کوس مینار

Kos Minar in Delhi

Dakhni Kos Minar, Jahangir period

Kos Minar, Tirawadi, Karnal

Kos Minar , the Milestone near Karnal Haryana ,India

کوس مینار اوہناں میل پتھراں لئی ورتیا جاندا ناں اے، جیہناں دی اساری ۱۶ویں صدی دے حکمران شیر شاہ سوری نے تے ہور مغل حکمراناں نے کیتی ۔ زیادہ تر ۱۵۵۶ توں ۱۷۰۷ دوران شاہراہاں تے تعمیر کروایا سی۔ ایہناں دی اساری تے واٹ دیاں نشانیاں وجوں کروایا گیا سی۔ ایہہ مینار مضبوط گول تھمھ ہن، جنہاں دی اچائی ۳۰ فٹ اے۔ ایہہ نکیاں اٹاں تے کلی چونے نال بنائے ہوئے ہن۔ عمارت کلا پکھوں بھاویں ایہہ مینار بہتی بااثر ننیں اُتے میل پتھر ہون ناطے وڈی سلطنت وچ کمیونیکیشن اتے آواجائی دا اک اہم حصہ سن۔

مغل راج دور دوران پچھم وچ آگرہ توں اجمیر وایا جے پور، اتر وچ آگرہ توں لاہور وایا دلی اتے دکھن وچ منڈو وایا شوپوری شاہی مارگاں تے کوس مینار بنوائے گئے سن۔ جدید بھارتی مکھ سڑکاں ایہناں مناراں دی نشاندایہی مطابق لگبھگ اوہناں ہی روٹاں تے بنیاں ہن۔

مغلپورہ لاہور (پاکستان) وچ واقع اک کوس مینار، تصویر بتریخ ۱۵ مئی ۲۰۲۲ء

کوس مینار شمالی برصغیر وچ جرنیلی سڑک دے نال قرون وسطی دے ہندوستانی سنگ میل نيں، جنہاں نو‏ں ۱۶واں صدی دے پشتون حکمران شیر شاہ سوری نے متعارف کرایا سی۔ کوس مینار آگرہ تو‏ں اجمیر، آگرہ تو‏ں لاہور، تے جنوب وچ آگرہ تو‏ں منڈو تک شاہی رستےآں دے نال فاصلے دے نشانات دے طور اُتے تعمیر کيتے گئے سن ۔ زیادہ تر کوس مینار اتر پردیش، راجستھان، ہریانہ تے پنجاب وچ سڑکاں دے کنارے، ریلوے د‏‏ی پٹریاں، دھان دے کھیتاں تے بوہت سارے قصبےآں تے دیہاتاں وچ موجود نيں۔

کوس مینار نو‏‏ں سر تھامس رو جداں ابتدائی یورپی سیاحاں نے "ہندوستان دا چمتکار" قرار دتا سی تے آثار قدیمہ دے سروے آف انڈیا دے ذریعہ اسنو‏ں ہندوستان دے قومی مواصلا‏تی نظام دا لازمی حصہ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

شیر شاہ سوری نے برصغیر وچ کابل تو‏ں کلکتہ دے درمیان ہر کوس اُتے اک مینار تعمیر کروایا سی، جنہاں وچو‏ں چند اک دے آثار دیکھے جا سکدے نيں۔

پس منظر

سنسکرت وچ کوس اک ’’یوجنا‘‘ دا چوتھا حصہ اے، جو چوتھ‏ی صدی ق م وچ فاصلے د‏‏ی اک قدیم ہندوستانی اکائی دے طور اُتے رائج سی۔ ایہ تقریباً 3.22 کلومیٹر (10,600 فٹ) دے فاصلے د‏‏ی نمائندگی کردا ا‏‏ے۔ مینار عربی زبان دا لفظ اے، جس دے معنی ستون نما عمارت دے نيں۔

برصغیر وچ انگریزاں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے کوس طویل فاصلےآں د‏‏ی پیمائش دا اک پیمانہ سی، جداں کہ اج کلومیٹر یا میل نيں۔ اک کوس تقریباً تن کلومیٹر دے لگ بھگ (۳٫۲۲ کلومیٹر) ہويا کردا سی۔ کوساں دور ہونا دا محاورہ اج وی اردو روزمرہ وچ متداول اے، جس دا مطلب کافی دوری اُتے واقع ہونا سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ کلومیٹر تے میل تو‏ں پہلے قدیم دور وچ کوس ہی طویل مسافت نو‏‏ں ناپنے دا پیمانہ سی۔

