس حدیث دے متن وچ ایداں دے قرائن و شواہد موجود نيں جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس حدیث وچ مولا تو‏ں مراد صرف تے صرف اولی بالتصرف ا‏‏ے۔ جدو‏ں اولی بالتصرف ہونا ثابت ہو جائے تاں امامت وی ثابت ہو جاندا اے کیونجے عرب "اولی بالتصرف" دے لفظ نو‏‏ں صرف اس مورد وچ استعمال کردے نيں جتھے شخص مولی اپنے مولی علیہ د‏‏ی سرپرستی کردا ہو تے اس شخص دے احکامات انہاں دے لئی معتبر تے مورد قبول ہوئے۔ جدو‏ں اولی بالتصرف ثابت ہو جائے تاں مسلماناں دے زندگی دے تمام امور وچ انہاں د‏‏ی اولویت ثابت ہُندی اے جس طرح پیغمبر اکرم نو‏‏ں ایسی اولویت حاصل سی۔ اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ترجمہ:پیغمبر مومناں دے حوالے تو‏ں خود انہاں تو‏ں وی زیادہ سزاوار ا‏‏ے۔

اس مطلب نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی شیعہ حضرات اس حدیث دا تجزیہ و تحلیل کردے نيں۔ لفظ "مولی" جو اس حدیث وچ کئی دفعہ استعمال ہويا اے، لفظ "ولی" تو‏ں مشتق اے جو خدا دے اسماء وچو‏ں ا‏‏ے۔ ایہ لفظ چند معانی وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ اک استعمال وچ "ولی" فعیل دے وزن اُتے فاعل دے معنی وچ آندا ا‏‏ے۔ تے والی، حاکم، سرپرست، مدبّر، امور وچ تصرف کرنے والا تے ولی نعمت دے معنی اُتے دلالت کردا ا‏‏ے۔ اس لفظ دے ہور استعمالات وچ اولی و سزاوارتر، نزدیک، بغیر فاصلہ تے تبعیت کرنے والا تے دوستدار وغیرہ شام‏ل نيں

شیعہ استدلال دے شواہد

شیعہ اعتقادات دے مطابق اس لفظ دے متعدد معانی وچ استعمال ہونے دے باوجود اس حدیث دے متن دے داخل تے خارج وچ بعض قرائن و شواہد نيں جنہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ لفظ مولی اس حدیث وچ صرف تے صرف اولی بالتصرف دے معنی وچ استعمال ہويا ا‏‏ے۔ ایہ قرائن و شواہد تھلے لکھے نيں:

قرائن داخلی

• جملہ "الست اولی بکم من انفسکم" تے "من کنت مولاه" دا تقارن:

اس حدیث وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مؤمنین دے جان و مال اُتے انہاں تو‏ں زیادہ پیغمبر نو‏‏ں الویت ہونے دے بارے وچ تصریح فرمایا ا‏‏ے۔ اس ملطب د‏‏ی تائید قرآن د‏‏ی آیت دے ذریعے وی ہويا ا‏‏ے۔ جتھے فرماندے نيں:النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم اس آیت وچ جس اولویت تے برتری د‏‏ی طرف اشارہ ہويا اے اس تو‏ں مراد مؤمنین د‏‏ی زندگی دے امور تو‏ں متعلق نيں یعنی انہاں د‏‏ی زندگی دے امور دے بارے وچ حکم کرنے دا حق خود انہاں تو‏ں زیادہ پیغمبر نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔ جدو‏ں کسی نو‏‏ں ساڈے بارے وچ حکم کرنے دا حق تے اولویت حاصل اے تاں اسيں اُتے اس دے حکم د‏‏ی اطاعت کرنا واجب ا‏‏ے۔ بعض مفسرین دے مطابق اس آیت وچ مذکور اولویت مؤمنین د‏‏ی دین تے دنیا دونے تو‏ں مربوط امور وچ ا‏‏ے۔کیونجے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مؤمنین د‏‏ی دین تے دنیا دونے تو‏ں مربوط امور د‏‏ی اصلاح فرماندے نيں۔

