مالوے دی تریخ
مالوا ، پنجاب دا اک علاقا اے جیہدی تریخ بہت پرانی اے ۔
تریخ
[سودھو]مالوے دا اتیت منکھتا دے اتہاس جنا ہی پرانا اے۔ آریہ قبیلیاں دی آمد توں پہلاں وی مالوے وچّ سندھ گھاٹی والے دراوڑ نسل دے لوکاں دی وسوں سی۔ ایہناں دیاں تھیہ ہوئیاں بستیاں دے چنہ اج تیک وی روپڑ، سنام، گھڑام، دھلیواں توں اگوں راجستھان وچّ کالیاں بنگاں تیک دیکھے جا سکدے نے۔ آریاواں دا تے پکا ٹکانا ای پنجاب پٹھار توں بعد ایہو آریہ ورت، برہم ورت تے پچھوں بھارتورس اکھواؤن والا علاقہ بنیا۔ ویداں دی رچنا ایتھے مکمل ہوئی۔ ہمالیائی علاقے دیاں لپیاں 'چوں سرمور 'برہمی' لپی ایتھے ہی وکست ہوئی۔ سمیں نے پلٹی کھادھی اتے مالوا بدھ دھرم دا گڑھ بن گیا۔ جس دا ثبوت سنگھول دے تھیہ دی کھدائی وچّ نکلیاں بودھی سٹوپا دیاں پکیاں اٹاں دیاں نیہاں ہن۔
مسلم راج چ
[سودھو]بٹھنڈے دا اتہاس گواہ اے کہ غزنویاں، غوریاں دے حملیاں توں پہلاں ایتھے ہندو راجاشاہی سی۔ رضیہ بیگم دی داستان، فروزپور دا تغلقاں نال تے لدھیانے دا لودھیاں نال سبندھ جگ ظاہر اے۔ مغل دور وچّ سرہند دی چڑھت اتہاس دے پنیاں وچّ درج اے۔ ملیرکوٹلا ریاست، افغاناں دی سلطنت سی۔ رائیکوٹ والے رائے اتے اکبر دے رشتے دار دھالیوال ملوئی سن۔
ملوئی سکھ ریاستاں
[سودھو]گلّ متھہاس دی کریئے تاں سری رام چندر دے نانکے گھڑام آکھے جاندے نیں۔ سنام، سنیت، جنیر، ہٹھور دا اتہاس متھہاس رلگڈّ اے۔ پچھلیرے مغل دور وچّ سکھاں اتے سبھ توں وڈا قہر مالوے دی دھرتی دے کپّ رہیڑے وچ وڈا گھلوگھارا دے روپ وچّ واپریا۔ انیویں صدی وچّ ملیرکوٹلا وچ ہی کوکے سنگھاں نے بہادری دے جہڑے جوہر وکھائی اوہ ادتی ہن۔ گرو گوبند سنگھ جی ولوں ظفرنامہ (فتح دی چٹھی) دنیا دی تواریخ وچّ اک الوکک گھٹنا اے۔ برنالہ، پٹیالہ، سنگرور، نابھہ، فریدکوٹ، ملیرکوٹلا ورگے ریاستی صدر مقاماں دے قلعے، بارادریاں، باغ ملوئی ہنر تے کاریگری دے اعلی نمونے ہن۔
مذہبی تھانواں
[سودھو]تلونڈی صابو (دمدما صاحب)، بھینی صاحب، نانکسر کلیراں، راڑا صاحب، روزہ شریف، راجیرتن، ٹلا کعبہ فرید، ماتا چکریشوری دا مندر، ماتا سیتلا دا مندر جرگ توں الگّ مالوے دی بکل وچّ انیکاں ڈیرے، درگاہاں، مٹھّ، مسیتاں مالوے دے سانجھے سبھیاچار دیاں گواہ ہن۔
مالوے دے جنور
[سودھو]ودھیا نسل دے بیکانیری اوٹھ، ہسار تے نگورا پربتسر توں لیاندے بلد پنج کلیانیاں بوریاں مجھاں، انّ دا بھنڈار بھیڈاں، گلجاری ورگیاں دے بکریاں دے اجڑ، روہیاں، ڈھکیاں 'چ چمدے چونے، ہرناں دیاں تاراں نیل گائیاں تے روجھ، چینے کبوتر، مار کھورے ککڑ بھیڈو، تتر، شکاری کتے مالوئی شنگار رہے نیں۔ عربی تے سندھی نسل دیاں گھوڑیاں دیسی گٔوآں، ودھیاں خچراں تے گھوتے، ریکھاں 'چ سنکھاں ماردے (گنگا رام) طوطے ایتھوں دے کل دیاں ڈلکیاں نیں۔
ملوئی پہناوے
[سودھو]ملوئیاں دی پچھان اوہناں دی بولی، لباس، خوراک تے سبھاء توں جھٹّ ہی ہو جاندی سی۔ سنگرور مانسا والیاں دی کھبو پگّ، ریاستی رجواڑیاں دے ریب پجامے، بنھیاں داہڑیاں اتے پٹیالہ شاہی موتیا رنگ دیاں دستاراں ارگپن درساؤندیاں نیں۔ لدھیانے، موگے، برنالے والیاں دے چارکھانے دے سراں تے بنھے پرنے، ڈبیدار چادرے، بٹھنڈے دی لمبے لڑ والی پگّ اتے گوڈیاں توں ہیٹھ تیک جھگے، گوہڑے رنگ دے چادرے دوروں ہی مالوے دیاں شانہ بکھیردے نیں۔
جغرافیا
[سودھو]مالوے دا علاقہ بہت وڈا اتے جغرافیائی وکھریویاں والی مہان دھرتی اے۔ دھڑویل ہمالیا دی دکھنی لڑی شوالک پہاڑیاں دے پیراں توں تر بیکانیر، بہاول پور دے تھلاں تیک اتے دریا ستلج توں لے کے گھگر/سرسوتی دریا تیک دی بھوئیں مالوا اے۔ ایہدے اتلے لہندے ولّ دوآبہ، ماجھا، گنجی تے نیلی باراں، پچادھ تے تھلّ ورگے ٹپے ہن۔ دکھن دی باہی بیکانیر، بھٹنیر نال کھہندی اے۔ پرے والے پاسے بانگر، برہماورت اتے اتلے چڑھدے دی گٹھّ پوادھ دے گھاڑ تے چنگر ورگے نیم پہاڑی اوبڑ کھابڑ خطے ہن۔
بولی
