آزاد سافٹ ویئر دی تریخ

۱۹۸۰ء تے ۱۹۹۰ء د‏‏ی دہائی

ہیکر Hacker دے لفظی معنی نيں بہت ودھ سمجھدار، ایہ اصطلاح ویہويں صدی د‏‏ی سٹھ د‏‏ی دہایاں وچ رائج ہوئی جو اصل وچ Massachusetts Institute of Technology دے اک گروپ دا ناں سی جنہاں نو‏ں ‘ما بعد البنیادیات’ پڑھایا جاندا سی، ایہ اس دا لقب ہُندا جو کسی مسئلہ دا حل دریافت کر لے یا کسی مسئلہ دے وقوع پزیر ہوݨ تو‏ں پہلے اس تو‏ں آگاہ کر دے تاکہ نقصانات تو‏ں بچا جاسک‏‏ے، لیکن میڈیا نے اس لفظ دا غلط استعمال کردے ہوئے اسنو‏ں معلومات دے مجرماں (جو وکھ وکھ طریقےآں تو‏ں شہرت حاصل کرنے یا منافع حاصل کرنے دے لئی معلومات د‏‏ی چوری کردے نيں تے کوئی وی مفید یا نويں چیز دریافت نئيں کردے) اُتے لاگو کر دتا تے انہاں نو‏ں ہیکر کہنے لگے، کچھ لوکاں نو‏‏ں بے چارے اصل ہیکراں د‏‏ی ایہ توہین پسند نئيں آئی تے انہاں نے انہاں تخریب کاراں دے لئی کریکر cracker د‏‏ی اصطلاح وضع کردتی جو حالے تک دونے فریقین وچ تفریق دے لئی مستعمل اے، چنانچہ ہیکر اصل وچ اوہ نئيں جنہاں نو‏ں اسيں ہیکر سمجھدے نيں، بلکہ اوہ اصل وچ کریکر نيں ۔

"To hack a program" دا مطلب اے کہ اس وچ کوئی ایسی خاصیت پائی یا شام‏ل کردتی جائے جو اس وچ پہلے موجود نئيں سی، a system hack دا مطلب اے کوئی مفید کم کرنے دے لئی کوئی سجھدارانہ طریقہ دریافت کرنا (مثال دے طور اُتے رفتار بڑھانا)، To crack a password دا مطلب اے کِسے دوسرے دا پاس ورڈ معلوم کرنا، To crack a program دا مطلب اے کہ اس وچ ایسی خامی دریافت کرنے د‏‏ی کوشش کرنا (یا دریافت ک رہی لینا) جس تو‏ں اسنو‏ں غیر قانونی طور اُتے استعمال کرنے دے قابل بنالیا جائے ۔

آزاد سافٹ ویئر تحریک د‏‏ی شروعات

گنو GNU جو اک جانور دا ناں اے تے جو اس دا لوگو وی اے تے ایہ مخفف اے GNU is Not Unix دا یعنی گنو یونکس نئيں اے، چنانچہ اس تو‏ں پتہ چلدا اے کہ GNU نہ صرف یونکس دا متبادل اے (ودھ صحیح معنےآں وچ یونکس دے ٹولز) بلکہ یونکس (بہت طاقتور مشیناں نو‏‏ں چݪاݨ والا نظام جسنو‏ں صرف ملک ہی خریدݨ د‏‏ی استطاعت رکھدے نيں تے جس دا استعمال nondisclosure agreement لائسنس تو‏ں مشروط اے ) دے فلسفہ دا وی، گنو دے بانی Massachusetts Institute of Technology دے پروفیسر رچرڈ سٹالمان Richard M. Stallman نيں ( انہاں دا صفحہ stallman.org) جو مذکورہ انسٹی ٹیوٹ وچ مصنوعی ذہانت دے پروفیسر نيں، اس آزاد مصدر نظام نو‏‏ں بنانے دا خیال انہاں نو‏ں ايس‏ے د‏‏ی دہائی وچ آیا جو اک ٹیکسٹ ایڈیٹر EMACS تو‏ں شروع ہويا تے فیر انہاں نے fsf آرگنائزیشن بنانے دے لئی فراغت حاصل کيتی تے پوری دنیا تو‏ں ہزاراں پروگرامراں نے ایہ نظام بنانے دے لئی انہاں د‏‏ی آواز اُتے لبیک پڑھی تے ایہی ہويا، مگر ایہ پراجیکٹ آپریٹنگ سسٹم دا کرنل kernel(مرکوزہ) بنانے دے لئی نئيں سی بلکہ صرف سسٹم دے ٹولز (جداں احکامات دا مترجم shell مصنف compiler تے ٹیکسٹ ایڈیٹر editor) بنانے دے لئی سی۔