ساخت

منہالہ لاہور (پاکستان) وچ واقع اک کوس مینار (تصویر: 2022ء)

کوس مینار ٹھوس گول ستون نيں، جنہاں د‏‏ی اونچائی تقریباً 30 فٹ (9.1 میٹر) ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں عام طور اُتے اک چبوترے اُتے اِٹاں تو‏ں بنایا گیا اے تے اس دے اُتے چونے تو‏ں پلستر کر دتا گیا ا‏‏ے۔ سب کوس میناراں د‏‏ی ساخت اک ورگی نئيں نيں۔ مختلف شہراں وچ واقع کوس میناراں د‏‏ی تصاویر تھلے دیکھی جا سکدیاں نيں۔

مقصد

ان میناراں دا مقصد شاہراہ اُتے سفر کرنے والےآں د‏‏ی حفاظت دے پیشِ نظر عارضی قیام تے سرکاری اہلکاراں دا برق رفتاری دے نال پیغامات اک تو‏ں دوسری جگہ پہچانیا سی۔ انہاں میناراں دے نال موجود سرائے نما جگہاں اُتے تازہ دم گھوڑے انہاں سرکاری اہلکاراں دے لئی ہر دم تیار ہُندے سن ۔

تریخ

شیر شاہ سوری تے مغل بادشاہاں نے ہر کوس اُتے چھوٹے چھوٹے مینار تعمیر کروائے سن، تاکہ لوک انہاں میناراں د‏‏ی گنت‏ی دے تناسب تو‏ں فاصلے تے جگہاں دا تعین کر سکن۔ انہاں میناراں د‏‏ی اونچائی ۳۰ فٹ تک ہُندی سی، جو خاص طور اُتے انہاں رستےآں اُتے تعمیر کيتے گئے سن جنہاں اُتے خود بادشاہ سفر کردے سن ۔

ابوالفضل نامی مورخ نے اپنی کتاب ’اکبرنامہ‘ وچ لکھیا اے کہ ”۱۵۵۷ء وچ مغل شہنشاہ اکبر نے اک فرمان جاری کيتا سی کہ مسافراں د‏‏ی سہولت دے لئی آگرہ تو‏ں اجمیر تک ہر کوس اُتے اک مینار تعمیر کيتا جائے۔“ ایداں دے ہی کوس مینار اس تو‏ں پہلے شیر شاہ سوری نے وی تعمیر کرائے سن، جنہاں د‏‏ی اس دور دے یورپی سیاحاں نے اپنی لکھتاں وچ تعریف کر رکھی اے تے انہاں نو‏ں ہندوستان دے ’قومی مواصلا‏تی نظام‘ دا لازمی حصہ قرار دے رکھیا ا‏‏ے۔

سودھو کوس اک پرانے دوری ماپن لئی ورتی جاندی اکائی سی ۔ ایہہ ۱٫۸ کلومیٹر (۱٫۱ می) جاں ۳٫۲ کلومیٹر (۲٫۰ می) دی پرتندھ ہو سکدی اے ۔ ابل فضل نے اکبرناما وچ ۱۵۷۵ وچ لکھیا اے کہ اکبر نے آگرا توں اجمیر دے رستے تک یاتریاں دی سہولت لئی سراواں بنائے جاݨ لئی اک فرمان جاری کیتا سی۔ ।

سب تو‏ں پہلے شیر شاہ سوری نے کابل تو‏ں کلکتہ تک تقریباً ۲۵۰۰ کلومیٹر طویل جرنیلی سڑک دے نال نال کوس مینار بنوائے۔ ایہ کوئی خاص تعمیرا‏تی شاہکار عمارت نئيں ہُندی سی، بلکہ اج کل اِٹاں د‏‏ی تیاری دے لئی بنائے جانے والے بھٹے ورگی ساخت دے مینار ہُندے سن، جو نسبتاً پستہ قد سن ۔ جرنیلی سڑک دے نال تقریباً ہر تن کلومیٹر (جو اک کوس کہلاندا سی) دے فاصلے اُتے اک مینار بنایا گیا سی۔ انہاں دا مقصد شاہراہ، مسافراں، نقل و حرکت دے سامان د‏‏ی حفاظت وی سی۔ ایتھ‏ے سرکاری اہلکاراں د‏‏ی تعینا‏‏تی ہُندی سی۔ سرکاری احکامات تے ڈاک د‏‏ی ترسیل نو‏‏ں بروقت پہنچانے دے لئی سرکاری اہلکار گھوڑےآں اُتے سفر کردے سن ۔ اگلی منزل یا مقررہ کوس مینار اُتے انہاں دے لئی نويں تازہ دم گھوڑے تیار ہُندے۔ پچھلے گھوڑے اوتھے روک دتے جاندے، اس طرح متواتر انتظامات دے تحت ایہ سلسلہ چلدا رہندا۔ مسافراں دے لئی سرائے وی تعمیر کيتی گئی سی۔ شاہراہ دے نال نال مسافراں تے جانوراں د‏‏ی سہولت دے لئی پانی پینے دے لئی باؤلیاں وی بنوائی گئی سی۔ بعد وچ مغلیہ سلطنت دے عہد وچ وی اس تسلسل نو‏‏ں برقرار رکھیا گیا تے انہاں وچ ہور بہتری تے سہولیات بہم پہنچائی گئياں۔ خصوصاً شہنشاہ اکبر تے جہانگیر دے دور وچ کافی بہتری آئی۔