[سودھو]پوادھ تے مالوے وچّ کوئی جغرافیائی حدبندی نہ ہون کارن ایہدے متعلق لوکائی وچّ وی ودواناں وچّ وی کئی بھرم بھلیکھے ہن۔ انجھ پوادھ دی بولی دا وکھریواں ہی اسدا اکو اک آدھار اے۔ ایس مطابق چمکور صاحب، سنگھول، سرہند، راجپورا، پٹیالہ، توں اتلے چڑھدے ولّ پوادھ منیا جا سکدا اے۔ ایتھوں ایہ، اوہ، ماں، گوہر، نیؤں ورگے شبد ایہہ، اوہ، وچّ، پہی، ایوں دی تھاں لے لیندے نے۔ پر کسے وی بولی دی پچھان سدھی لکیر کھچّ کے نہیں ہندی ایہہ ہولی ہولی سہجے سہجے روپ وٹاؤندی اے۔ ٹھکدار ملوئی بولی دا کھیتر برنالے، دھنول، رامپورے پھول، بٹھنڈے، جیتو، سہنے، بھدوڑ، بھائی بھگتا، کوٹکپورے، باگھا پرانا دے آل دوال دی بولی آکھی جا سکدی اے۔ لدھیانے، پٹیالے، سنگرور دی بولی 'تے پوادھ دا اثر اے اتے دھرمکوٹ، جیرے، مکھو، فروزپور اتے ماجھی دا۔ ایویں ہی گورو ہر سہائ، ممدوٹ، جلالابد، فاضلکا علاقہ لیہندی توں متاثر کیہا جا سکدا اے۔ ابوہر، ملوٹ، ڈبوالی، سنگت تے بھٹنیری دی چھاپ اے اتے مانسا، بڈھلاڈا، تلونڈی صابو بانگرو بھاء ماردے نے۔ ایہہ فرق بہت معمولی جہے نے اتے اکثر عامَ آدمی دی سمجھ وچّ نہیں آؤندے۔
ستلج دا ملوئی رہتل اتے اثر
[سودھو]مالوے دے اتہاس وچّ مڈھلے دوراں وچّ ایہہ ستلج دیاں سو دھاراں وچّ وسیا ہون کرکے برہمورت، آریہ ورت جاں بھارتورس اکھواؤندا رہا اے۔ قدرت دے ورتاریاں نے دریاواں دے وہناں دے رخ موڑ دتے، سرسوتی جاں ودیا دی دیوی دے ناں والی ندی الوپ ہو گئی۔ مارکنڈا ندی، گھگر ورگیاں اک دو دھاراں نوں چھڈّ ستلج راہ بدل بیاس نال جا رلیا۔ ہری بھری بھوئیں ٹبیاں، ککراں دا دیس بن گئی۔ مولستھان (ملتان) توں اندرپرستھ (دلی) بٹھنڈے، ہانسی وچّ دی جان والا شاہ راہ ویران ہو گیا۔ راجپوتانے دے قبیلے مالوے دے چودھری بن گئے۔ لگبھگ سارے ملوئی اپنا پچھوکا جیسلمیر نال ہی کویں نہ کویں جوڑدے نیں۔
سرہند پرگنہ
[سودھو]ترکاں، افغانیاں، ایرانیاں دی آمد توں پچھوں خاص کر تغلقاں، لودھیاں تے مغلاں ویلے توں سرہند ناں دا پرگنا سمچے مالوے دی حکومت دا مرکز رہا۔ لاہور توں دلی جان والا شاہی راہ ایتھوں دی لنگھدا سی تے ایہہ شہر عین ادھ وچّ اے۔ افغاناں دی ریاست ملیرکوٹلا لمبے سمیں تائیں مالوے وچ قایم دائم رہی۔ ممدوٹ دی نوابی انگریزاں نے ختم کر دتی سی۔ پھولکیاں دیاں ریاستاں پٹیالہ ریاست، نابھہ ریاست، جیند ریاست تے پہلوں کیتھل ریاست وی انگریزاں دی این چ آ گئیاں۔ کلسیاں ریاست والیاں دے کجھ کو علاقے تے اویں ہی آہلووالیاں دے کئی پنڈ مالوے وچّ سن۔ ایہہ سارے مہاراجہ رنجیت سنگھ توں ڈردے انگریزی راج تحت آ گئے سن۔
انگریزی راج
[سودھو]47 توں پہلاں مالوا بہتا ریاستی علاقہ سی، پر فروزپور، لدھیانہ تے انبالہ ضلعے دا وڈا حصہ سدھا انگریزی راج دا حصہ سی۔ لدھیانہ انگریزی چھاؤنی وی سی تے انگریزاں دی باقی پنجاب نوں قبضے 'چ کرن لئی اپروں ویکھن نوں پنجابی بولی، سبھیاچار، تعلیم، صحتَ دا مرکز پر وچوں سوہیا کاروائیاں دا اڈا۔ ایویں ہی فروزپور چھاؤنی وی اجیہا ہی کہ ہور مرکز سی۔ انگریزی دی پڑھائی، عیسائی دھرم تے مشن ہسپتال، سکول، ڈاکخانے پہلوں ایتھے ہی بنے۔ پنجابی دی پہلی 'بھائی مئیا سنگھ والی ویاکرن'، اجوکی وارتک دی پنڈت شردھا رام پھلوری دی پستک 'سکھاں دے راج دی وتھیا'، لدھیانے ہی گورمکھی وچّ لکھیاں گئیاں تے پہلی وار چھاپے خانے راہیں چھپیاں۔ اکھراں دی اج کل، والی شکل صورتَ بھاویں سیرامپور بنگال وچّ ولیئم کیری ولوں گھڑی گئی سی پر پہلی وار ورتی مالوے وچّ ہی گئی۔ دوراہے نیڑے پنڈ رامپور دا مانگٹ جٹّ سکھ سادھو سندر سنگھ پہلا عیسائی پرچارک سی۔
مالوے دے مسلمان
[سودھو]سنتالی والی وڈھّ ٹکّ توں پہلاں مالوے وچّ مسلمان بھراواں دی کافی وسوں سی۔ پٹیالہ ریاست نوں چھڈّ کے باقی ریاستی علاقیاں وچّ بہتی نہیں سی۔ حالانکہ ملیرکوٹلا ریاست دے نواب افغانی پچھوکڑ والے سن۔ اویں ہی دریا ستلج دے کنڈھے فروزپوروں ہیٹھاں ممدوٹ وچّ وی نوابی سی۔ مالوا اصل وچّ سمچے روپ وچّ ہی لودھیاں تغلقاں دے ویلے توں ہی سرہند دا پرگنا جاں صوبہ سی۔ مغل دور وچّ سرہند دی اہمیت بہت ودھ گئی سی۔
پنجاب دی چھانگی تراشی والی ونڈ توں پہلوں مالوے وچّ فروزپور ضلعے دی زیرا تحصیل مسلم بہو گنتی والی اکو اک تحصیل سی۔ انجھ فروزپور دے سمچے ضلعے وچّ وی مسلماناں دی گنتی کافی سی۔ بودلیاں دیاں سراواں توں تر، فاضلکا، جلال آباد پچھمی، ممدوٹ، فروزپور، مکھو، زیرا، کوٹ عیسی خاں اتے اگوں لدھیانے ضلعے وچّ جگراواں، رائیکوٹ، لدھیانہ، پائل، ماچھیواڑا، پوات، بہلولپور، نولڑی، کوٹالا، رہون ایہناں دے گڑھ سن۔ اویں ہی سرہند دا سمچا آلا دوالا خاص کر بستی پٹھاناں، بنوڑ، سمانا، احمدگڑھ ایس بھائیچارے دی بھرویں وسوں والے تھاں سی۔ سرہند اتے سمانے دیاں مسجداں توں وکھ مالوے دے بہت سارے وڈے پنڈاں وچّ اج وی ایس بھائیچارے دیاں انیک مسجداں ملوئیاں دی سانجھ والی سوچ دیاں پرتیک ہن۔