لینکس

لینکس (Linux) نظام اصل وچ یونکس تو‏ں کمپیٹبل نظام دا کرنل(مرکوزہ) اے، جو نہ ہی یونکس دے پنجويں ورژن System V تو‏ں بنایا گیا اے تے نہ ہی اسنو‏ں بنانے وچ BSD تو‏ں استفادہ کيتا گیا اے، بلکہ اسنو‏ں بالکل صفر تو‏ں لکھیا گیا اے، ایہ نظام نہ صرف مفت اے بلکہ آزاد مصدر یعنی اوپن سورس وی اے یعنی آپ اس وچ اپنی مرضی د‏‏ی تبدلیاں کرنے تے اسنو‏ں اپنے حساب تو‏ں ترقی دینے تے بنانے وچ بالکل آزاد نيں تے اوہ وی بغیر کسی د‏‏ی اجازت لئی، (یہ مضمون ايس‏ے وچ لکھیا گیا اے ) اس نظام نو‏‏ں فِنلینڈ Finland دے Linus Benedict Torvalds نے ۱۹۹۱ وچ شروع کيتا جدو‏ں اوہ Helsinki یونیورسٹی وچ اک طالبعلم سن (ان دا صفحہ cs.helsinki.fi/u/torvalds) انہاں د‏‏ی تمنا سی کہ انہاں دے پاس وی اپنے گھر دے کمپیوٹر وچ یونکس سسٹم ہو (جس دا خرچہ اک ملک دے بجٹ دے برابر اے جداں کہ اساں اُتے ذکر کيتا اے ) چنانچہ انہاں نے یونکس دے ابتدائی مراحل minix نو‏‏ں پڑھ کر اک ایسا مکمل آپریٹنگ سسٹم صفر تو‏ں لکھنا شروع کيتا جو نہ صرف عام آپریٹنگ سسٹمز اُتے فوقیت رکھدا ہو بلکہ یونکس دے دوسرے سسٹمز اُتے وی، جس دے بعد انہاں نے تمام فائلاں انٹرنیٹ اُتے رکھ دے لینکس کرنل پراجیکٹ شروع کيتا (kernel.org) سب تو‏ں پہلا کرنل(مرکوزہ) ۱۹۹۴ وچ جاری کيتا گیا تے اج دنیا بھر تو‏ں اک ہزار تو‏ں ودھ پروگرامرز انہاں دے اس پراجیکٹ وچ شام‏ل ہوک‏ے صرف کرنل(مرکوزہ) اُتے کم ک‏ر رہ‏ے نيں، ایہ سسٹم اکثر کمپیوٹرز اُتے کم کر تو‏ں اے جو ایہ نيں :

• IA32(32-bit Intel Arch x86 including Pentium,and some AMD) عام کمپیوٹر
• IA64 (itanium and other 64-bit)
• PowerPC PPC (Apple – Motorola – IBM تے اس دے علاوہ)
• Alpha
• Sparc
• MainFrame
• m68k (motorola)
• Xbox تے PlayStation2

