قرون وسطیٰ دی فارسی شاعرائیں
عرب مسلماناں دے دو سو سالہ دورِ حکمرانی دے بعد پہلی نظر وچ قرون وسطیٰ دے ایران وچ شاعری دے منظرنامے اُتے صرف مرد چھائے ہوئے نظر آندے نيں۔ چند ناں لئی جاواں تاں انہاں وچ رودکی، فردوسی تے نظامی شامل نيں۔ لیکن سنہرے اسلامی دور دے ادب وچ دو تے ناں وی سامنے آندے نيں جنھاں تریخ نے چيتا رکھیا اے تے شاہی دربار دے ہنگامےآں وچ زندہ رہ جانے والے ایہ دونے ناں سوانیاں دے نيں۔
انہاں وچوں پہلی سواݨی شاعرہ رابعہ بلخی نيں جو زین العرب دے ناں توں وی جانی جاندیاں نيں، یعنی ’عرباں دا حُسن‘۔ انہاں دی کہانی اج وی زندہ اے۔ افغانستان وچ کئی نويں ہسپتال تے سکول انہاں دے ناں توں منسوب نيں تے والدین اکثر فخر توں اپنی بیٹیاں دا ناں رابعہ رکھدے نيں۔
انہاں دی درست تریخ پیدائش دے بارے وچ تاں معلوم نھاں لیکن عام خیال اے کہ اوہ سنہ ۹۴۰ وچ اج دے افغانستان دے شہر بلخ وچ پیدا ہوئی سی جو اس زمانے وچ سامانیان سلطنت دا اک پھلتا پھولتا دولت مند شہر سی۔
انہاں دے والد کعب بلخ دے امیر سن تے قوی امکان اے کہ انہاں دے آباؤ اجداد عرب فوجی یا تارکین وطن سن جو انہاں علاقےآں دی فتوحات دے بعد سلطنت دے اس حصے وچ آ کے آباد ہو گئے سن ۔
سانوں رابعہ دی مڈھلا جیون دے بارے وچ صرف سرسری معلومات نيں۔ لیکن تمام شواہد دسدے نيں کہ اوہ ادب تے آرٹ دے میدان وچ اعلیٰ تعلیم یافتہ سی تے اپنے والد دی بہت لاڈلی سی جو انہاں اُتے بہت توجہ دیندے سن ۔
کہیا جاندا اے کہ انہاں دے ہم عصر تے سامانیان سلطنت دے شاہی شاعر رودکی انہاں دے بولی اُتے عبور، فصاحت تے شاعرانہ تکنیک توں بہت متاثر سن ۔
خراسان دے علاقے وچ کُڑیاں دا تعلیم یافتہ ہونا غیر معمولی گل نھاں سی جتھے اسلام توں پہلے دے رسم رواج اسلام دے بعد وی جاری سن تے جتھے مخیر خانداناں دی لڑکیاں وی اوتھے تعلیم حاصل کردی سی جو لڑکےآں نوں دتی جاندی سی۔
رابعہ دی موت دے بعد صدیاں تک شاعر رابعہ دی خوبیاں تے حسن دے گن گاندے رہے خاص طور اُتے اس دی وڈی وڈی پلکاں والی سیاہ اکھاں کے۔
رابعہ وچ شاعری دا دتا غالباً اس دے بھائی دی فوج وچ اک ترک سپاہی دے لئی پہلی نظر وچ محبت توں جلا سی۔ اس کہانی دی شروعات رابعہ دے والد امیر کعب دے بیمار ہوݨ نال ہُندی اے۔
امیر کعب نے اپنے بیٹے تے مستقبل وچ انہاں دے وارث حارث توں اپنی بہن دا خیال رکپنے تے اس دی شادی خوبیاں تے حسب و نصب وچ رابعہ دے برابر دے شخص توں کرنے دا وعدہ لیا۔