مالوے دے اسلامک پچھوکڑ دی مختصر جانکاری سانوں علاقے دے انیکاں شہراں اتے پنڈاں دے ناواں توں وی ہو جاندی اے۔ فریدکوٹ، فروزپور، فاضلکا، جلال آباد پچھمی، جلال آباد پوربی، احمدگڑھ، رائیکوٹ، بستی پٹھاناں، بہلولپور، ماچھیواڑا، لدھیانہ، سمانا، جمالپور، اسماعیل پور، سراواں بودلا، سرورپور، ملیرکوٹلا پائل، صادق، کھوہیاں سرور، شیخ سبحان (ارنیوالا) اتے انیک ہور پنڈ قصبے ایس تتھّ دی شاہدی بھردے ہن کہ ایہناں نوں وساؤن والے اسلامی عقیدیاں والے لوک سن۔
لوک عقیدے
[سودھو]نقشبندی صوفیاں دے سلسلے دا صدر مقام وی سرہند وچّ ہی سی۔ ملیرکوٹلے والے پیر حیدر شیخ اتے جگراؤں دے پیر ولی روشن دی وی بہت مانتا سی۔
مسلماناں توں اگانھ ہندو سکھ وی ایہناں تھاواں دی زیارت کردے سن۔ بٹھنڈے والا حاجی رتن دا مقام اتے فریدکوٹ وچّ ٹلا بابا شیخ فرید بہت پرسدھ تھاں سن، جتھے سارے ملوئی حاضریاں بھردے سن۔ مالوے دے جٹاں وچّ نگاہے والے پیر سخی سرور دی وی بہت مانتا سی اتے کئی پنڈاں وچّ اوتھوں اٹاں لیا کے 'نگاہے' بنے ہوئے سن۔ اجیہا اک نگاہا پنڈ اجنیر نیڑے کھنہ وچّ اج وی موجود اے۔
گگا پیر دی مانتا بیکانیر توں لے کے سمچے مالوے وچّ ہی اج تیک وی پرچلت اے۔ بھادوں دی چاننی چودے نوں احمدگڑھ نیڑے پنڈ چھپار وچّ گگا ماڑی تے لگن والا مالوے دا ہی نہیں پنجاب دا اک وڈا میلہ(چھبار دا میلہ) اے۔ بھادوں وچّ ہی ودی (نیرھے) اتے سدی (چاننے) پکھ والیاں دوویں نومیاں نوں مالوے دے بہت سارے پنڈاں وچّ بنیاں گگے ماڑیاں 'تے میلے لگدے نے۔
مذہبی بھائی چارا
[سودھو]ملیرکوٹلا ملوئیاں دی بھائی چارک سانجھ دا پرتیک اے۔
پنجاب دی ونڈ دے خونی دور وچّ وی ایس ریاست وچّ بھرا مارو قہر نے اپنا تانڈو روپ نہیں وکھایا۔ اج وی مالوے دی ایس شانامتی دھروہر وچّ اسیں سکھاں، ہندواں تے مسلماناں دی تریمورتی دے درشن کر سکدے ہاں۔ پنجاب دی اکجٹّ وراثت دی ایہہ شہر جیوندی جاگدی مورت اے۔ گرو گوبند سنگھ جی دے معصوم صاحبزادیاں نوں کندھاں وچّ چنن توں پہلاں ملیرکوٹلے دا نواب شیر محمد خان سرہند دے صوبے وجید خان دی بھری کچہری 'چوں اس ظلم دے ورودھ ہاء دا نعرا مارن کرکے روس وجوں باہر آ گیا سی۔
باراں دی آبادکاری چ ملوئیاں دا حصا
[سودھو]وسوں دے 47 ویلے ہوئے وٹاندرے پہلوں وی ملوئیاں نے لہندے پنجاب دیاں باراں آباد کرن وچّ بہت ظفر جالے سن۔ انگریزاں نے ساندل بار دے علاقے وچّ نواں نگر لائلپور وسایا سی۔ جس دیاں تحصیلاں سمندری تے لائلپور وچّ لدھیانے، امبالے تے فروزپور دے ضلعیاں والیاں نے مربعے لے کے زمین آباد کیتی۔ کجھ ملوئی منٹگمری دے ضلعے(ہن ساہیوال) وچّ وی گئے۔ بہاول پور تے گنگانگر وچّ نہراں نکلن توں پچھوں کافی ملوئی بہاول نگر وچّ تے راجستھان دے گنگانگر، بیکانیر تے ہنمانگڑھ، سورتگڑھ علاقیاں وچّ وی جا وسے۔ سندھ اتے گودلوار جاں سرگودھے وچّ ورلے ٹاویں ہی گئے۔ اجاڑے توں پچھوں مالوے وچوں اجڑے مسلمان وی زیادہ لائلپور، منٹگمری تے گجرانوالے ضلعے وچّ ہی جا کے وسے۔ ایسے طرحاں اودھروں اجڑ کے آؤن والیاں نے مالوے نوں اپنا گھر کجھ انجھ بنایا۔ لاہوریئے بہتے زیرا تحصیل اتے فروزپور دے ضلعے وچّ ہی آ کے ٹکے۔ لائلپریئے زیادہ لدھیانہ، فتح گڑھ صاحب، امبالے تے کجھ فروزپور 'چ آ کے وسے۔ پوٹھوہار (راولپنڈی، جہلم، چکوال) والے پٹیالے رہن لگے۔ سیالکوٹوں آیاں نوں سرہند دا اعلیٰ دوالا الاٹ ہویا۔ شیخوپوریئے سمانے وچّ آباد ہوئے۔ شہری وسوں وچّ گجرانوالے والے زیادہ لدھیانہ، کھنہ وچّ وسے۔ بہاولپوریئے راجپورے آ گئے۔ منٹگمری، اوکاڑا تے ملتان والے فروزپور، فاضلکا، ابوہر وچّ وس گئے۔ ریاستی علاقے وچّ ہلجل گھٹّ ہوئی۔
ذاتاں گوتاں تے مذہب
[سودھو]مالوے وچّ جاتاں گوتاں دے دھرماں مذہباں نوں جانن توں بغیر اسیں ملوئیاں نوں پوری طرحاں نہیں جان سکدے۔ پنجابیاں دی اک خاص خاصیت اے کہ اوہ جنونی اتے کٹڑ نہیں ہندے۔ نال دی نال ہی اک اؤگن اے کہ اوہ لائی لگّ تے سدھے ہون کارن افواہاں 'تے ہی یقین کرکے اک دوجے دے آہو لاہن ویلے اگا پچھا قطعی نہیں ویکھدے۔ نیڑلے اتہاس تے ہی نظر ماریئے تاں سکھاں تے انگریزاں دیاں لڑائیاں وچ انگلینڈ توں آئے ہوئے کنے کو گورے فوجی ہونے نے جہڑے لاہور دربار دیاں خالصہ فوجاں نال لڑے۔ ایہناں وچّ بہتے ساڈے پنجابی خاص کر ریاستی راجیاں دے فوجی تے پوربیے سن جہڑے آپنیاں دے ہی آہو لاہندے رہے۔ ایہو حالَ 1947 ای دی ونڈ ونڈائی ویلے ہویا۔ پنجابیاں نے تاں پاکستان دی منگ دی بڑی پچھڑ کے حامی بھری سی۔ ایہہ تاں علیگڑھیاں تے گجراتیاں دی منگ سی، پر دس لکھ پنجابی قتل ہو گئے۔ ایس دے باو جود پنجابی خاص کر ملوئی حیدرشیخ دیاں چوکیاں وی بھردے رہے نے، نینا دیوی دے چالے وی جاندے رہے ہن اتے فتح گڑھ صاحب سرہند دے جوڑے میلے اتے مکتسر دی ماگھی 'تے وی ہمّ ہما کے پجدے رہے نیں۔