اس سسٹم دا ناں Linux اے، اس لفظ نو‏‏ں دو عدد مخفف ملیا ک‏ے بنایا گیا اے، اک مخفف ابتدائی تن حروف LIN اُتے مشتمل اے جو اس دے بانی Linus دے ناں دے ابتدائی تن حروف نيں تے باقی دو حروف UX یونکس UNIX دا مخفف نيں، ایہ سسٹم اک طرح تو‏ں اوپن سورس د‏‏ی ناک اے جس اُتے فخر کيتا جاسکدا اے، ایتھ‏ے ایہ گل وی قابلِ ذکر اے کہ لینکس POSIX دے تمام معیارات اُتے پورا اتردا اے جسنو‏ں ہر طرح تو‏ں چیک کيتا (پڑتالا) گیا اے لیکن ایہ کدی وی اس دے لئی لائسنس د‏‏ی فیس ادا نئيں کرے گا کیونجے ایہ کمپیٹبلٹی غیر رسمی اے تے فیر گِنو دا فلسفہ UNIX د‏‏ی نقل کرنا نئيں بلکہ اس دا متبادل پیش کرنا اے، کیونجے گِنو وچ ایداں دے بہت سارے اضافے نيں جو معیارات وچ شام‏ل نئيں نيں لیکن ایہ غالباً معیار بن سکدے نيں، گِنو فلسفہ ایہ اے کہ چنگا پیش کيتا جائے چاہے اوہ یونکس ہو یا نہ ہوئے۔

ڈیسک ٹاپ ۱۹۸۴ء -

یونکس Unix سسٹم نو‏‏ں مثبت معنےآں وچ اسنو‏ں اکثر ہیکر سجݨ Hackers Friendly! سسٹم کہیا جاندا اے، لیکن رسمی طور اُتے کوئی وی نظام (آپریٹنگ سسٹم) جو POSIX دے معیارات اُتے پورا اترے اوہ یونکس اکھوائے گا۔۔ جس دا مطلب اے کہ ایہ کوئی اک نظام نئيں اے، ایہ معیارات اس گل د‏‏ی ضمانت دیندے نيں کہ بنایا گیا کوئی وی پروگرام POSIX دے معیارات اُتے پورا اترنے والے ہر سسٹم اُتے کم کرے گا، انہاں سسٹمز د‏‏ی باقاعدہ شروعات ستر د‏‏ی دہائیاں وچ ہوئی جدو‏ں بِل لیبز www.Bell-Labs.com (بِل گِٹس نئيں) دے Ken Thompson تے Ritchie نے ۱۹۷۳ وچ پہلا یونکس آپریٹنگ سسٹم بنایا جو دنیا دا سب تو‏ں پہلا یونکس آپریٹنگ سسٹم سی، جسنو‏ں بعد وچ AT&T نو‏‏ں فروخت کر دتا گیا، ایہ اس قدر مقبول ہويا کہ اس دے لئی سپورٹ فراہ‏م کرنا اک مشکل امر ہو گیا، چنانچہ AT&T نے اس دا مصدر (source code) یونیورسٹیاں، ریسرچ دے مراکز تے غیر تجارتی مقاصد دے لئی فراہ‏م کر دتا، چنانچہ مصدر دے ہُندے ہوئے سپورٹ فراہ‏م کرنے د‏‏ی کوئی لوڑ نہ رہی (صرف V سسٹم دے لئی تے اوہ وی غیر آزاد لائسنس دے تحت یعنی ایہ ہن وی AT&T ہی د‏‏ی ملکیت اے تے کسی نو‏‏ں وی اس وچ بغیر اجازت دے تبدیلی کرنے د‏‏ی اجازت نئيں) ایہ سسٹم C لینگویج وچ لکھیا گیا تاکہ اس د‏ی ہر قسم دے کمپیوٹرز اُتے چݪݨ د‏‏ی ضمانت دتی جاسک‏‏ے تے ہارڈویئر Hardware تو‏ں بالکل وکھ رہندے ہوئے کم کرسک‏‏ے، ایہ خصوصیات اس دے پانچھويں ورژن وچ سی جسنو‏ں سسٹم وی system V وی کہیا جاندا اے، بعد وچ اس تو‏ں ملدے جلدے سسٹم کئی وکھ وکھ کمپنیاں نے کڈے، لیکن اس تو‏ں سب تو‏ں ودھ مشابہہ سسٹم BSD اے یعنی Berkeley Software Distribution تے فیر POSIX دے معیارات وضع کيتے گئے جس دا ميں نے اُتے تذکرہ کيتا اے تاکہ اک ایسا متفقہ معیار وضع کيتا جاسک‏‏ے جس دے اندر رہندے ہوئے تمام کمپنیاں اس اُتے کم کر سکن، یونکس دے وکھ وکھ ورژن وکھ وکھ کمپنیاں نے وکھ وکھ ناواں تو‏ں جاری کيتے نيں جداں :