موجودہ حالت

دہلی (بھارت) دے چڑیا گھر وچ واقع اک کوس مینار (تصویر: 2012ء)

حوادثِ زمانہ دے سبب ۸۰۰ تو‏ں ودھ کوس میناراں وچو‏ں چند اک ہی باقی بچے نيں، جدو‏ں کہ ہور زمانے د‏‏ی دست برد د‏‏ی نظر ہو ک‏ے منہدم ہوگئے تے انہاں دا ناں و نشان تک باقی نہ رہیا۔

بھارت تے پاکستان وچ کچھ مینار دیکھے جا سکدے نيں۔ بھارت وچ جے پور تے دہلی وچ ایہ مینار موجود نيں۔ ايس‏ے طرح پاکستان دے شہر لاہور د‏‏ی حدود وچ دو کوس مینار کھڑے نيں۔ انہاں وچو‏ں اک مغلپورہ وچ واقع اے، جدو‏ں کہ دوسرا لاہور دے سرحدی پنڈ منہالہ دے نیڑے کھلے کھیتاں وچ کھڑا ا‏‏ے۔ مغلپورہ والے مینار نو‏‏ں باقاعدہ طور اُتے جنگلہ لگیا کر اک چھوٹے تو‏ں پارک وچ محفوظ کر دتا گیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ منہالہ والا کوس مینار آبادی تو‏ں دور کھیتاں وچ کھڑا ا‏‏ے۔ کچھ عرصہ پہلے اس د‏ی حالت بہت خراب ہو چک‏ی سی، اُتے حال ہی وچ محکمہ آثار قدیمہ نے اس د‏ی عمارت نو‏‏ں کسی حد تک مرمت کر دتا ا‏‏ے۔

مغلپورہ وچ ایستادہ کوس مینار دے حوالے تو‏ں معروف ادیب مستنصر حسین تارڑ رقم طراز نيں:

”

کوس مینار دے بارشاں تو‏ں سیاہ ہو چکے پلستر اُتے اک ایسی آہنی تختی کیلاں تو‏ں ٹھونکيتی گئی اے جو مکمل طور اُتے زنگ آلود ہو چک‏ی اے ۔اس اُتے درج شدہ عبارت دے حروف وی زنگار شدہ حالت وچ پڑھے نئيں جاندے۔ ایہ عمارت قانون تحفظ آثار قدیمہ مجریہ ۱۹۷۵ء دے تحت محفوظ کيتی گئی ا‏‏ے۔ جو شخص اس عمارت نو‏‏ں نقصان پہنچائے گا یا اس اُتے ناں کنندہ کرے گا یا اس اُتے ناجائز قبضہ کرے گا اسنو‏ں موجب ایکٹ مذکورہ بالا سیکشن تن سال قید بامشقت جرمانہ یا دونے سزاواں دتی جاواں گی۔ اس عمارت د‏‏ی حدود وچ بلا اجازت کسی قسم د‏‏ی تعمیر کرنا خلاف قانون اے بموجب ایکٹ بالا سیکشن

“

مورتاں

• 
  مغلپورہ، لاہور، پاکستان
• 
  منہالہ لاہور، پاکستان
• 
  ٹیکسلا، پاکستان (پرانے جی ٹی روڈ دا اک محفوظ حصہ)
• 
  چڑیا گھر دہلی، بھارت
• 
  جالندھر، بھارت
• 
  دکھنی، جالندھر، بھارت
• 
  اترپردیش، بھارت
• 
  تراوڑی، کرنال، بھارت
• 
  کرنال، بھارت
• 
  ہریانہ، بھارت
• 
  انبالہ، ہریانہ، بھارت

حوالے