رائے سکھ
[سودھو]ایس دھرتی دے وسنیکاں دے وکھو وکھ بھائیچاریاں دی جانکاری توں بناں ایہہ لکھت ادھوری ہوویگی۔ مالوے دا اک خاص بھائی چارا اے 'رائے سکھ'۔ ایہہ دریا ستلج دے نال دھر فاضلکے توں ماچھوآڑے روپڑ تیک وسدے نے۔ انگریزاں نے ایہناں نوں جان بجھّ کے نیواں وکھاؤن دی کوشش کیتی۔ حقیقت وچّ ایہہ بھائی چارا ہڑاں، ڈوبےآں، سوکےآں دا نرنتر مقابلہ کردا صدیاں توں ایتھے گھگّ وسّ رہا اے۔ بہت ہی محنتی تے سوجھ وان برادری کمبوج جاں کمبواں دی اے، جنہاں دی مالوے وچّ فروزپور جلال آباد، ابوہر، سنگرور، سنام تے پٹیالے وچّ کافی وسوں اے۔ پنجابیاں دی انکھ دے چنہ، شہید ادھم سنگھ دا سبندھ ایسے بھائیچارے نال سی۔
کمبوہ
[سودھو]کمبوہ بھائیچارے والے کھیتی باڑی خاص کر سبزیاں، وپار تے صنعت وچ وی خاص یوگدان پاؤندے رہے نے۔ ایہناں دے پرمکھ گوت، جموں، مہروک، چندی، کوڑا، تھند، جوسن، ہانڈہ تے کالرا وغیرہ مالوے وچّ ملدے نے۔ کجھ ودواناں دا متّ اے کہ مسلماناں دے ارائیں برادری دے وڈیرے پہلوں کمبوہ جاں سینی برادریاں وچوں سن۔
سینی وی کمبواں وانگ ہی کھیتی تے ونج وپار کرن والے بھائیچارے نال تعلق رکھدے نیں۔ ایہناں دی بہتی وسوں تاں پوادھ 'چ ضلع روپڑ موہالی تے پٹیالے وچّ اے، پر کجھ فتح گڑھ صاحب تے لدھیانے دے بیٹ کھیتر وچّ وی وس رہے ہن۔ اویں ہی بشنوئی برادری وی مالوے دا مان اے۔ بے شکّ زیادہ بشنوئی بیکانیر تے ہریانے دے سرسا، ہسار وچّ نے، پر مالوے دے فاضلکا، ابوہر تے مکتسر دی دکھنی گٹھّ وچ وی ایہناں دی وسوں ایہناں دے قدرت نال پیار، رکھاں تے جنگلی جیواں دے رکھوالیاں وجوں ملوئی قدر کردے ہن۔
کھیتی باڑی نال سبندھت وڈی برادری اے جٹاں دی جنہاں دی مالوے وچّ بہتات اے۔ پھولکیاں ریاستاں والے تے فریدکوٹ ریاست دے راجے بھاویں جٹّ پچھوکڑ والے نے، پر ایہہ عامَ جٹاں نالوں اپنے آپ نوں نکھیڑ کے ہی ویکھدے رہے نے۔ موگا، مکتسر، فریدکوٹ، جیرا، بٹھنڈہ، مانسا، برنالہ، لدھیانہ، پٹیالہ، سنگرور، فتح گڑھ صاحب وچّ جٹاں دی وسوں وڈی تعداد وچّ اتے گوتاں انوسار اے۔ مالوے دا ہی نہیں پنجاب دا ساریاں نالوں ودھ گنتی والا گوت سدھو اے۔ سدھو راؤ توں چلیا ایہہ گوت بٹھنڈہ، مکتسر، فروزپور، مانسا، فریدکوٹ، موگا، لدھیانہ دی جگراؤں تحصیل، برنالہ، سنگرور، فتح گڑھ صاحب لگبھگ مالوے دے سارے ضلعیاں وچّ کھلریا ہویا اے۔ ایہناں دی ہی اگوں براڑ راؤ توں تری مونہی براڑ اکھواؤندی اے۔ براڑاں دا گڑھ فریدکوٹ، مکتسر دے ضلعے نے۔ کسے ویلے مالوے دے ایس حصے نوں بیراڑکی وی آکھیا جاندا سی۔ کئی سدھو وی اپنے آپ نوں براڑ لکھدے نے۔ انجھ ایہہ وی سدھوآں والے سارے کھیتر وچّ ہی ہن۔ سدھوآں 'چوں ہی باہیا تے پھولکا مونہیاں ہن۔ ایہناں دے زیادہ پنڈ رامپورا پھول تے پٹیالہ ریاست والے علاقیاں وچّ نے۔
مالوےدا دوجا وڈا گوت اے گلّ۔ ایہہ فروزپروں تر گھلّ کلاں، ڈھڈیکے، گلّ (موگا)، گلّ (لدھیانہ) توں اگے دھموٹ، پائل توں ہندے کھنے توں اگانھ کوٹلہ بھڑی تیکر پھیلے ہوئے نے۔ ایہناں دی اک مونہی گلّ جھلی دے اک ہور شیرگلّ اکھواؤندے نے۔ دھالیوال گوت وی مالوے دا پرسدھ گوت اے۔ ایہہ زیادہ تر موگا، برنالہ وچّ ہن، پر اج لگبھگ سارے مالوے وچّ موجود نے۔ سیکھوں وی، مالوے دا ہی گوت اے۔ ایہہ فروزپوروں تر ملانپور داکھا توں اگے لدھیانے دے چھپار مانومپور، بھڑی بروالی تیک ملدے نے۔ سندھو پنجاب دا اک وڈا گوت اے۔ بے شکّ ایہناں دا گڑھ ماجھے وچّ سرہالی اے، پر مالوے وچّ ڈوک، فریدکوٹ توں تر دواریانا کوٹکپورے توں ہندے ایہہ ساہنیوال لدھیانے توں وی اگانھ روپڑ وچّ چمکور صاحب نیڑے سندھوآں تیک پھیلے ہوئے نے۔ مانگٹاں دے پنڈ رامپر، کٹانی، بیگووال، کبیاں توں لے کے مکتسر نیڑے مانگٹ کیر تیک نے۔ گرچے ڈھنڈاری کلاں، کہاڑا، لکھنپر، زیادہ لدھیانے پھتہگڑھ صاحب وچّ ہی نے۔
گریوال مالوے دا سرکڈھّ گوت اے۔ ایہہ بہتے قلعہ رائیپور، گجروال، نارنگوال، مہما سنگھ والا، جسووال، سرابھا وغیرہ وچّ ہن، پر ضلع سنگرور، پٹیالہ، توں وکھ فاضلکا تیک وی کدھرے کدھرے موجود نے۔ گھمان جہڑے سیالکوٹ، گرداس پور جا کے گھمن اکھواؤندے نے لدھیانے، سنگرور وچّ گھگّ وسدے نے۔ معناں دیاں تے شاناں ہی نرالیاں نے۔ ایہہ اپنے آپ نوں اصل جٹّ مندے نے۔ ایہہ گدڑباہے، بٹھنڈے، مانسا، سنگرور توں ہندے بابا بندہ سنگھ بہادر دے ساتھی جرنیل اعلیٰ سنگھ مان سنگھاں دی سلودی (کھنے) توں اگے کھنٹ مانپر فتح گڑھ صاحب تیک ملدے نے۔