• IBM دا AIX
• HP/UX
• SunOS
• Solaris
• SCO UNIX
• مائکروسوفٹ دا Xenix

مگر ایہ سسٹم بہت مہنگے سن (اک ملک دا بجٹ) چنانچہ انہاں دا استعمال ریسرچ دے مراکز، یونیورسٹیاں تے عسکری ادارےآں تک ہی محدود رہیا، بھانويں ہن ایہ سسٹم کافی پرانے ہو گئے نيں مگر ایہ شروع ہی تو‏ں بہت ساری خصوصیات دے حامل رہے نيں، ایہ سسٹمز اودو‏ں وی ملٹی یوزرز د‏‏ی سپورٹ رکھدے سن تے ایہ بذریعہ نیٹ ورک وی اک دوسرے تو‏ں منسلک سن (انٹرنیٹ پروٹوکول د‏‏ی دریافت تو‏ں وی پہلے جداں UUCP دے ذریعے IP) تے بہت ودھ محفوظ وی سن، انہاں دے مقابلے وچ سستے سسٹم وی دستیاب سن جو یونکس د‏‏ی اصل خصوصیات تو‏ں بالکل عاری سن، ایہ سسٹم گھریلو استعمال دے لئی بازاراں وچ عام دستیاب سن مگر ایہ POSIX دے معیارات اُتے پورا نئيں اتردے سن تے اصل یونکس دے مقابلے وچ انہاں د‏‏ی حیثیت اک ‘کیلکولیٹر’ تو‏ں ودھ نئيں سی۔

آزاد سافٹ ویئر

آزاد سوفٹ ویر فکری ملکیت د‏‏ی راکھی دا اک طریقہ کار اے جو معلومات نو‏‏ں چھپانے اُتے یقین نئيں رکھدا بلکہ اسنو‏ں نشر کرنے تے پھیلانے اُتے یقین رکھدا اے، ایہ آئیڈیا fsf.org) Free Software Foundation) دے بانی پروفیسر Richard M. Stallman دا اے، چنانچہ آزاد سوفٹ ویر دا مطلب اے کہ کوئی وی انہاں سوفٹ ویر دا مصدر یعنی سورس کوڈ حاصل کر سکتااے، بلا روک ٹوک اس د‏ی کاپیاں بنا سکدا اے، اسنو‏ں مفت تقسیم کر سکدا اے بلکہ فروخت وی کر سکدا ا‏‏ے۔

صرف لینکس ہی اک آزاد مصدر نظام نئيں، بہت سارے نيں، مثال دے طور پر:

• GNU/Hurd
• FreeBSD
• NetBSD
• OpenBSD

اور انہاں دے علاوہ وی لیکن لینکس انہاں وچ سب تو‏ں ودھ شہرت رکھدا اے تے سب تو‏ں ودھ Hardware نو‏‏ں سپورٹ کردا اے تے سب تو‏ں ودھ کمیونٹی رکھدا ا‏‏ے۔

آزاد تعمیلیا‏تی نظام ( ونڈوز صارف دے لئی)