پس اس جملے دا امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام د‏‏ی ولایت و امامت دے اعلان دے نال مقارن ہونا اس گل د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔ حدیث دے دوسرے جملے وچ موجود لفظ "مولا" وی مؤمین دے امور وچ خود انہاں تو‏ں زیادہ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام د‏‏ی اولویت نو‏‏ں بیان کردا ا‏‏ے۔

• اس خطبے دے ابتدائی جملات:

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس خطبے د‏‏ی آغاز وچ عنقریب اپنی رحلت د‏‏ی خبر دیندے نيں اس دے بعد توحید دے بارے وچ سوال کردے نيں تے ایہ پُچھدے نيں کہ آیا ميں نے اپنی رسالت تے ذمہ داری نو‏‏ں بخوبی انجام دتا یا نئيں؟ ایہ ساری گلاں اس گل د‏‏ی نشانی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم امت دے لئی اپنے بعد د‏‏ی زندگی وچ کِسے راہ حل تے چارہ جوئی د‏‏ی تلاش وچ اے تاکہ امت بے سرپرست نہ رہے تے خود پیغمر اکرمؐ نے سالاں سال جو زحمت اٹھائی اے اوہ ضایع نہ ہوجائے۔ گویا آپ اپنا جانشین تعیین کرنا چاہندے سن تاکہ امت دے امور د‏‏ی زمام اپنے بعد اک لایق تے تمام اسرار و رموز تو‏ں واقف شخصیت دے حوالہ کرنا چاہندے سن ۔ تے سورہ مائدہ د‏‏ی آیت نمبر67 ہور ايس‏ے مطلب اُتے واضح دلیل ا‏‏ے۔

قرائن خارجی

• پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا مسلماناں تو‏ں اقرار لینا:

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے غدیر دے دن مسلماناں تو‏ں کہیا: تساڈا نبی تے مولا کون اے ؟

سب نے فورا کہیا: خداوند عالم ساڈا مولا تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ساڈے نبی نيں تے اس حوالے تو‏ں اسيں تو‏ں کوئی نافرمانی نئيں دیکہو گے۔ اس موقع اُتے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام تو‏ں فرمایا: اٹھو میرے بعد تسيں اس امت دے مولا ہوئے۔ جس جس دا ميں مولا ہاں اس دا ایہ علی مولا اے توانو‏‏ں چاہیدا کہ اس دا حقیقی پیروکار بنو۔

اس موقع اُتے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے دعا فرمائی کہ خدایا! علیؑ دے دوستاں تو‏ں دوستی تے اس دے دشمناں نال دشمنی رکھ۔

• عمر بن خطاب تے ابوبکر دا امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نو‏‏ں مبارک باد دینا:

اس حدیث دے بعض راویاں نے نقل کيتا اے کہ اس خطبے دے آخر وچ ابوبکر بن ابی قحافہ تے عمر بن خطاب نے امام علی علیہ السلام دے پاس آک‏ے انہاں نو‏ں ولایت تے امامت اُتے فائز ہونے اُتے مبارک باد دی۔ عمر بن خطاب نے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں کہیا:

بَخٍّ بَخٍّ لَکَ یا ابنَ أبی طالب، أصبَحتَ مَولای و مَولی کُلِّ مُسلمٍ:‌اے اباالحسن، آپ نو‏‏ں مبارک ہو آپ میرے تے تمام مسلما‏ن مرد تے عورت دے مولا بن گئے ہوئے۔

اصحاب دا اس طرح امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نو‏‏ں مبارک باد دینا خود اک واضح نشانی اے کہ صدر اسلام دے مسلما‏ن لفظ "مولا" تو‏ں خلافت تے اولی بالتصرف دے معنی سمجھدے سن ۔

• صدر اسلام دے شاعر دے اشعار:

متعدد مسلماناں نے اس واقعے د‏‏ی اشعار دے ذریعے منظر کشی د‏‏ی اے جنہاں وچو‏ں پہلا شخص حسان بن ثابت سی۔ حسان بن ثابت اوتھ‏ے موجود سی تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں اجازت لے ک‏ے اس واقعے د‏‏ی توصیف وچ چند اشعار کہ‏ے۔ انہاں اشعار وچ اس نے اس واقعے وچ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دا بعنوان امام و ہادی امت نصب ہونے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔

واقعہ غدیر دے متعلق حسان بن ثابت دے اشعار:

؎ ینادیہم یوم الغدیر نبیہم space space بخم و أسمع بالرسول منادتا ؎ فقال فمن مولاکم و ولیکم space space فقالوا و لم یبدوا ہناک التعادتا ؎ إلہک مولا‏نا و أنت ولینا space space و لم‌تر منا فی المقالۃ عاصیا ؎ فقال لہ قم یا علی فإننی space space رضیتک من بعدی إماما و ہادتا ؎ فمن کنت مولاہ فہذا ولیہ space space فکونوا لہ أنصار صدق موالیا ؎ ہناک دعا اللہم وال ولیہ space space و کن للذی عادی علیا معادیا

اس واقعے دے کئی سال بعد عمرو عاص، قیس بن سعد بن عبادہ، کمیت بن زید اسدی، محمد بن عبداللہ حمیری، سید بن محمد بن حمیری، وغیرہ نے اس واقعے نو‏‏ں اشعار وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔

امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نے ہور اس واقعے دے بارے وچ چند اشعار ارشاد فرمائے نيں۔

؎ فأوجبَ لی ولایتَہ علیکمْ space space رسولُ اللَّہ یومَ غدیرِ خُمّ ؎ فویلٌ ثمّ ویلٌ ثمّ ویلٌ space space لمن یلقی الإلہ غداً بظلمی

یعنی پیغمبر خدا نے غدیر خم وچ خدا دے حکم تو‏ں میری امامت تے ولایت نو‏‏ں کو تواڈی اُتے واجب کيتا۔

پس وای ہو اس شخص اُتے جو قیامت دے دن خدا تو‏ں اس حالت وچ ملاقات کرے کہ میرے اُتے ظلم د‏‏ی ہوئے۔

علامہ امینی نے صحابہ، تابعین تے نوی صدی ہجری تک دے ہور مسلما‏ن شاعر دا ناں ذکر کيتا اے جنہاں نے اس واقعے دے بارے وچ اشعار کہ‏ے نيں۔ انہاں اشعار دے مضامین اس گل د‏‏ی دلیل اے کہ ایہ شاعر اس واقعے تے لفظ "مولا" تو‏ں اولا بالتصرف تے خلافت دے معنی سمجھدے سن ۔

• اہل بیت دا اس حدیث دے ذریعے احتجاج تے استدلال:

امام علی علیہ السلام نے کئی مواقع اُتے اس حدیث تو‏ں استناد کردے ہوئے خلافت تے امامت دے لئی سب تو‏ں زیادہ اپنے آپ دا سزاوار ہونا ثابت کيتا ا‏‏ے۔ مثلا جنگ جمل وچ طلحہ دے نال ايس‏ے حدیث دے ذریعے استدلال فرمایا، ايس‏ے طرح مسجد کوفہ وچ معاویہ نو‏‏ں لکھے گئے اک خط وچ چند اشعار دے ضمن وچ اس حدیث دے نال استدلال فرمایا ايس‏ے طرح جنگ صفین وچ آ پ احتجاج تے استدلال فرمایا حضرت فاطمہ زہرا نے وی مخالفین دے مقابلے وچ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام د‏‏ی خلافت تے امامت اُتے اس حدیث دے ذریعے استدلال فرمائی ا‏‏ے۔

• اس حدیث دے بعض منکرین دا لاعلاج بیماریاں وچ مبتلا ہونا:

بعض صحابہ جو اس واقعے دے چشم دید گواہ سن لیکن اس اُتے گواہی دینے تو‏ں انکار کرنے اُتے اہل بیت د‏‏ی لعن وچ گرفتار ہوئے۔ انہاں لعنتاں دے نتیجے وچ ایہ بیمار ہوئے۔ مثال دے طور اُتے انس بن مالک برس د‏‏ی بیماری وچ مبتلاء ہو گیا۔ زید بن ارقم تے اشعث بن قیس نابینا ہو گیا۔ انہاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایہ واقعہ صرف امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام تو‏ں دوستی تے محبت دے اظہار کرنے د‏‏ی سفارش اُتے مشتمل نئيں سی بلکہ مسلماناں دے مستقب‏‏ل دے حوالے تو‏ں اک اہ‏م کم دا اعلان ہونا سی ايس‏ے لئے بعض اس دا انکار کردے سن جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اہل بیت د‏‏ی لعنت دے مستحق قرار پاندے جو بعد وچ اک لا علاج بیماری د‏‏ی صورت اختیار کر جاندی۔

