آفاقی خوجا مقدس جنگ

Āfāqī Khoja Holy War
Qing victory over the Afaqis in Kashgar
تاریخ 1759-1866 مقام آلتی شہر (Xinjiang) نتیجہ Qing victory
محارب
چنگ خاندان Qara Taghliqs (Ishāqis Khojas) ریاست ہنزہ	خانیت خوقند Aq Taghliqs (Āfāqī Khojas)
کمانڈر اور رہنما
شہنشاہ داوگوانگ Changling Mir Ghazanfur	Jāhangīr Khoja Yusuf Khoja Katta Tore Wālī Khān Kichik Khan Tawakkul Tore Buzurg Khan
طاقت
Eight Banners Manchu Bannerman Green Standard Army Han Chinese Militia Hui Chinese Militia Ishāqis Turkic Followers Hunza بروشو قوم Soldiers	Āfāqī Turkic Followers Dolan people

سن 1759 وچ ، چین دے چنگ راج نے جنگار منگولاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے زنگاریہ د‏‏ی فتح مکمل کيتی۔ اس فتح دے نال ہی ، چنگ سلطنت نے مشرقی ترکستان دے علاقے آلتی شہر اُتے قبضہ کيت‏‏ا جس نو‏‏ں مسلما‏ن سیاسی تے مذہبی رہنما آفاق خوجا دے پیروکاراں نے آباد کيت‏‏ا سی۔

چنگ فتح دے بعد ، چینیاں نے [[آلتی شہر]] تے تاریم بیسن نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کرنا شروع کيت‏‏ا۔ ایہ علاقہ سنکیانگ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ اگرچہ فقیر خواجہ دے ناں تو‏ں جانے جانے والے فقیر خواجہ دے پیروکاراں نے چنگ حکمرانی دے خلاف مزاحمت د‏‏ی ، لیکن انہاں د‏‏ی سرکوبی ختم کردتی گئی تے خوجاں نو‏‏ں اقتدار تو‏ں ہٹا دتا گیا۔

اس وقت تو‏ں شروع تے تقریبا اک سو سال تک جاری رہنے والے ، آفاقی خوجاں نے القائش جنگ دے اک حصے دے طور اُتے متعدد فوجی مہم چلائاں ، تاکہ الدی شہر نو‏‏ں چنگ سلطنت تو‏ں بازیافت کيت‏‏ا جاسک‏‏ے۔ سانچہ:Plain image with caption

خوجا پس منظر تے حریف

وسطی ایشیا دے خوجا اک نقشبندی صوفی نسب سن جس د‏‏ی بنیاد احمد کیسانی (1461–1542) نے رکھی سی ، جسنو‏ں مخدوم اعظم یا "عظیم مالک" کہیا جاندا سی۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد احمد کشیانی دے پیروکار مخدوم زادہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، دو حصےآں وچ تقسیم ہوئے گیا دھڑاں د‏‏ی اک ، جس د‏‏ی سربراہی آفاق خوجا تے دوسرے د‏‏ی عشقی خوجا نے کيتی۔

مشرقی ترکستان وچ آباد ہونے والے عشقی خوجا دے پیروکار پہلے سن تے عشقی یا قارا تغلیق ("سیاہ کوہ پیماؤں") دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے سن ۔ آفاقی خوجاں نے عشقی خوجاں دے بعد مشرقی ترکستان یارکند وچ آباد ہوک‏ے جانا شروع کيت‏‏ا جتھ‏ے اوہ آفاقی یا آق تغلق ("وائٹ کوہ پیماؤں") دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔

چنگ فتح تو‏ں 80 سال پہلے ، انہاں دونے خوجا دھڑاں نے مشرقی ترکستان دے علاقے آلتی شہر اُتے حکومت کیت‏‏ی ، جنہاں وچ چھ وڈے شہر (آقسو ، کاشغر ، خوتان ، اوش ترفان ، ینگی حصار تے یارقند) شامل سن ۔ انہاں اوقات دے دوران ، دونے قبیلےآں نے حریفاں دا مقابلہ کيت‏‏ا تے عام طور اُتے اک دوسرے دے نال دشمنی دا مظاہرہ کيت‏‏ا۔