امیر کعب دی موت دے بعد حارث تخت نشین ہويا تے ايسے سلسلے وچ منعقد ہوݨ والی شانداد تقریبات وچوں اک وچ زنان خانے دی چھت اُتے بیٹھی رابعہ دی نظر اپنے بھائی دے نیڑے کھڑے تے شراب پیش کرنے والے اک نوجوان اُتے پئی۔ دا جاندا اے کہ اوہ اس دی خوبصورتی تے انداز توں بہت متاثر ہوئی۔
ایہ بکتاش سی۔ خزانے دی راکھی اُتے مامور اک نوجوان ترک سپاہی۔ شیکسپیئر دی رومانوی کہانیاں دی طرح اس سپاہی تک رابعہ دا پیغام پہنچانے دا کم اس دی آیا دے ذمے آیا۔ اوہ رابعہ دے شاعری وچ لکھے گئے محبت نامے بکتاش تک پہنچاندی رپاں۔
اک خط وچ اوہ بکتاش نال ملاقات دے لئی التجا کردیاں نيں۔ ’تم جو ہر وقت سامنے ہو اُتے غائب ہو کدھر ہو، تسيں مینوں نظر انداز کر رہے ہو تسيں کدھر ہو، آؤ میری اکھاں تے دل نوں اپنے آپ توں سیر ہوݨ دو، جے ایسا نھاں کر سکدے تاں تلوار اٹھاؤ تے میری زندگی ختم کر دو۔‘
بکتاش نوں نوجوان لڑکی دے سحر وچ آنے وچ ودھ دیر نھاں لگی۔ فیر اک روز محل دے سبزہزار وچ انہاں دا آمنا سامنا ہو گیا۔ اس نے اگے ودھ کے اس دی سکرٹ دے کنارے نوں چھونے دی کوشش کيتی۔ انتہائی برہم تے داہک(مشتعل) تے خبرے خوفزدہ رابعہ نے کہ کسی نے انھاں دیکھ نہ لیا ہو اسنوں پِچھے دھکیل دتا۔
بعد وچ اس نے اسنوں غصے بھریا اک پیغام وی شاعری وچ بھیجیا۔ اس نظم وچ اس نے بکتاش نوں اس دی ’بدتمیزی‘ اُتے برا بھلا کہیا تے حیرت دا اظہار کيتا کہ اس نے اسنوں چھونے دی جرات کینال کيتی؟ تسيں لومڑ ہو تسيں نے شیر بننے دی کوشش کینال کيتی؟ تسيں میرے لباسنوں چھونے والے کون ہُندے ہو؟ میرے لباسنوں تاں میرا سایہ وی نھاں چھو سکدا۔
بعد وچ آنے والے مبصرین کہندے نيں اس سطراں توں واضح ہو جاندا اے کہ رابعہ دی ترک فوجی وچ جسمانی طور اُتے بالکل دلچسپی نھاں سی بلکہ اس نے بکتاش نال محبت دے تصور نوں روحانی محبت دے اظہار دے لئی استعمال کيتا سی۔ ایسا سی یا نھاں، اس نے محبت نامے لِکھݨ دا سلسلہ جاری رکھیا۔
اک دن رابعہ دے بھائی نے اسنوں باغ وچ اداس گھمدے ہوئے تے اپنی نظماں پڑھدے ہوئے سن لیا۔ ’اے شام دی ہويا، جاؤ تے میری خبر اس ترک غلام تک پہنچیا دو۔‘ ترک غلام دی شناخت دے بارے وچ پُچھے جانے اُتے رابعہ نے اپنے بھائی نوں قائل کرنے دی کوشش کيتی کہ اسنوں سننے وچ غلطی ہوئی اے۔ لیکن شک دے بیج بوئے جا چکے سن ۔
اس دے کچھ عرصے بعد راج پُتر(شہزادہ) حارث بلخ دے امیر دے نال موجود سی تے اوتھے انہاں دی بہن دی شاعری پڑھی جا رہی سی۔ لیکن ایتکاں پڑھنے والے نشے وچ ڈُبے ہوئے درباری سن ۔ ہن انھاں کوئی شک نھاں سی کہ انہاں دی بہن دی محبت دا مرکز بکتاش ہی سی۔