شیخوپریئے ماناں نے تاں سرہند دے آلے دوآلے ہی وسیب کر لئی سی۔ فتح گڑھ صاحب دے گردوارے دے عین ساہمنے پنڈ تلانیاں دا ناں اج کل ماناں نے قلعہ ہرنام سنگھ رکھ لیا اے۔ جرگ منڈیراں دا گڑھ اے تے نال ہی بھرتھلا منڈیر، کھمانوں نیڑے منڈیراں ایہناں دے پنڈ ہن۔ سیاڑھ، پندھیر گوتیاں دا پنڈ اے۔ ربوں، لسوئی، ٹوہڑا، چنارتھ، ٹوانے وسدے نے۔ ڈھیسی دسانجھ تے ملھیاں دے اپنے پنڈ موگے دے آلے دوآلے وسدے نے۔ کئی ودواناں دا وچار اے کہ مالوے دے اصل بشندے ملہی ہی ہن۔
منڈی کلاں، پتھو تے کنے ہی ہور پنڈ ضلع بٹھنڈا وچّ بھلر گوبھیاں دے ہن۔ ایویں ہی بٹر ناں دے پنڈ بٹر گوتیاں دے مالوے نوں بھاگ لا رہے نے۔ کھہریاں دی وی بھرویں حاضری لدھیاݨا توں وکھ کئی ضلعیاں وچّ ہے۔ ہیئر تے پنوں وی مالوے وچّ ملدے ہن۔ کنگ، بھنگو، تھند، بنیپال، بلنگ جہڑا بڑنگ جاں ونگ دا ہی ملوئی ناں اے، مالوے وچّ حاضر نے۔ گوسل، گوت دے گوسلاں نامی نگر مالوے وچّ وسدے نے۔ تکھر، پونی، ڈھلوں، جاکھڑ، بلّ، چیمے، چٹھے، مدھے، بینس، دیول، اٹھوال، مڈاہڑ جاں مراڑ، شاہی، اپل، اؤلکھ، داہیا، اؤجلا، سمرائے، سنگھیڑا، سیان، سبیا، سنگھے، ہانس، ہندل، کلیر، کیلے، کھروڑا، کھیرا، کھنگوڑا، گنڈھو، چاہل، جھجّ، کونر، دلیؤ، دلٹّ، دھنوئے، ڈھینڈسا، ناگرا، نتّ، نروال، نجر، نین، پنیچ، پندوہل، بسرہ، باگڑی، باجوا، باٹھ، بیدوان، طور، بوپارائ، رٹول، رنگی، رندھاوا، لدھڑ، لہل، ورک، وڑائچ، بہنیوال وی مالوے دے پرسدھ گوت نے۔
گل کی جٹاں دے اتلے بھارت دے تقریباً سارے ہی گوت مالوے دی وسوں دا حصہ نے۔ ہریانے دے جاٹاں والے گوتاں اتے لیہندے پنجاب دے مسلمانی متّ نوں منن والے جٹاں دی پچھوکڑ اکو ہی اے۔ جٹاں دے کئی گوت دوجیاں برادریاں نال سانجھے وی ہن۔ جویں تھند، سیال، اپل، برما اتے راجپوتی گوت خاص کر بھٹی، رائے، سرائے، پرمار، پوار، ہیر وغیرہ۔
برہمناں دی وی مالوے وچّ زکریوگ حاضری اے۔ ملوئی براہمناں دی اک وڈی خاصیت اے کہ ایہناں وچوں کئی خاص کر ریاستی علاقیاں وچّ سکھ دھرم نال وی سبندھت ہن اتے کئیاں دی دکھّ پگڑیدھاری تے کیسادھاری ہون کارن سکھاں والی اے۔ مالوے دی کھیتی، تعلیم اتے کاروباراں وچّ ایہناں دا زکریوگ تھاں اے۔ جوشی، مودگلّ، شرما، اگنیہوتری، لکھنپال، ملوئی پنڈتاں دے پرسدھ گوت ہن۔ کھتریاں دی آبادی مالوے دے لدھیاݨا، موگا، فروزپور، مکتسر وچّ مڈھ توں ہی کافی اے، پر سنتالی توں پچھوں لیہندے ولوں آئی ایہہ برادری سمچے مالوے دے شہری علاقیاں وچّ کافی تعداد وچّ اے۔ ایہناں وچّ چاولے، کھنے، کپور، سہگل، کوہلی، بھاٹیئے، مہتے، بھلے، سوڈھی، بیدی، تریہن، مکھیجے، سکھیجے، بندرے، اوبرائے، کوچھڑ، ملہوترے لگبھگ ہر گوت دے کھتری ہن ملدے ہن۔ بانیاں برادری مالوے دے دکھنپوربی ضلعیاں وچّ وڈی گنتی وچّ اے۔ وپار دا ہر کم آڑھت توں لے کے صنعت تیک ایہناں دے ہتھاں وچّ ہی ہے۔ مالوے دیاں بہہتیاں منڈیاں وچّ مہاراجہ اگرسین دے ایہناں انوائیاں دی ہی بہتی دسّ پچھ اے۔
مالوے دیاں منڈیاں حقیقت وچّ آباد ہی اگروال برادری نے کیتیاں ہن۔ پیسے ٹکے پکھوں ایس بھائیچارے دا ہتھ ہمیشاں سوکھا رہا ہے۔ دوجے بھائیچارے اپروں ایہناں دا ستکار کردے نے، پر دلوں خار کھاندے رہے نے۔ بٹھنڈا، مانسا، برنالا، سنگرور، ایس بھائی چارے دے گڑھ نے۔ لدھیانے، موگا، مکتسر وچّ وی ایہناں دی حاضری بھرویں ہے۔ پٹیالے، فتح گڑھ صاحب، فروزپور، فریدکوٹ وچّ کجھ گھٹ۔ ایہناں دے گوت جندل، متل، گوئل، بانسل، گپتا توں الگّ کافی جین دھرم والے وی ایس بھائیچارے نال ہی سبندھت نے۔
ہور