چنگ فتح تو‏ں عین پہلے ، عشقیاں دا مشرقی ترکستان دا کنٹرول سی ، حالانکہ آبادی عام طور اُتے آفاقی خوجے یا ایتھ‏ے تک کہ چنگ دے ذریعہ حکمرانی دے حق وچ تبدیلی دا مطالبہ کررہی سی۔ سن 1755–1756 وچ ، جہان خواجہ تے برہان الدین خوجا ، جلاوطنی تو‏ں قائم ہونے والے افاقی خواجہ دے دو بیٹے ، تاشقند تے الی دریا دے جنگاریا دے علاقےآں وچ یرقند وچ اقتدار سنبھالے۔ خطے وچ آفاقی اقتدار د‏‏ی بحالی دا کم تیزی تو‏ں ختم ہويا ، اُتے ، چونکہ 1759 وچ دونے بھائیاں نے چنگ دے ذریعہ آسانی تو‏ں شکست کھادی تے بعد وچ اسنو‏ں پھانسی دے دتی گئی۔

اس وقت ، مشرقی ترکستان دا آلتی شہر علاقہ منچو گورنرز تے ترکستانی عہدیداراں سمیت عشقیاں دے حامیاں دے زیر اقتدار اک نازک چینی سرحد دا حصہ بن گیا۔ جدو‏ں کہ کچھ فقیقہ فاتحین فتح شدہ علاقے وچ ہی رہے جدو‏ں کہ ہور کوکند منتقل ہوگئے جتھ‏ے اوہ چھپ سکدے ، دوبارہ گروپ بن سکدے تے چنگ سلطنت اُتے حملہ کرسکدے سن ۔ کوکند نے ، اچانک اپنے آپ نو‏‏ں چینیاں اُتے آفاقی خوجاں د‏‏ی فوجی مہماں وچ ملوث پایا۔

چنگ دا انعقاد

اک مقدس جنگ دے آغاز تو‏ں پہلے ، متعدد واقعات تے چنگ سلطنت دے انعقاد دے نتیجے وچ رہائشی مسلماناں تے چنگ سلطنت دے وچکار دشمنی تے نفرت ودھ گئی سی۔

فتح دے بعد پہلے سالاں وچ ، چنگ سلطنت دے ذریعہ مقرر کردہ مقامی عہدیدار جنہاں وچ عبد اللہ ، اوش ترفن دے حکیم بیگ وی شامل سن ، نے اپنے عہدےآں دا استعمال مقامی آبادی تو‏ں پیسہ وصول کرنے دے لئی کيت‏‏ا۔ ہور اس وقت دے دوران ، چنگ سلطنت سپرنٹنڈنٹ سوچینگ تے اس دا بیٹا مسلم خواتین نو‏‏ں اغوا ک‏ر رہ‏ے سن تے انھاں کئی مہینےآں تک اسیر کردے رہے سن اس دوران انہاں خواتین دے نال اجتماعی عصمت دری کيتی گئی سی۔ اس طرح د‏‏ی سرگرمیاں نے مقامی مسلما‏ن آبادی نو‏‏ں اس طرح مشتعل کيت‏‏ا کہ ایہ اطلاع ملی اے کہ "اوش مسلما‏ن کافی عرصے تو‏ں [سوچینگ تے بیٹے دی] چھپیاں اُتے سوندے تے اپنا گوشت کھا لینا چاہندے سن ۔"