بلخ پہنچدے ہی حارث نے بکتاش دی گرفتاری تے قید دا حکم دتا۔ رابعہ نوں شاہی حمام وچ بند کر دتا گیا تے اپنی کلائیاں کٹنے دا حکم دتا گیا۔ کہیا جاندا اے کہ انھاں نے مردے ہوئے شاہی حمام دی دیواراں اُتے اپنی آخری نظماں اپنے خون توں لکھياں۔ اس منظر تے رابعہ دی بچ جانے والی نظماں شاعر دی آنے والیاں نسلاں نوں متاثر کردی آ رہیاں نيں تے اج وی جتھے فارسی بولی بولی جاندی اے اوتھے انہاں دیاں نظماں سنی جاندیاں نيں۔
اج رابعہ دا ناں سوانیاں دی جرات تے بہادری دی مثال بن چکيا اے۔ بلخ وچ انہاں دا مزار جو طالبان دے دور وچ بند ہو گیا سی دوبارہ لوکاں دی حاضری دا مرکز اے خاص طور اُتے نوجواناں دی جو انھاں مزاحمت دی علامت سمجھدے نيں۔
مھستی گنجوی: آذربائجان دی پہلی عظیم شاعرہ[سودھو]
رابعہ دی افسوسناک موت دے لگ بھگ ۱۷۰ سال دے بعد بلخ توں تقریباً اک ہزار میل مغرب وچ گنج دے شہر وچ اک ہور غیر معمولی سواݨی شاعرہ مھستی دی پیدائش ہوئی۔ ایہ شہر ہن آذربائجان وچ اے۔ سلجوک بادشاہاں دی وسیع سلطنت جو سنہ ۱۰۳۷ توں ۱۱۹۴ سنہ تک قائم رہی اس وچ ایہ شہر فارسی فنون تے ادب دے کئی وڈے مراکز وچوں اک سی۔
اپنی پیشرو رابعہ دے برعکس مھستی شادی شدہ سی تے سلجوک دربار تے عام لوکاں دونے وچ انتہائی مقبول سی۔ پر دو بار انھاں بظاہر حکمراناں نوں ناراض کرنے دی وجہ توں جیل وی جانا پيا سی۔
انھاں نے اپنی اک نظم وچ لکھیا کہ ’میرے جداں خوبصورت ہتھ جو لطف توں جڑے نيں انھاں چمڑے وچ جکڑنے کيتی جائے سونے توں سجانا چاہیے۔‘ انھاں سلطان سنجار دے دربار وچ شاہی شاعرہ دا درجہ حاصل سی جنہاں دا دور ۱۱۵۷ وچ ختم ہويا سی۔
سانوں مھستی دی مڈھلا جیون دے بارے وچ وی بوہت گھٹ معلوم اے۔ انہاں دے والد غالباً دربار وچ اک چھوٹے اہلکار سن جنھاں نے اپنی دھی نوں اعلیٰ تعلیم دلوائی سی تے اوہ ۱۹ سال عمر وچ زبردست موسیقار بن چکی سی تے انھاں ادب اُتے وی دسترس حاصل سی۔ موسیقی وچ اوہ ’لوٹ‘ تے ’ہارپ‘ دی ماہر سی۔
مھستی نے گنج دے اک عالم دے بیٹے امیر احمد تاج الدین نال شادی کيتی تے کہیا جاندا اے کہ اوہ وی شاعر سن ۔ ايسے لئی انہاں دونے توں منصوب بہت سا کلام سیکس دے موضوع اُتے جس طرح دی گفتگو اے جس دی میاں بیوی دے درمیان توقع دی جا سکدی اے۔
انہاں دی زندگی دی بوہتے تفصیلات جنہاں وچ انہاں دے مبینہ عاشقاں، مذہبی اصولاں تے پدرشاہی معاشرے دے تقاضاں توں بغاوت دا ذکر انہاں دے اسيں عصراں یا انہاں دے اک صدی بعد وچ آنے والے مؤرخاں توں سننے نوں ملدا اے۔