[سودھو]رامگڑھیا بھائیچارے دے ہنر تے کاریگری دی دین نوں تاں قطعی وی اکھوں پروکھے نہیں کیتا جا سکدا۔ ایہناں دا مڈھ منکھتا جنا ہی پرانا اے۔ اصل وچّ باقی سارے کم دھندے کاریگری دی ہی اپج نے۔ پہلا پہیہ تے پھیر حل بنا کے ایہناں نے ہی کرسانی دا مڈھ بنھیا۔ جنگل چھڈّ کے گھر بنا کے پنڈ وساؤن تے سماج دی اگوں اساری دی نیہہ حقیقت وچّ ایہناں نے رکھی۔ جدوں کھیتی ہلاں نال ہندی سی تاں سارے کھیتی اتے ڈھو ڈھوائی دے سند ایہناں ہی بنائے۔ ایس بھائیچارے دیاں اگوں دو شاخاں ہو گئیاں، اک کاٹھ جاں لکڑ دا کم کرن والے ترکھان اتے دوجے لوہے دے سند، ہتھیار جاں مشیناں بناؤن والے لوہار۔ مالوے دے ہر پنڈ وچّ ہی ایہہ سمچے ارتھ چارے دا آدھار رہے ہن۔ سمیں دے بدلاؤ نال ایہناں نے مالوے دی نہار، بدلن وچّ زکریوگ وادھا کیتا۔ کئی منڈیاں تے شہراں دی تاں پچھان ہی رامگڑھیاں کر کے بنی ہے۔ موگا، منڈی گوبندگڑھ، بٹھنڈا، سرہند، بھادسوں، دراہا، ہنڈیایا، تلونڈی بھائی، برنالہ، کھنہ، لدھیاݨا، فیروزپور، رامپورا، کوٹکپورا ایس برادری دی دین ہن۔ بابو رجب علی دی کویشری وچّ جٹاں دے نال کاریگراں دا وی وستھار وچ، پنڈاں شہراں انوسار ذکر ہے۔ وردی، ٹھیٹھی، کندی، گھٹوڑے، ریہان، سندھو، بھنورے، کلسی، مٹھاڑو، لوٹے، دھنجل، بھوگل، بنسل، دیوگن، بھنگل، جبل، ایہناں دے کجھ پرسدھ گوت ہن۔
روداسیئے جاں رام داسیئے مالوے وچّ کپڑا بنن والیاں نوں کیہا جاندا ہے۔ ایہہ بہتے پرسدھ تے ہنرمند برادری وڈی گنتی وچّ مالوے دی وسنیک اے۔ دوآبے دے آدی دھرمیاں توں الٹ ملوئی روداسیئے بہتے کیسادھاری ہن۔ کئی تھائیں ایہناں نوں کپڑا بنن کرکے جلاہے جاں بونے وی کیہا جاندا اے۔ روداسیاں دی گنتی لدھیانے، فتح گڑھ صاحب، پٹیالے، موگے، مکتسر، بٹھنڈے، برنالے تے سنگرور وچّ کافی ہے۔ فروزپور وچّ ورلی ہی ہے۔ ایس بھائیچارے دے لوک بہت، محنتی، ادمی تے کافی تعداد وچّ پڑھے لکھے، سیاست، ساہت تے دھرم دے کھیتر وچّ اگھا یوگدان پاؤن والے ہن۔ ایہناں 'چوں گیانی دتّ سنگھ پنجاب وچّ ودیا دا موڈھی، سماج سدھارک اتے سموہ سکھاں لئی ہی نہیں پنجابیاں دی مان یوگ وراثتی ہستی اے۔ سکھی اتے گرمتِ دے پرچار توں پہلاں ایس بھائیچارے دا وڈا حصہ چمڑے دا کاروبار کردا سی۔ اج وی پٹیالے اتے مکتسر دیاں دیسی پنجابی جتیاں پنجاب دی شان ہن۔ ایہہ کاروبار پنجاب دا مان دیس بدیش وچّ کلا تے کرت دے کمال دے سمیل راہیں ودھا رہا ہے۔ ایہہ کسب سمیں دے بدلاؤ نال بھاویں کجھ سست رہا، پر ہن پھیر ودھ رہا ہے۔ چمڑے دا کم کرن والے کجھ ٹبر ہریاݨے راجستھان توں آ کے وی مالوے دے بٹھنڈہ، مانسا، مکتسر ضلعیاں وچّ وسے ہوئے نے، جہڑے ملوئیاں نالوں اپنے آپ نوں وکھ سمجھدے نے۔ روداسیاں دے مہمی، مہے، بنگڑ، کلیر، جسل، چونکڑیئے، چندھڑ، بھٹوئے، ہیر، پوار، بھونڈپال، سراو، چاہل ورگے پرسدھ گوت ہن۔
بالمیک جاں مذہبی برادری وی مالوے دا مان اے۔ جیرا، فروزپور، مکتسر موگا جاں ماجھے دے نال لگدے علاقیاں وچّ ایہناں دی گنتی کافی ہے۔ لدھیاݨا، پٹیالا، فتح گڑھ صاحب، سنگرور، بٹھنڈے، برنالے، مانسا وچّ لگبھگ ہر وڈے چھوٹے پنڈ وچّ ایس بھائیچارے دی وسوں کتے ودھ کتے گھٹّ وسدی اے۔ کرسانی کم دا دھرا کسے ویلے ایہہ ہی رہے ہن۔ سچی سچی کرت کارن ملوئی سماج دی کایاکلپ کرن وچّ ایہناں ویراں بھیناں دا وڈا یوگدان رہا اے۔ پینڈو ارتھ چارے دی ایہہ بہت ہی اہم کڑی بہت تھائیں جاتپاتی زحمت دی ساریاں نالوں ودھ شکار رہی اے۔ صحیح سوچ نال کجھ موڑ بھاویں آیا ہے، پر بندے مان عزت تے ستکار دی منزل اجے وی دور ہی محسوس ہندی اے۔ ایہناں دے کافی گوت جٹاں جاں راجپوتاں والے ہی نے۔ جویں بھٹی، گلّ، سہوتے، سدھو، رندھاوے، سندھو آدی، پر کجھ ہور جویں گھارو، ناہر، سبھروال، مٹو، کلیان وغیرہ وکھرے وی ہن۔ پراتن کال دے شودراں توں تر ایس برادری دے ناں جویں مصلی، مذہبی سکھ، رنگھریٹے، بالمیک، ہریجن جاں دلت تاں رکھے جاندے رہے، پر ہونی نہیں بدلی۔ چھاؤنیاں اتے شہراں دے آلے دوآلے ایہناں 'چوں کجھ عیسائی بن گئے سن۔ لدھیانہ تے فروزپور وچّ ایہہ تبدیلی پرتکھّ ویکھی جا سکدی ہے۔ کجھ اتہاسکاراں دا متّ ہے کہ ایہہ برادری ہی پنجاب دی پشتینی برادری ہے۔ ہڑپا کال ویلے توں ایہہ ایتھے ای وسدے آ رہے ہن۔ آریاواں دی آمد توں پچھوں ایہناں دا وڈا امیر حصہ بھارت دے دکھنی صوبیاں وچّ چلا گیا تے غریب طبقہ ایتھے ہی رہیا۔
پراتن متھّ ہے کہ سنسار دی سرجنا کرن والی ہستی ہے پرجاپتی۔ ایہہ تاں کسے نے ویکھی نہیں، پر ملوئی پرجاپت برادری دے سرجے ہوئے بھانڈے، مورتیاں، اٹاں، کھڈونے، مٹّ، گھڑے، کجے، کونڈے، نالیاں تے انیکاں ہور کلاکرتاں ویکھ کے دنگ رہِ جائیدا اے۔ ربّ دے درشن کرنے ہون تاں کسے چکّ گھما کے مٹی 'چ جان پاؤندے گھمیار نوں ویکھ لوو، بھکھ لہہ جاوے گی۔ ملوئی گھمیار اکثر اوتھے زیادہ وسدے ہن، جتھے مٹی چیکنی اتے نیڑے تیڑے ہووے۔ سنگرور، سنام، ملیرکوٹلا، احمدگڑھ وچّ ایہناں دی گنتی ہور تھاواں نالوں کجھ ودھ اے۔