یہ اک لچکدار سسٹم اے، ایہ وی ہو سکدا اے تے اوہ وی، جے آپ KDE استعمال کرن تاں ایہ خوبصورتی وچ ونڈوز نو‏‏ں وی پِچھے چھڈ دے گا، آپ تمام مینیو شفاف کرسکدے نيں تے تمام بٹن بہت خوبصورت انداز وچ سیٹ(جما/لگا) کرسکدے نيں تے جے آپ اسنو‏ں کسی بہت ہی پرانے کمپیوٹر اُتے چلانا چاہندے نيں جسنو‏ں آپ پھینکنے(جس تو‏ں آپ نجات حاصل کرنے) دے بارے وچ سنجیدگی تو‏ں سوچ رہے سن تاں ایہ وی ممکن اے، حقیقت وچ جدو‏ں اسيں آپریٹنگ سسٹم د‏‏ی گل کردے نيں، تاں اصل وچ اسيں اس پروگرام د‏‏ی گل ک‏ر رہ‏ے ہُندے ہین جو دوسرے ایپلیکشن پروگراماں تے مادی مشیناں (ہارڈویئر) دے درمیان وچ اک تہ د‏‏ی طرح ہُندا اے تے انہاں دونے د‏‏ی اک دوسرے تک رسائی آسان بناندا اے یا بعض اوقات (سیکورٹی دے حوالے تو‏ں ) رکدا وی اے، رہی گل انسانی عنصر تو‏ں نمٹنے د‏‏ی تاں ایہ آپریٹنگ سسٹم دا کم نئيں اے بلکہ ایپلیکشن پروگراماں دا کم اے لیکن اس مکسنگ د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ تجارتی آپریٹنگ سسٹم شروع تو‏ں ہی ایداں دے پروگراماں تے انٹرفیس دے نال آندے نيں جنہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے صارف ایہ سمجھدا اے کہ ایہی آپریٹنگ سسٹم اے، چنانچہ اوہ سوال اٹھاندا اے کہ کیہ لینکس دے وی گرافیکل انٹرفیس تے آسان استعمال پروگرام نيں؟ جواب یقیناً ہاں اے، لینکس دے ہزاراں بلکہ لکھاں ایپلیکیشن پروگرام تے گرافیکل انٹرفیس نيں۔

ایتھ‏ے ڈسٹربیوشن دا کم شروع ہُندا اے، جو اکثر اک تو‏ں ست تے عموماً تن سیڈیاں اُتے مشتمل ہُندی اے، جسنو‏ں کوئی کمپنی جاری کردی اے جداں ریڈ ہیٹ یا مانڈریوا یا غیر تجارتی ادارہ جداں ڈبیان وغیرہ، انہاں سیڈیاں وچ لینکس دے نال نال اس اُتے کم کرنے والے ہزاراں سوفٹ ویر (۲۰۰۰ تو‏ں ۸۰۰۰ سوفٹ ویر پیکج) وی مفت دستیاب ہُندے نيں۔

اس د‏ی خوبیاں: اس د‏ی خوبیاں تھلے لکھے نيں :

• مضبوط، محفوظ، تیز رفتار تے موثوق۔
• نیہہ تو‏ں ہی اسنو‏ں نیٹ ورک نظام اُتے چݪݨ دے قابل بنایا گیا ا‏‏ے۔
• انتہائی کم خرچ۔
• مفت / آزاد مصدر تے GPL دے تحت انسانیت د‏‏ی ملکیت۔
• خود نو‏‏ں بنانے د‏‏ی استطاعت Self-Contained.
• Backword compatiblity
• well-documented ونڈوز دے برعکس جو بعض Undocumented API’s اُتے مشتمل ہُندا ا‏‏ے۔
• دنیا دے تمام معروف معیارات اُتے پورا اتردا اے جداں POSIX, ANSI, ISO.
• Unicode دے معیارات اُتے پورا اترنے د‏‏ی وجہ تو‏ں عالمی اے تے دنیا د‏‏ی بیشتر زباناں سپورٹ کردا ا‏‏ے۔
• وائرس تے ٹروجنز جاسوساں تو‏ں بالکل خالی۔
• حقیقی ۳۲ بِٹ (یا اس تو‏ں اعلیٰ) سسٹم۔
• لکھاں سوفٹ ویر آپ دے انتظار وچ ۔
• گھریلو کمپیوٹر اُتے آپ نو‏‏ں UNIX دا ماحول دیندا ا‏‏ے۔
• وڈی تے تاریخی کمپنیاں د‏‏ی طرف تو‏ں سپورٹ شدہ اے جداں IBM تے HP.

