آخری سون صنعت
آخری سون صنعت آخری وچکار برفانی دور نال تعلق رکھدی اے تے اس دے بعد وی جاری رہی۔ اس دے نال ہی اس دا علاقہ وادی سون تک محدود نئيں رہندا، بلکہ کشمیر صوبہ سرحد وغیرہ تک پھیل جاندا اے۔ تیسری برف بندی دے زمانے دی ارضی سطح دی جو کھدائی ہوئی اے، اس وچ گھوڑے تے کتے دے دانت ملے نيں۔ ایہ کہیا جاندا اے کہ اونٹھ، بیل تے بھینس دے مجحرات وی ملے نيں۔ ایہ اس گل دا ثبوت اے کہ انسان انہاں جانوراں نوں سدھا چکيا سی تے اوہ اس دی عملی زندگی وچ کِسے قدر اس دے کم آندے سن ۔ اس صنعت دے اوزار راولپنڈی توں تقریباً چالیس میل دور جنوب وچ قبضہ چونترہ دے علاقے توں ملے نيں۔ اس زمانے دی صنعت دے دو مراحل جو ارضیاتی طور اُتے دو سطاں وچ مستقیم نيں۔ پہلا مرحلہ تاں ابتدائی سون صنعت دا تسلسل اے۔ جس وچ پتھر دے گول ڈھیلاں توں سادہ اوزار بنائے گئے نيں۔ لیکن انہاں وچ تھوڑا سا فرق ایہ اے کہ انہاں دی شکل بیضوی اے۔ جس دا مطلب اے قدرتی بیضوی ڈھیلاں نوں تراشا گیا اے۔ جس وچ اک طرف تاں تیز دھار بنائی گئی اے۔ جو اک ہی ضرب توں فالتو پتھر ہٹانے توں بنی اے تے دوسری طرف پشتہ اے جس نوں ڑڈگ کے ہموار نئيں کیتا گیا۔ دوسرے لفظاں وچ انہاں دی شکل تاں ابتدائی سون صنعت توں بہتر اے تے کاریگری بہتر نئيں کيتی گئی اے۔ ایہ دوسرے سنگریزہ اوزاراں توں وڈے نيں۔ انہاں وچوں بعض دی لمبائی تاں اک فٹ تک اے تے بعض اس وی زیادہ لمبے نيں۔ ایہ زیادہ تر مغز پتھر توں بنے نيں۔ کدی کدی چھلکا پتھر توں وی بنائے گئے نيں۔ انہاں نوں بعض اوقات لکڑی تے ہڈی دی ہلکی ضرباں توں وی تراشہ گیا اے۔ لکڑی توں تراشے گئے اوزار آخری زمانے نال تعلق رکھدے نيں۔ انہاں اوزاراں نوں سون دا دستی کلہاڑا سمجھنا چاہیے۔ ماہرین نے اس دستی کلہاڑاں نوں مدراس صنعت دا ناں وی دتا گیا اے۔ ایہ ناں دینے دی وجہ ایہ اے کہ اس قسم دے اوزار پہلے پہل مدراس دے علاقے وچ بھارت توں 1863 وچ بروس فٹ BRUCE FOOT نوں ملے سن ۔ لہذا اس کاریگری دا ناں مدارس صنعت رکھ دتا گیا۔ ایداں دے دستی کلہاڑے جونترہ وچ وڈی تعداد وچ ملے نيں۔ پاکستان نال ملن والے دستی کلہاڑاں نوں جو آخری سون صنعت دے دو قسم دے اوزاراں وچوں پہلی قسم اے تے اسنوں مدراس صنعت دا ناں دتا گیا اے۔ لیکن پاکستان تے بھارت دی مدارس صنعت وچ امتیازی خصوصیات وی نيں تے دونے باہمی تعامل ۔۔۔۔ اک دوسرے اُتے اثر اندازی تے اک دوسرے اُتے اثر پزیری ۔۔۔۔۔ وی نظر آندی اے۔ اُتے جنوبی تے وسطی بھارت وچ ہمہ گیر عنصری مدارس صنعت یعنی دستی کلہاڑے دی صنعت دا اے۔ جدوں کہ پاکستان وچ غالب عنصر سون سنعت یعنی حجری ٹوکہ دا اے۔۔ ہر چند کہ انہاں دونے دا استعمال تاں اک جداں کماں وچ استعمال ہی ہُندا ہوئے گا۔ سٹوارٹ پگٹ نے ایہ وی دعویٰ کیتا اے کہ مدارس صنعت اُتے اس دی اپنی انفرادی حثیت دے نال نال سون صنعت دا اثر وی پایا جاندا اے۔ جس توں ظاہر ہُندا اے کہ انساناں دا سفر شمال توں جنوب تے مغرب توں مشرق دی طرف زیادہ تے اس دے برعکس سمتاں وچ کم رہیا ہوئے گا۔ موخر سون صنعت دے دوسرے مرحلے دے اوزاراں وچ زیادہ نفیس، چھوٹی جسامت دے باریک کم کرنے والے اوزار شامل نيں۔ جنہاں نوں بہتر مہارت تے نفاست توں بنایا گیا اے۔ اس دور دے حجری اوزاری دی ورکشاباں وی ملی نيں۔ جنہاں توں ظاہر ہُندا اے کہ پیداواری عمل وچ اجتماعیت دا اصول غالب سی۔ دوسرے مرحلے دے اوزاراں وچ زیادہ تر علاقےآں وچ دستی کلہاڑے نئيں ملے۔ (ماسوائے چوترہ دے )