جسمانی کلا دا، صحتَ دا خوبصورت مجسمہ نے ملوئی بازی گر۔ باجیا اکثر ہی پنڈاں وچّ پیندیاں رہندیاں سن۔ ایہہ منورنجن وچّ لپٹیاں، صحتَ سکھیا، انوشاسن اتے کلا دا ادبھت نمونہ ہندیاں۔ بازیگراں دی وسوں مالوے دے املوہ، نابھہ، بھوانیگڑھ، سنام، سنگرور تے برنالہ تیک کافی ہے۔ ایہناں بھراواں دے وی کئی گوت جویں لالکا، دھرمسوت کافی پرسدھ ہن۔ کنے ہی ہور جاتاں تے اوہناں دے گوت ملوئی سبھیاچار دے بہرنگے گلدستے دے مہکدے پھلّ نے۔ درزی جاں چھیمبے جہڑے بابا نامدیو نوں اپنا اشٹ مندے ہن مالوے وچّ مڈھ توں ہی دساں نہوآں دی کرت کرن دے نال ساہت تے ودیا دے کھیتر وچّ بھرپور یوگدان پاؤندے رہے ہن۔ پراتن سمیاں وچّ ویاہاں ویلے براتیاں لئی کورے وچھاؤن توں لے کے داج وری دے لیڑے پہلوں سوئیاں نال تے پھیر مشیناں نال سیون والے ایہہ ویر ساڈے سبھیاچار دا بہت مہتوپورن انگ رہے ہن۔ اپنے آپ نوں ٹانک-کشتری اکھواؤن والے ایہناں ویراں دے کئی گوت، کینتھ، ناگ، جسل، رشی، گاندھی، لکی، بسرا، بیدی، باگڑی، کریر، بٹو، پوربا، سگو آدی مالوے وچّ ملدے نے۔
کشپ راجپوت جہناں نوں ملوئی جھیور جاں جھیر آکھدے نے، پینڈو بھائیچارے دی پیاس تکھڑ دپہراں وچّ صدیاں تیک بجھاؤندے رہے نے۔ ویاہاں تے ہور اکتاں بٹھاں ویلے ایہناں دی اہم بھومکا ہندی سی۔ ایہناں دا جیو جی پاک پوتر کرت نال جڑیا رہندا سی۔ بابا موتی رام مہرے دی سرہند دے ٹھنڈے برج وچّ جان جوکھم وچّ پا کے ماتا گزری تے صاحبزادیاں نوں دودھ پلاؤن دی کہانی قربانی دا سکھر اے۔ ایسے ہی سماج دا انگ جہڑے دریا ستلج تے گھگر دے نیڑلے پنڈاں وچّ وسدے رہے نے بیڑیاں دے چپو اتے تلیاں دے ونجھ مار مار راہیاں مسافراں نوں پار لنگھاؤندے رہے نے۔ ایہہ ملاح جاں ماجھی آکھے جاندے سن۔ وقت دیاں کروٹاں نے 'جدھر گئیاں بیڑیاں اودھر گئے ملاح' دی کہاوت انوسار اج ایہناں حقیقتاں نوں مالوے دیاں نہیں کسے پریدیس دیاں داستاناں بنا دتا اے۔
مالوے وچّ ریاستاں کنیاں ہی سن۔ ایہناں دیاں راجدھانیاں دے محلاں تے باغاں باراندریاں وچ رہن والے لوکاں دیاں نظراں توں اوہلے صرف حکم چلاؤن والیاں نوں مہاراجے جاں راجے آکھیا جاندا سی۔ ایس توں الٹ مالوے دے پنڈاں نگراں وچّ وسن والے پرجا دے ہر دکھ سکھ وچّ بہڑن والے لوکاں دے اپنے راجے سن۔ بابا سین بھگت دے پیروکاراں دی ایس پینڈو جیون دی اتی مہتوپورن کڑی نوں نائی آکھیا جاندا سی۔ گبھرو منڈیاں تے مٹیاراں کڑیاں دے عمراں دے سبندھ جوڑن لئی عامَ ملوئی ایہناں راجیاں اتے ایہناں دے گھراں والیاں رانیاں اتے ای ٹیک رکھدے سن۔ کوئی وی غمی شادی دا موقع ہووے، نکی موٹی بیماری خاص کر پرانے زخم جاں گمبھیر پھوڑے ہون ایہہ اج دے سرجناں وانگ چیر پھاڑ یا جراحی کر کے علاج کرن دے ماہر سن۔ سر گندن، نہوں لاہن تے حجامتاں کرن، ویاہاں دیاں گنڈھاں، سماگماں دے سدے ایہناں دی ہی ذمہ واری ہندی سی۔
میرزادے، ڈوم یا مراسی اکھواؤن والے ساڈے بھین بھرا وکھو وکھ مذہباں، دھرماں، فرقیاں، راجیاں، رنکاں وچلے پلاں دا کردار نبھاؤندے رہے ہن۔ عقیدے ولوں مسلمان ایہناں دی ہندو سیٹھاں تے سکھ سرداراں نال اٹٹّ سانجھ سی جہنوں 1947 والی جنونی ہنیری وی نہیں توڑ سکی۔ ملوئیاں نے وی بابے نانک دے سبھ توں ودھ نیڑلے بیلی 'مردانے' دی انش ونش والیاں نال اوکھی گھڑی ویلے وی توڑ نبھاء کے پنجاب دی شانامتی صحت مند وراثتی سوچ تے پہرہ دتا۔ اج وی ایہہ برادری سارے مالوے وچّ ہی گاؤن وجاؤن راہیں ملوئیاں دی روح راضی کر رہی اے۔ ویاہاں شادیاں، خوشیاں دے سارے سماگماں ویلے ایہناں دیاں رونقاں ویکھدیاں ہی بندیاں نے۔ مراسناں جاں ڈومنیاں دی سرداری مرگ ویلے وی کیرنیاں تے سیاپیاں وچّ برقرار ہے۔ کوئی وی مکان ایس بیبی دی بھومکا توں بغیر ادھوری ہی رہندی اے۔
بوریا برادری دا کم وی کھیتی وچّ مددگار وجوں خاص کر دکھنی ضلعیاں وچّ بہت اہم اے۔ ایہناں دا پچھوکڑ راجستھان دا ہون کرکے ایہناں اپنی دکھ تے بولی سبھیاچار نوں نویکلا وی رکھیا ہویا ہے تے سہجے سہجے ایہہ ملوئی بھائیچارے دا انش وی بن گئے نے۔ اتری تے پوربی ضلعیاں وچّ پوربیے اتے ہیٹھا بوریئے کھیتی دے کماں وچّ ریڑھ دی ہڈی بنے ہوئے نے۔ سانسیاں جاں سینسیاں دی اک ہور کافی اہم برادری مالوے دے کئی وڈے پنڈاں دی وسنیک اے۔ ایہناں دا مکھ کم ہر اوکھے سوکھے ویلے دوجے پرمکھّ بھائیچاریاں دی امداد کرنا ہندا سی۔ چھجّ، چھاجلیاں، سرکیاں، ٹوکرے، بناؤنا، بان وٹنا وغیرہ محنت مشقت والے کم ایہہ کر کے جھٹّ ٹپاؤندے۔