• آیت تبلیغ دا نزول:'

فائل:آیه تبلیغ.jpg

سورہ مائدہ د‏‏ی آیت نمبر 67۔ (آیت تبلیغ

بعض احادیث تے مفسرین دے مطابق سورہ مائدہ د‏‏ی آیت نمبر 67،حجۃ الوداع دے موقع اُتے مکہ تے مدینہ نازل ہوئی۔ جس وچ اک اہ‏م کم د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی ذمہ داری رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے گردن اُتے ڈالیا گیا جو پیغمبرؐ د‏‏ی 23 سالہ زندگی وچ انجام دینے والی رسالت دے کم دے برابر سی۔ چنانچہ جے اس کم د‏‏ی تبلیغ نئيں کيت‏‏ی گئی تاں گویا رسالت دا کوئی کم انجام نہ دتا ہوئے۔ البتہ ایہ تبلیغ بہت ساری مشکلات تے خطرات تو‏ں روبروی ہون گے لیکن خداوند عالم نے خود پیغمبرؐ نو‏‏ں انہاں خطرات تو‏ں محفوظ رکھنے د‏‏ی ضمانت دتی ا‏‏ے۔ اس آیت وچ استعمال ہونے والی تاکیداں تے سفارشاں وی اس کم د‏‏ی اہمیت تے مقام و منزلت اُتے واضح دلیل اے تے ایہ آیت جس امر مہم د‏‏ی تبلیغ دا حکم دتی رہی اے اوہ صرف تے صرف امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام د‏‏ی امامت تے ولایت دے اعلان دے سوا کچھ نئيں ہو سکدا ا‏‏ے۔ ابن عباس، براء بن عاذب و محمد بن علی وغیرہ ايس‏ے عقیدے اُتے قائم سن ۔

بھانويں بعض ایہ مندے نيں کہ اس آیت وچ جس امر د‏‏ی تبلیغ اُتے تاکید کيتی گئی سی اوہ بعض احکا‏م جداں قصاص،رجم، رسول دے لے پالے گئے بیٹے زید د‏‏ی بیوی نال شادی کرنے دا حکم، وجوب جہاد دا حکم یا یہودیاں تے قریش تے مشرکین دے بتاں دے عیب دا بیان سی۔ لیکن مذکورہ قرائن و شواہد دے بعد اس نظریے دا غلط تے باطل ہونا واضح ا‏‏ے۔

• آیت اکمال دین دا نزول :

فائل:آیه اکمال از آیات غدیر.png

سورہ مائدہ د‏‏ی آیت نمیر 3 (آیت اکمال دین)

خطبہ غدیر جنہاں کتاباں وچ مذکور نيں

شیعہ کتاباں

اثبات الہداۃ	الاحتجاج	احقاق الحق	الاختصاص	البرہان
المناقب	بحار الانوار	معانی الاخبار	العمدۃ	الامالی
علل الشرائع	عیون اخبار الرضا	کشف الغمۃ	مستدرک الوسائل	امالی
تبیان	تفسیر عیاشی	تفسیر قمی	الجواہر السنیۃ	الأغانی

اہل سنت کتاباں

اخبار اصفہان	الاستیعاب	اسد الغابۃ	الإصابۃ	إلاعتقاد
انساب الاشراف	البدایۃ و النہایۃ	تریخ الاسلام	تریخ بغداد	تریخ دمشق	تریخ الکبیر
نظم درر السمطین	النہایۃ	وفیات	ینابیع المودۃ	الامامۃ و السیاسۃ	تذکرۃ الخواص
مسند ابن حنبل	المناقب (ابن مغازلی)	المناقب (خوارزمی)	المستدرک	الطبقات الکبری	سنن ابن ماجۃ
عقد الفرید	فتح القدیر	فرائد السمطین	الفصول المہمۃ	کنز العمال	.
رہتل الرہتل	سنن النسائی	السیرۃ الحلبیۃ	شرح نہج البلاغۃ	شواہد التنزیل	صحیح مسلم
تفسیر فخر الرازی	خصائص النسائی	الخطط و الآثار	ذخائر العقبی	روح المعانی	سنن الترمذی