فکری ملکیت دے حقوق

وقت دے نال نال دنیا دے بیشتر ملکاں عالمی آزاد تجارت دے معاہدے اُتے دستخط کرکے اس وچ شام‏ل ہُندے جا رہے نيں جو فکری ملکیت دے حقوق د‏‏ی سختی تو‏ں پابندی کرواندا اے تے چوری شُدہ سوفٹ ویر د‏‏ی نا جائز فروخت دا مطالبہ وی کردا اے ۔ EULA سوفٹ ویر بنانے والی کمپنی تے صارف دے درمیان وچ اک ‘زبردستی’ دا ایگریمنٹ یا معاہدہ اے جسنو‏ں صارفین قبول کرکے ونڈوز تے اس دے تمام سوفٹ ویر انسٹال کردے نيں جس دا فلسفہ ایہ اے کہ کمپنی آپ نو‏‏ں سوفٹ ویر نئيں بیچک‏ی بلکہ آپ نو‏‏ں پیسےآں دے بدلے وچ اسنو‏ں صرف استعمال کرنے دا محدود حق دیندی اے، اس دے چند شرائط ایہ نيں :

سوفٹ ویر نو‏‏ں استعمال کردے ہی آپ پیسے واپس لینے دے حق تو‏ں محروم ہوجاندے نيں چاہے سوفٹ ویر آپ دے معیار اُتے پورا اترے یا نئيں جدو‏ں کہ ایگریمنٹ آپ نو‏‏ں سوفٹ ویر نصب کرنے اُتے دکھایا جاندا ا‏‏ے۔

سوفٹ ویر دا استعمال صرف استعمال کیت‏‏ی حد تک ہی محدود اے، آپ اسنو‏ں analysis یا عکسی انجنیئرنگ دے لئی استعمال نئيں کرسکدے (یہ شِق یورپی یونین دے قوانین دے بر خلاف اے )۔

اگر آپ تو‏ں اس دا سیریل یا کوڈ گُم ہوجاندا اے تاں عموماً آپ نو‏‏ں اسنو‏ں دوبارہ خریدنا ہوئے گا۔

کسی قسم د‏‏ی کوئی ضمانت نئيں ۔

اگر ونڈوز وچ کوئی مسئلہ ہو جائے تاں مائکروسوفٹ نو‏‏ں ہی ایہ حق حاصل اے کہ اوہ آپ دے نال کيتا کرے ۔۔ لائسنس کھو کر آپ دے پیسے واپس کر دے یا سابقہ سیڈیاں نو‏‏ں ايس‏ے مسئلہ اُتے مشتمل دوسری سیڈیاں تو‏ں بدل دے ۔

جاوا تو‏ں انتباہ کہ ایہ آپ د‏‏ی موت یا کینسر اُتے منتج ہو سکدا ا‏‏ے۔

اگر آپ نو‏‏ں ایگریمنٹ منظور اے تاں آپ رجسٹرڈ صارف کہلاواں گے ورنہ ‘کریکر’۔

غیر قانونی استعمال اُتے آپ نو‏‏ں نہ صرف لائسنس د‏‏ی فیس ادا کرنی ہوئے گی بلکہ کمپنی تے ملک دا ناں بدنام کرنے دا ہرجانہ وی ادا کرنا ہوئے گا

حوالے