کلالاں دی برادری مالوے وچّ بہتی پٹیالے جاں ریاستی شہر وچّ ہی اے۔ پنڈاں وچّ ایہناں دی وسوں گھٹّ تے کدھرے کدھرے اے۔ ایہناں نوں آہلووالیئے جاں والیئے ہی کیہا جاندا اے۔
اپروکت سارے ویرویاں توں وی اگے کئی ہور برادریاں جویں سونے جاں گہنیاں دے کم کرن والے سنیار، پتل، کانسی جاں کینہ دے ہتھیں بھانڈے بناؤن والے ٹھٹھیار وی مالوے دے وڈے پنڈاں، منڈیاں تے شہراں وچّ ملوئیاں نوں شنگارن تے چلھیاں چونکیاں نوں چمکاؤن دی بھومکا نبھاؤندے رہے نے۔ کجھ پھرتو، گھمکڑ، ٹپریواس، سرکیواس قبیلے وی ملوئی سماج انگ نے۔ ایہناں وچّ سبھ توں سرکڈھّ نے گڈیاں والے راجستھانی لوہار۔ ایہناں دیاں گڈیاں، بلد بندیاں دے لباس تے زنانیاں دی پوشاک اپنا خاص مقام رکھدے نے۔ بالٹیاں، تسلیاں، کڑاہیاں نوں تھلے لاؤن توں علاوہ بلدا دا وپار ایہناں دا مکھ دھندا رہا ہے۔ پنڈاں وچّ سادھاں، باویاں، گجراں، رنگریزاں، بھاٹڑیاں، بھٹاں دے وی کدھرے کدھرے کافی ٹبر وسدے سی۔ پرانے ویلیاں وچّ گاؤن وجاؤن تے نچن والیاں کنجراں دیاں وی برادریاں سن۔ مجرے کرکے لوکاں دا من پرچاوا کرنا ایہناں دا مکھ دھندا سی۔ سمیں نال ایہہ سارا کجھ بدل گیا اے۔ اج مالوے دا چہرہ موہرا بدل گیا اے۔ ریاستاں، راجے مہاراجے، نواب، رئیس بیتے کل دیاں کہانیاں نے۔ جاتاں، گوت، کم-دھندے، کار وہار، لباس، پوشاک، کھان-پین، پہنن پرچن، گہنے گٹے، رکھ، جنگل، ہنر، کاریگری، کھیتی، دوکانداری سبھ کجھ ہی رل گڈّ ہو کے پچھاننا اوکھا ہو گیا ہے۔ سمیں نال سبھ کجھ چھانئی مانئی ہو کے چھلیڈیاں وانگ روپ وٹا گیا اے۔ اتیت نوں جانن توں بناں ورتمان نوں سمجھن تے بھوکھ دی ویونتبندی نہیں ہو سکدی۔ ملوئیاں نے خود سوچنا اے کہ اسیں ٹھیک راہ تے تر رہے آں کہ رستہ بھلّ اؤجھڑیں پے گئے ہاں۔ بھائیچاریاں، جاتاں، گوتاں، برادریاں، دھرماں، مذہباں دے وکھریپنیاں نوں قایم رکھدیاں ہویاں وی مانس دی اکو اک جات کویں پچھاننی اے۔
مالوے دا موسم ، آب و ہوا تے پیداوار
[سودھو]مالوہ وچ موسم نہ صرف خوشگوار رہندا اے بلکہ مقیاس الحرارۃ دا چڑھاو اتار غیر معمولی طور اُتے باکل خفیف ہوتاہے ، البتہ سال دے آخر دو مہینےآں وچ اچانک موسمی تبدیلیاں پیدا ہوئے جاندیاں نيں تے ہندوستان دے ہور تھاںواں دی طرح اس صوبہ وچ وی موسم باراں دے بعد دو ماہ دے دوران وچ تپ ولرزہ دی شکایت پیداہو جاندی اے، لیکن جو حضرات ہندوستان دے نشیبی تے زیادہ گرم تھاںواں وچ عرصہ دراز تک قیام کرنے دی وجہ توں کمزور ہوئے گئے نيں ، انہاں دے لئی مالوہ دی آب و ہوا نہایت خوشگوار تے صح بخش اے ، مغربی ہندوستان دی طرح ایتھے وی برسات ، جاڑا تے گرمی تن موسم ہُندے نيں ، جون ،جولائی ،اگست تے ستمبر دے مہینےآں وچ ایتھے اُتے بارش عام طور اُتے ہلکی تے باققاعدہ ہُندی اے تے معمولا بارش دا اوسط تقریبا 50 انچ رہندا اے، اگرچہ برسات ختم ہونے بعد ہی توں صبح دے وقت زیادۃ خنکی ہونے لگتی اے ، لیکن دسمبر دے آخر تک موسم زیادہ سرد نئيں ہُندا اے تے جنوری دے مہینہ تے فروری دے اک حصہ تک سردی پڑدی رہندی اے، گرمی دے موسم وچ تمام ہندوستان دے شمال تے مغرب دی طرف توں نہایت گرم ہويا چلدی اے س، لیکن اس صوبہ وچ گرمی معمولی ہُندی اے تے صرف چند روز تک پڑدی اے، گرمی وچ دن دے وقت مقیاس الحرارہ ایتھے اُتے 98 درجہ توں اُچا نئيں ہُندا، لیکن مالوہ دی راتاں موسم گرما وچ بالعموم سرد تے خوش گوار ہُندیاں نيں[۱]
ابن بطوطا لکھدا اے : دھار وچ گیہاں دی فصل خوب ہُندی اے تے اوتھے دے پان وڈے خوشبودار ، خوش ذائقہ ہُندے نيں تے دہلی تک بھیجے جاندے نيں ، خربوذاں نوں وی ذکر کيتا اے [۲] ابو الفضل لکھدا اے: مالوہ وچ خریف تے ربیع دونے فصلاں خوب پکتی نيں ، ایتھے اُتے گیہاں افیون، گنا، دھان ، مٹر ، کپاس ، جوار ، باجرہ ، چنا ، مونگ ، اڑد ، السی ، تلی تے نیل دی کاشت ہُندی اے، آم خربوذہ تے انگور خوب پکتے نيں[۳]
جہانگیر لکھتااے: ایتھے بارش دا موسم برا خوش گوار ہُندا اے تے رات وچ لحاف اوڑھنا پڑدا اے ، آم دے بارے وچ لکھدا اے کہ : وڈے خوش ذائقہ ، رس دار تے بَیر ریشے دے ہُندے نيں[۴]
مالوے دے خاص شہر ، قصبے تے راجگڑھ
[سودھو]اجین ، اندور ، دھار ، رتلام ، نولی یا ودھ نگر ، کچروڈ{ کھاچرود} ادنیل ، منڈیسر ، جاور ، بام پورہ ، مناسا ، آگر ،شجاعلپور، آشٹا ، شاہجہان پور {شاجاپور} ، دیواس ، ڈگ ، تال ، منڈاول ، ماہد پور ، سارنگ پور ، بھوپال ، دوحد{داہود} ، مانڈو شادی آباد ۔
گزشتہ ادوار وچ اجین ، دھار ، مانڈو تے سارنگپور مختلف اوقات وچ مالوہ دے پایہ تخت رہے[۵]۔