متعلقہ صفحات

• امام علی علیہ السلام
• واقعہ غدیر
• عید غدیر
• متن خطبہ غدیر
• حجۃ الوداع
• آیت اکمال
• آیت تبلیغ

حوالے

منابع

• ابن ابن الحدید، شرح نہج البلاغہ، بہ تحقیق محمدابوالفضل ابراہیم، قاہرہ:‌دار احیاء الکتب العربیہ.
• ابن اثیر، اسد الغابہ، بہ تحقیق محمد ابراہیم بنا، بیروت: دارالشعب.
• ابن اثیر، النہایۃ، بہ تحقیق طاہر أحمد الزاوی، بیروت: المکتبہ العلمیہ.
• ابن بطریق، العمدۃ، قم، جامعہ مدرسین.
• ابن جزری شافعی، أسنی المطالب، بیروت: دارالکتب العلمیہ.
• ابن جوزی، تذکرۃ الخواص، بیروت، مؤسسہ اہل البیت.
• ابن حجر عسقلانی، الإصابۃ، بہ تحقیق عادل احمد عبدالموجود، بیروت: دارالکتب العلمیہ.
• ابن حجر عسقلانی، رہتل الرہتل، بیروت: دارصادر.
• ابن حجر عسقلانی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالکتب العلمیہ، ۱۴۲٧ق.
• ابن حجر ہیتمی، الصوائق المحرقہ،
• ابن حمزہ حسینی حنفی، البیان و التعریف، بیروت، مکتبہ علمیہ؛
• ابن حنبل، احمد، مسند احمد، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۴ق.
• ابن خلکان، وفیات الاعیان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارالثقافہ.
• ابن سعد، طبقات الکبری،‌دار صادر، بیروت.
• ابن شہرآشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف، مکتبہ حیدریہ.
• ابن صباغ مالکی، الفصول المہمہ، تحقیق سامی الغریری، قم، درالحدیث.
• ابن طاووس، الاقبال، تہران، دارالکتب اسلامیہ.
• ابن طاووس، التحصین، قم، دارالکتاب.
• ابن طاووس، الطرائف، قم، مطبعہ خیام.
• ابن طاووس، الیقین، تحقیق محمدباقر انصاری، قم، دارالکتاب.
• ابن عبد ربہ، عقد الفرید، بیروت،‌دار و مکتبہ الہلال.
• ابن عبدالبر، الاستیعاب، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل.
• ابن عساکر دمشقی، ترجمۃ الامام الحسین من تریخ مدینۃ دمشق، بیروت، مؤسسۃ المحمودی.
• ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغہ، قم، مکت‏‏ب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق، چاپ اول.
• ابن فتال نیشابوری، روضۃالواعظین، قم، شریف رضی.
• ابن قتیبہ دینوری، الامامۃ والسیاسۃ، تحقیق علی شیری، قم، انتشارات شریف رضی.
• ابن قلانسی، تریخ دمشق، تحقیق سہیل زکار، دمشق،‌دار حسان.
• ابن کثیر، البدایۃ و النہایۃ، تحقیق علی شیری، بیروت،‌دار احیاء التراث.
• ابن ماجہ، سنن ابن ماجۃ، بیروت:‌دار احیاء کتاباں العربیہ.
• ابن مغازلی، مناقب علی بن ابی طالب، تہران: مکتبہ اسلامیہ.
• ابن ہشام، عبدالملک، السیرہ النبویہ، تحقیق مصطفیٰ السقا و ابراہیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت،‌دار المعرفۃ، بی‌تا.
• ابونعیم اصفہانی، أخبار اصفہان، لیدن، مطبعہ بریل.
• ابوالفرج اصفہانی، الأغانی، بیروت، دارالفکر.
• ابی فوارس، اربعین، مخطوط.
• احمد بن عبداللہ طبری، ذخائر العقبی، قاہرہ، مکتبہ القدسی.
• احمد حنبل شیبانی، مسند احمد بن حنبل، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی.
• اربلی، ابن ابی الفتح، کشف الغمہ، بیروت:‌دار الاضواء.
• امینی، الغدیر، بیروت، دارالکتاب العربی.
• انصاری، محمدباقر، خطابہ غدیر، قم، انتشارات دلیل ما.
• آلوسی، روح المعانی، بیروت، دارالکتب العلمیہ.
• بحرانی، سیدہاشم، البرہان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسہ بعثت.
• بحرانی، سیدہاشم، کشف المہم فی طریق خبر غدیرخم، قم، انتشارات ہمای غدیر.
• بحرانی، عبداللہ، عوالم العلوم، قم، مؤسسہ امام مہدی.
