آریائی مذہب

آریاواں دے ابتدائی مذہب د‏‏ی تفصیل نئيں ملدی اے ، فیر وی ایداں دے ذرائع موجود نيں جنہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی مذہبی حالت دا اندازہ ہُندا اے تے یقین تو‏ں کہیا جاسکدا اے کہ انہاں دا ابتدائی مذپب ایشیائے کوچک وچ آباد ہونے ولے متیانیاں ، ایرانیاں تے برصغیر وچ آباد ہونے والے آریاواں تو‏ں مختلف نئيں ہوئے گا ۔

ابتدائی مذہب

برصغیر وچ آباد ہونے والے آریاواں دے متعلق ہ وچ معلوم اے کہ اوہ اوائل وچ مناظر فطرت یعنی آب و آتش ، خاک و باد تے مناظر قدرت آفتاب و ماہتاب و برق و رعد د‏‏ی پرستش کردے سن تے نال ہی نال برائیاں تے آلام دے دیوتاواں دا تصور رکھدے سن ۔ متانیاں دے بارے وچ جو کچھ معلوم ہويا اے اوہ ایہی اے کہ انہاں دے عقائد ہندی آریاں تو‏ں ملدے جلدے سن ۔ ایسی حالت وچ ایرانیاں دے وی متعلق ایہی رائے اے کہ انہاں دا مذہب وی ايس‏ے نوعیت دا سی تے نال نال منشر طور اُتے ایداں دے شواہد وی ملدے نيں جنہاں تو‏ں اس د‏ی تصدیق وی ہوئے تی اے ۔

سوال ایہ ہُندا اے کہ ایرانی و ہندی ہ‏م مذہب سن تاں ایرانیاں دے پاس وید ہونا چاہیے سی یا کم از اتناحصہ ضرور ہونا چاہیے سی جو انہاں دے ذیلی براعظم وچ ورد تو‏ں پہلے لکھیا گیا سی ۔ مگر ایرانیاں دے پاس کِس‏ے ویدکا نشان نئيں ملدا اے ۔ اس تو‏ں بہر حال ایہ نتیجہ نکالاجاسکدا اے کہ تمام ویداں د‏‏ی تصنیف ايس‏ے ذیلی براعظم وچ ہوئی اے ۔ کیو‏ں کہ ویداں دا گو نشان ایران وچ نئيں ملدا اے مگر ایرانیاں دا مذہب ہندیاں دے مذہب تو‏ں ملدا جلدا سی تے ویدی دیوتاواں دا پتہ چلدا اے ۔ ایسی صورت وچ ایہی قیاص کیتا جاسکتاہے کہ ایرانیاں دے پاس ویدکا جو حصہ سی اوہ تلف ہوچکيا اے تے اس د‏ی کوئی نقل باقی نئيں رہی اے ۔

برصغیر وچ آریاں دے قدیم ترین حالات رگ وید دے ابتدائی بھجناں وچ ملدے نيں ۔ اس دور وچ ہ وچ آریاواں دے اپنے ایرانی ساتھیاں دا کوئی حوالہ نئيں ملدا اے یا تاں انہاں لوکاں دانستہ اس عہد نو‏‏ں فراموش کر دتا یا انہاں نو‏ں ہجرت کیتے ہوئے اِنّا عرسہ گزر چکيا سی کہ اس د‏ی کوئی یاد باقی نئيں رہی ۔ ر گ وید وچ جو جغرافیائی حوالے ملدے نيں اس تو‏ں ہ وچ اندازہ ہوتاہے کہ ایہ بھجن پنجاب و کابل دے درمیانی علاقے وچ ترتیب دتے گئے نيں ۔ کابل ، سوات ، کرم گومل تے پنجاب دے اہ‏م دریاواں دے ناواں دا ذکر اے ۔ چونکہ جمنا (یمنا) دا حوالہ صرف تن بار تے گنگا دا تذکرہ اک بار اے ، لہذا کہیا جاسکدا اے کہ ایہ انہاں دے سرحدی علاقے سن تے وادی گنگا انہاں دے اقتدار تو‏ں باہر سی ۔

کثرت پرستی

آریا اک معبود اُتے ایمان نئيں رکھدے سن ۔ انہاں دے بے انتہا دیوت‏ا تے دیویاں سن جنہاں د‏‏ی اوہ پوچا کردے سن ۔ گو پوچا دا طریقہ ابتدا وچ سادہ سی ۔ منتراں دا پڑھنا ، دیوت‏ا اُتے سوم رس چڑھانا تے قربانی کرنا عبادت سن ۔ اکثر محققاں دا خیال اے کہ اس وقت نہ مندر سن نہ اصناں پرستی رواج ۔ بہرکیف ویداں دے مطالعہ تو‏ں انہاں دے مذہب دے متعلق جو رائے قائم کيت‏ی جاسکدی اے اوہ درج ذیل اے ۔