بھارت وچ وی سون صنعت دے اوزار ملے نيں۔ جنہاں تھاںواں توں ایہ اوزار ملے نيں انہاں وچ دولت پور، گلیر، ڈیرہ ڈھلیارا تے کانگڑہ مشہور نيں۔ انہاں جگہاں اُتے وی تن سطحاں وچ اوزار ملے نيں۔ جنہاں نوں سون صنعت دے اول، وسطی تے موخر دور دے مماثل قرار دتا جاندا اے تے کوئی ایسی چیز انہاں جگہاں توں نئيں ملی۔ جنہاں دی بنا اُتے وادی سون دی حجری صنعت دے بارے وچ عمومی نظریات وچ ترمیم دی ضرورت محسوس ہوئے۔ زمانہ وی علی الترتیب اوہی تے کاریگری دا انداز ویسا اے۔ راجستھان تے مالوہ وچ دریائے چمبل دی وادی مین معتدد تھاںواں اُتے قدیم حجری دور دے ہتھیار ملے نيں۔ ضلع چتور گڑھ وچ انہاں ہتھیاراں دی زیادہ فراوانی اے۔ ایہ سب سون صنعت توں ملدے جلدے نيں۔ لیکن کدرے اختلافی پہلو وی سامنے آندے نيں۔ جو ضمنی نيں۔ پاکستان وچ آخری سون صنعت دے اوزار کئی تھاںواں توں ملے نيں۔ جنہاں وچ ڈھوک پٹھان دے اوزارں دی تعداد سب توں زیادہ اے۔ مغز پتھر دی صنعت پاکستان ( سون صنعت ) بھارت ( مدارس صنعت )، جوبی افریقہ، مغربی یورپ تے عرب وچ وی زبردست باہمی مماثلت رکھدی اے۔ بلکہ بعض اوقات تاں عین یکسانی رکھدی اے۔ گو پاکستان تے بھارت وچ انہاں مغز پتھر اوزاراں کھ ہمراہ کوئی انسانی ڈھانچہ نئيں ملا۔ لیکن سوائے سوانس کومبی نال ملن والے اوزاراں دے ہمراہ اک انسانی کھوپئی ملی اے۔ جے اس کھوپئی نوں نمائندہ تسلیم کیتا جائے تاں فیر اوہ کھوپئی جدید انسان توں زرا بھر مختلف نئيں اے۔ دوسرے لفظاں وچ سانوں تسلیم کرنا پئے گا کہ اس صنعت دا خالق باشعور آدمی ’ ہوموسیپئن ‘ سی۔ جو اک ہی زمانے وچ دنیا فیر وچ پھیلا ہويا سی۔ آخری سون صنعت دا زمانہ دیڑھ لکھ سال پہلے توں اک لکھ پہلے تک سمجھنا چاہیے۔ پاکستان وچ باشعور آدمی دے حجری اوزاراں دے علاوہ اوہ اس دے استعمال کیتی چیزاں نئيں ملی نيں۔ جس توں اس دی زندگی دا نقشہ تیار کیتا جاسکدا اے۔ بہر حال جو کچھ اے اس توں محسوس ہُندا اے کہ ایہ یہ لوک آوارگی پسند شکاری گروہ رہے ہون گے۔ مل جل کے اوزار بناتے ہون گے، مل جل کے کھاندے پیندے ہون گے۔ حالے انہاں نے غاراں توں جانوراں نوں بھگا کر اوتھے اپی رہائش گاہاں بنائی ہاں گی۔ کیوں کہ پاکستان وچ غاراں وچ قیام دا زمانہ بہت بعد دا اے۔ البتہ ایہ لوک گھاہ پھوس تے تنکےآں دے خیمے بنا کے شاید رہندے ہون گے۔ شاید انہاں دے پاس لکڑی دے اوزار وی ہون گے۔ گھاہ پھوس، تنکےآں، پتےآں یا رشاں نوں کِسے استعمال لاندے ہون گے۔ جانوراں دا شکار کرنے دے بعد انہاں دی کھالاں لباس دے طور اُتے استعمال کردے ہون گے۔ پاکستان دے نچلے حجری دور دے انسان دی نسلی تعین کرنا مناسب نئيں ہوئے گا۔ کیوں کہ ایہ دور اک لکھ سال پہلے اُتے ختم ہُندا اے تے ایہ اوہ زمانہ اے جدوں باشعور آدمی مشترکہ ذخیرے دی حثیت رکھدا سی۔ دنیا فیر وچ اس دا سفر بلا روک ٹوک جاری سی تے حالے مستقل آبادیاں بنا کے رہنے نئيں لگیا سی۔ اس لئی کِسے نسل دا وجود وچ آجانا ممکن نہ سی۔ نوع نسانی دا نسلاں وچ تقسیم ہوجانا بالائی قدیم حجری دور توں وابستہ اے تے ایہ نسل سازی اج توں پنجاہ ہزار ساک شروع ہويا۔ ماخذ
یحیٰی امجد۔ پاکستان دی تریخ قدیم دور