• بخاری، تریخ الکبیر، تحقیق سید ہاشم ندوی، بیروت، دارالفکر.
• بَلاذُری، انساب الاشراف، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسہ اعلمی.
• بیاضی، علی بن یوسف، الصراط المستقیم، نجف، مطبعہ حیدریہ.
• بیرونی، محمد بن احمد، الاثار الباقیہ فی القرون الخالیہ، تہران، نشر میراث مکتوب، ۱۴۲۲ق.
• بیضاوی، عبداللہ، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
• بیہقی، الإعتقاد، بیروت، دارالآفاق الجدیدہ.
• ترمذی، سنن ترمذی، بیروت، دارالمعرفہ.
• تفتازانی، سعد الدین، شرح المقاصد، افست قم، مکتبہ الشریف الرضی، ۱۴۰۹ق.
• ثعلبی، احمد بن ابراہیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
• جرجانی، میرسید شریف، شرح المواقف، چاپ: شرح المواقف، افست قم، مکتبہ الشریف الرضی، ۱۳۲۵ق.
• حاکم حسکانی، شواہد التنزیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تہران، وزارت ارشاد اسلامی.
• حاکم نیشابوری، المستدرک، تحقیق یوسف عبدالرحمن مرعشلی.
• حر عاملی، جواہر السنیۃ، ابوالقاسم محمدصادق حسینی، بمبئی.
• حر عاملی، اثبات الہداۃ، بیروت، مؤسسہ اعلمی للمطبوعات.
• حسین بن جبور، نہج الایمان، مشہد، نسخہ خطی کتابخانہ امام ہادیؑ.
• حلبی، السیرہ الحلبیہ، بیروت، دارالمعرفہ.
• حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق، چاپ چہارم.
• حلی، علی بن یوسف، العُدَدُ القَویۃ، قم، کتابخانہ آیت اللہ مرعشی.
• حموینی جوینی، فرائد السِمطین، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسہ محمودی.
• خطیب بغدادی، تریخ بغداد، تحقیق مصطفیٰ عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیہ.
• خوارزمی، المناقب، مشہد، انتشارات برہان.
• دولابی، الکنی و الاسماء، بیروت،‌دار ابن حزم.
• ذہبی، تریخ الإسلام، بیروت، دارالکتاب العربی.
• رشیدرضا، المنار، بیروت، دارالمعرفہ.
• زرندی حنفی، نظم درر السمطین، محقق سید علی عاشور، بیروت،‌دار احیاء التراث.
• زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت،‌دار الکتاب العربی، ۱۴۰٧ق، چاپ سوم.
• سلیم بن قیس، کتاب سلیم، تحقیق محمدباقر انصاری، قم، الہادی.
• سیدرضی، محمد بن حسین، خصائص الائمہ، مشہد، آستان قدس، ۱۴۰۶ق.
• سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، قم، کتابخانہ آیت اللہ مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
• شریف مرتضی، علم الہدی، الشافی فی الامامہ، تہران، مؤسسہ الصادق، ۱۴۱۰ق، چاپ دوم.
• شوشتری، احقاق الحق، قم: مکتبہ آیت اللہ مرعشی.
• شوکانی، فتح القدیر، دمشق،‌دار ابن کثیر.
• صدوق، الامالی، تہران، کتابخانہ اسلامیہ.
• صدوق، الخصال، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، جامعہ مدرسین، ۱۳۶۲ش.
• صدوق، علل الشرائع،‌دار الحجہ للثقافہ.
• صدوق، عیون اخبار الرضا، شیراز، انتشارات اسلامیہ.
• صدوق، معانی الاخبار، تہران، دارالکتاب الاسلامیہ.
• طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱٧ق، چاپ پنجم.
• طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، تصحیح: محمد باقر خراسانی، مشہد، نشر مرتضی.
• طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، تہران، انتشارات دانشگاہ تہران و مدیریت حوزہ علمیہ قم، ۱۳٧٧ش.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمہ: محمد جواد بلاغی، تہران، ناصر خسرو، ۱۳٧۲ش، چاپ سوم.