گھر دی چار دیواری وچ محدود زندگی دے بارے وچ اوہ لکھدی نيں ’آپ مینوں کسی بُڈھے آدمی دے نال بنھ کر نھاں رکھ سکدے، اک چھوٹے توں تاریک کمرے وچ نھاں، اوہ جس دے بال زنجیراں دی طرح لہراندے نيں اسنوں گھر دے اندر زنجیراں دا پابند نھاں کيتا جا سکدا۔ ‘
مھستی دی شاعری دی اک اچھی گل ایہ اے کہ اس وچ آپ دا سامنا ہر شعبہ زندگی دے انساناں توں ہُندا اے۔ اس وچ موچی، کپڑےآں دے تاجر، کبوتر باز، قصائی، بیکر، جولااے، ترخان، زیر تربیت طبیب سب ملدے نيں۔ انہاں دی شاعری دا ۱۲ويں صدی دے کسی وی ايسے صنف دے کلام توں موازنہ کيتا جا سکدا اے مثلاً رباعیات عمر خیام۔
مھستی دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ انھاں نے شاعری وچ اپنے دل دی سنی تے کسی دی پرواہ نھاں کيتی۔ ایہ وی ممکن اے کہ اوہ سب نظماں جو انہاں توں منسوب دی جاندیاں نيں انھاں نے نہ لکھی ہون۔ لیکن انہاں وچوں بہت ساریاں نظماں وچ اک نسوانی احساس جو انھاں آپس وچ ملاندا اے۔
اس نظم وچ اوہ اپنے محبوب نوں چيتا کردیاں نيں جو انھاں چھڈ کے چلا گیا اے۔ ’وہ راتاں جدوں ميں تواڈی آغوش وچ سوندی سی جا چکیاں نيں۔ اوہ موتی جو ميں نے اپنی پلکاں توں چمکائے سن جا چکے نيں، تسيں میرے محبوب ساتھی تے روح دا مرہم سن جا چکے ہو تے جو وقت ميں نے تواڈے نال گزاریا سی جا چکيا اے۔
مھستی دی شاعری وچ اپنی ذات دے اظہار دے نال نال نہ دبنے والی طاقت پے۔ اس وچ سٹھ(طنز) تے مزاح اے تے لذت پسندی دا پہلو اے۔ ایہی پہلو انہاں دی شہرت دا باعث بنے۔
اج گنجہ وچ انہاں دی یاد وچ عمارتاں بنی ہوئیاں نيں۔ یونیسیف انہاں دی چيتا وچ ۹۰۰ سالہ تقریبات وی منا چکی اے۔
رابعہ تے مھستی قرون وسطیٰ دے ایران دی صرف اوہ دو سوانیاں شاعراواں نيں جنھاں چيتا رکھیا گیا اے لیکن اس دور وچ یقیناً تے سوانیاں وی رہی ہون گیاں جنھاں نے اس دور وچ موسیقی تے ادب دے کلچر وچ اپنا حصہ ڈالیا ہوئے گا۔ لیکن ایسی سوانیاں دے کم دی کوئی نشانی موجود نھاں اے۔
پر ایہ واضح اے کہ قرون وسطیٰ دی مسلم شاعراواں دے لئی ورجینیا وولف دا ’منی اینڈ اے روم آف ہر اون‘ دا تصور درست عکاسی نھاں سی۔ صدیاں تک مسلم شاعراواں دی یا تاں آواز تاں خاموش سی یا فیر انہاں دا کلام ریکارڈ نھاں کيتا گیا۔
لیکن اس تمام عرصے وچ رابعہ دے عشق دی افسوسناک کہانی تے مھستی دی شاعری ۹۰۰ سال دی مرداں دی شاعری دی موجودگی وچ توجہ حاصل کيتے ہوئے اے ۔