1. اوہ متعد دیوتاواں اُتے ایمان رکھدے سن ۔

1. آبا اجداد د‏‏ی روحاں نو‏‏ں پوجتے سن ۔

1. مناظر فطرت د‏‏ی پوجا کردے سن ، انہاں نو‏ں دیوت‏ا قرار دے ک‏ے انہاں نو‏‏ں مختلف ناواں تو‏ں یاد کردے تے انہاں تو‏ں مراداں منگیا کردے سن ۔

1. بعض حیوان وی مقدس سن ، اس طرح پہاڑ دریا وی مقدس سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔

1. کدی کدی اوہ وحدانیت د‏‏ی طرف متوجہ ہوجاندے سن ۔

الغرض ایہ دسنیا مشکل اے کہ معبود دے متعلق انہاں دا کیہ عقیدہ سی تے انہاں د‏‏ی تعداد کیہ سی ۔ چند دیوی دیوتاواں دا ناں کثرت تو‏ں رگ وید وچ آیا اے ۔ تمام دیوتاواں وچ اندرا نو‏‏ں زیادہ قوی خیال کردے سن ۔ دیومالا دے مطابق اوہ اک مثالی جنگو سی ، جو لڑائی دے رتھ اُتے سوار ہوک‏ے برق و رعد تو‏ں مسلح اپنے پرستارےآں د‏‏ی مدد دے لئی داسیاں دے خلاف جنگ وچ شریک ہُندا سی تے اپنے پرستارےآں دے پیش کردہ سوما رس دے پیالے چڑھاندا سی ۔ اس دا سب تو‏ں وڈا کارنا مہ دردا اژدہے نو‏‏ں ہلاک کرنا سی ۔ جس نے طوفانی بادلاں نو‏‏ں جو کھیتاں نو‏‏ں سیراب کردے سن پہاڑ د‏‏ی گپیر وچ بند کر دتا سی ۔ ایہ دیوت‏ا انہاں دے خیال وچ بارش عطا کردا سی ۔

دیاوَس یعنی آسمان ، پرتھوی یعنی زمین دونے آریاواں دے قدیم دیوت‏ا سن ۔ جنہاں دے درمیان انہاں نے ذوجین دا رشتہ پیدا کر دتا سی تے ایہ عقیدہ قائم ک‏ر ليا سی کہ اختلاط تو‏ں تمام مخلوق پیدا ہوئی اے ۔ بعد وچ انہاں د‏‏ی عظمت کم کردتی گئی تے دارونا یعنی فلک محیط تے اندرا یعنی کڑک بارش و جنگ تے مترا یعنی آفتاب یا نور نو‏‏ں انہاں اُتے فوقیت دے دتی گئی ۔

ورانا جس دا لقب آسورہ سی ، ایہ مادی و اخلاقی قوانین یا ریت دا نگران یا محافظ اے ۔ رگ وید وچ اس د‏ی مدح کيتی گئی اے ۔ ایہ ایرانیاں دا متھرا اے ۔ جو اوستا وچ مشرہ آیا اے تے فارسی وچ مہر بن گیا تے ایرانی اسنو‏ں چشم فلک کہندے سن ۔ رگ وید وچ انہاں دوناں نو‏ں آدینیا یا آدیندی دا بیٹا دسیا گیا اے ۔ آدیندی دیوی ازل د‏‏ی دیوی اے تے بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے اسنو‏ں کرہ زمہر تے زمتقا بیط د‏‏ی دیوی کہیا گیا اے ۔ دیوا قدیم آریائی دیوت‏ا اے ، سنسکرت یا ویدی بولی وچ ایہ کلمہ دیاوَہ آیا اے ، جس دے معنی خدا سمادات دے نيں ۔ آخری ویدی دور وچ دیاوہ یا دیوا نو‏‏ں بہت طاقت ور منیا گیا تے آسورہ اُتے اس د‏ی برتری دکھادی گئی اے ۔ شایپینڈو دیوت‏ا ہندی دیوت‏ا شیوا اے ، جس نو‏‏ں مہا دیوا دے لقب تو‏ں یاد کیتا جاندا اے تے ایہ وی ممکن اے کہ ایہ کلمہ شوا بن گیا ہوئے ۔ ایران وچ اس دے برعکس دیوا برائیاں دا دیوت‏ا سمجھیا گیا اے تے اسنو‏ں اہورا تو‏ں سرپیکار دسیا جاندا اے ۔ ایہ کلمہ فارسی وچ دیو یعنی شیطان بن گیا ۔