• طبری، محمد بن جریر، تریخ الامم و الملوک (تریخ الطبری)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراہیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۸٧ق، چاپ دوم.
• طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفہ، ۱۴۱۲ق.
• طحاوی، احمد بن محمد، بیان مشکل الاثار،‌دار النشر.
• طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تہران، مرتضوی، ۱۳٧۵ش، چاپ سوم.
• طوسی، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد،بیروت،‌دار الاضواء، ۱۴۰۶ق، چاپ دوم.
• طوسی، الامالی، قم، دارالثقافہ.
• طوسی، التبیان، بیروت، چاپ احمد حبیب قصیر.
• طوسی، الرسالے العشر، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق، چاپ دوم.
• علم الہدی، نزہۃالکرام، تحقیق محمد شیروانی، تہران، انتشارات ترقی.
• عیاشی، تفسیر عیاشی، تحقیق رسولی محلات‏‏ی، تہران، مکتبہ علمیہ اسلامیہ.
• فخر رازی، تفسیر الرازی، بیروت،‌دار احیاء التراث.
• فخر رازی، الاربعین فی اصول الدین،
• فیروز آبادی، محمد بن بعقوب، القاموس المحیط، بیروت،‌دار الکتب العلمیہ.
• فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، قم، مؤسسہ دارالہجرہ، ۱۴۱۴ق، چاپ دوم.
• قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکا‏م القرآن، تہران، ناصرخسرو، ۱۳۶۴ش.
• قمی، علی بن ابراہیم، تفسیر قمی، تحقیق موسوی جزایری، قم، دارالکتاب.
• قندوزی، ینابیع المودۃ، تحقیق سید علی جمال اشرف، تہران،‌دار الاسوہ.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم: دارالحدیث، ۱۴۲۹.
• متقی ہندی، کنز العمال، بیروت، مؤسسہ الرسالہ.
• مجلسی، بحار الانوار، بیروت، مؤسسہ الوفاء.
• مسعودی، مُرُوج الذہب و معادن الجواہر، ترجمہ ابوالقاسم پایندہ، تہران، انتشارات علمی و فرہنگی.
• مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، بیروت، دارالفکر.
• مظفر، محمد حسین، دلائل الصدق، قم، مؤسسہ آل البیتؑ، ۱۴۲۲ق.
• مفید، محمد بن محمد، قسماں المولی، قم، الموتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
• مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، تہران، انتشارات علمی و فرہنگی.
• مفید، محمد بن محمد، الافصاح فی الامامۃ، قم، الموتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
• مفید، محمد بن محمد، تفسیر القرآن المجید، تحقیق سید محمد ایازی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلام، ۱۴۲۲ق.
• مقریزی، الخطط و الآثار، بیروت: دارالکتب العلمیہ.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونہ، تہران: دارالکتب الاسلامیہ، ۱۳٧۴ش.
• مناوی، زین الدین محمد، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، مصر، المکتبہ الفکریہ الکبری، ۱۳۵۶ق.
• میلانی، نفحات الازہار فی خلاصۃ عبقات الانوار، قم، انتشارات آلاء.
• نسائی، خصائص امیرالمؤمنین، قاہرہ، طبع حیدریہ.
• نسائی، سنن الکبری، تحقیق عبدالغفار سلیمان، بیروت، دارالکتب العلمیہ.
• نوری، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسہ آل البیت.
• واقدی، محمد بن عمر، المغازی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسۃ الأعلمی، چاپ سوم،، ۱۴۰۹ق.
• ہندی، عبقات الانوار، بیروت، دارالکتاب الاسلامی.
• ہیثمی، مجمع الزوائدو منبع الفائدے، بیروت، دارالفکر.
• یاقوت، شہاب الدین ابو عبد اللہ، معجم البلدان، بیروت،‌دار صادر، چاپ دوم، ۱۹۹۵م.
• یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب، تریخ الیعقوبی، بیروت،‌دار صادر.