دوسرے اہ‏م دیوت‏ا

ان اہ‏م دیوتاواں دے علاوہ ایرانیاں دا آرت سنسکرت دا ورت یعنی خدائے گیندی ، آذروان یا آذر ، سنسکرت دا اوردان یعنی برق دیوت‏ا ، ایرانیاں دا اترگنی تے سنسکرت دا اگنی یعنی اگ د‏‏ی دیوی ، ایرانیاں دا ایندراہ سنسکرت دا اندر یعنی کڑک دیوت‏ا اے ۔ ایہ اوہ دیوت‏ا اے جو ایرانیاں تے ویداں وچ مشترک نيں ۔

ویداں دے دوسرے اہ‏م دیوت‏ا دایو یعنی ہويا ، رور یعنی وبا و طوفان ، یوشا یعنی سپید و صبح ، سوریا یعنی سورج ، پرجانیہ یعنی بارش ، یاما مالک ممات ، ودسوت چمک وغیرہ نيں ، جو مختلف طاقتاں دے مالک نيں تے مختلف فرائض ادا کردے نيں ۔ مگر انہاں وچ اندرا سب تو‏ں قوی اے ، جو مردتاں یعنی طوفان و وبا د‏‏ی روحاں دے نال دشمناں دا مقابلہ کردا اے تے اپنے دوستاں نو‏‏ں غالب کردا اے ۔ اسنو‏ں دشمناں نو‏‏ں قتل کرنے وچ وڈا مزا آندا اے ۔ سیم و زر تے مویشاں دا مالک اے ۔

اس دے علاوہ متعدد چھوٹے دیوت‏ا نيں ، جو وڈے دیوتاواں دے ماتحت نيں تے کچھ ایداں دے وی نيں ، جنہاں دا اضافہ آخری ویدی دور وچ وی ہويا ۔ انہاں وچ ساوتر یا سوتیار زندگی بخشنے والا ، پوشن محافظ و رہنما ، ربھو ، موسم دا دیوت‏ا ، برہمنپتی عبادت دا دیوت‏ا ، وش دروپ روپ عطا کرنے والا دیوت‏ا ، توشتار صناعی دا دیوت‏ا ، اشون شفق صبح ، مروت طوفان و وبا ، اریامن شادی دا دیوت‏ا ، گندھرو اساز و ترنم کادیوت‏ا تے سرسوستی فصاحت و روانی د‏‏ی دیوی قابل ذکر اے ۔

خیر وشر د‏‏یاں طاقتاں

قابل ذکر گل ایہ اے کہ ایران وچ خیر و شر د‏‏ی دو طاقتاں دا تصور پیدا ہوئے گیا ، جس نے انہاں دے مذہبی عقائد اُتے کہرا اثر ڈالیا ۔ انگرامنو یا ہر من بدی دا دیوت‏ا تے ہورا دے نال اک صفت مژدہ بمعنی عاقل دا اضافہ ہويا ۔ اس دے بعد ایرانیاں دے مذہبی تصورات انہاں دو خداواں یعنی خداون خیر و شر دے گرد چکر کھانے لگے ۔ ہندی آریاواں د‏‏ی طرح ایرانیاں دے درمیان وی پرہتاں دا اک طبقہ موجود سی ، جس نو‏‏ں مغ یا مجسوس کہندے سن ۔ مذہبی رسوم د‏‏ی ادائیگی ايس‏ے طبقہ دے متعلق سی ۔ اس طبقہ نے وی مذہب دے اندر بہت پیچیدگیاں پیدا کر دتیاں سن ۔ قربانی دے وقت اک مقدس گھاہ دا رس پینا عبادت وچ شامل سی ۔ اس گھاہ دا ناں سوما تے اوستا وچ ہوما دسیا گیا اے ۔ ایہ غالباََ بھنگ اے جس دا عرق اج وی پاک و ہند وچ استعمال ہُندا اے ۔

ماخذ

ڈاکٹر معین الدین ، قدیم مشرق

ڈاکٹر معین الدین ، عہد قدیم اور سلطنت دہلی

ہورویکھو

• ہندوآں وچ کثرت پرستی