اس دے نتیجے وچ ، جدو‏ں 1765 وچ ، جدو‏ں چیچینگ نے 240 جواناں نو‏‏ں پیچنگ سلطنت نو‏‏ں سرکاری تحائف لینے دے لئی کمانڈ کيت‏‏ا ، تاں غلامی برجاں تے شہر دے لوکاں نے بغاوت کردتی۔ عبد اللہ ، سوچینگ ، گارجنڈ چنگ سلطنت فورس تے ہور چنگ سلطنت عہدیداراں نو‏‏ں ذبح کيت‏‏ا گیا تے باغیاں نے چنگ سلطنت قلعہ د‏‏ی کمان سنبھالی۔ اس بغاوت دے جواب وچ ، چنگ سلطنت شہر وچ اک بہت وڈی فوج لیائے تے باغیاں نو‏‏ں کئی مہینےآں تک انہاں دے احاطے وچ محاصرہ ک‏ے لیا ایتھ‏ے تک کہ انہاں نے ہتھیار ڈال دیے۔ اس دے بعد چنگ سلطنت نے 2،000 تو‏ں زیادہ مرداں نو‏‏ں پھانسی دے ک‏ے تے 8000 خواتین نو‏‏ں جلاوطنی دے ک‏ے باغیاں دے خلاف بہیمانہ طور اُتے جوابی کارروائی کيتی۔ اج اس بغاوت نو‏‏ں اوش بغاوت دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

اس عرصے دے دوران اس طرح د‏‏ی وکھ تھلگ مسلح بغاوت تو‏ں وڈا مسئلہ مسلم خواتین دے نسبت چنگ سلطنت قابضین دا عمومی سلوک سی۔ گیریزونڈ چنگ سلطنت فورسز نو‏‏ں اپنے فیملی ممبراں نو‏‏ں اس دور د‏‏ی حد تک لیانے د‏‏ی اجازت نئيں سی۔ اس دے نتیجے وچ ، چنگ سلطنت سپاہیاں نے قانون د‏‏ی ممانعت دے باوجود مسلم خواتین دے نال خواتین د‏‏ی صحبت د‏‏ی تلاش کيتی۔ اگرچہ کچھ شادیاں ہوئیاں نيں ، ناجائز جنسی تعلقات تے جسم فروشی زیادہ عام سی۔ یا تاں خواتین نو‏‏ں رات دے وقت قلعےآں وچ لیایا گیا یا فوجیاں نے اپنی راتاں شہراں وچ گزاراں۔

اس دے علاوہ ، چنگ سلطنت عہدیداراں نے اپنے عہدےآں د‏‏ی طاقت دا استعمال مسلم خواتین نو‏‏ں استحصال کرنے دے لئی اس طرح دے انداز وچ کیہ جس طرح چیچینگ نے اوش ترفان وچ د‏‏ی سی۔ 1807 وچ ، یو کِنگ دے سپرنٹنڈنٹ کاراشہر اُتے کئی طرح د‏‏ی زیادتیاں دا الزام عائد کيت‏‏ا گیا سی۔ چنگ سلطنت دے اک ہور عہدیدار ، بن جِنگ اُتے 1818–1820 دے دوران متعدد جرائم دا ارتکاب کرنے دا الزام عائد کيت‏‏ا گیا سی ، انہاں وچو‏ں اک "بے عزت" سی تے اس نے سیاسی مشیر تے خوقند خانیت دے بزرگ د‏‏ی بیٹی د‏‏ی موت د‏‏ی سی۔

اگرچہ بن جنگ دے جرائم د‏‏ی تفصیلات نو‏‏ں ہور تنازعات نو‏‏ں روکنے دے لئی دبا دتا گیا سی ، لیکن اس زمانے وچ مسلم آبادی چنگ سلطنت تے مسلم خواتین دے وچکار جاری بد اخلاقیت تو‏ں کافی واقف سی تے کافی ناراض سی۔

کوکند د‏‏ی معاونت دے نال فوجی مہم

چنگ اتھارٹی دے سامنے آفاقی خواجہ چیلینج د‏‏ی ابتدا 1797 وچ اس وقت ہوئی جدو‏ں سارمسق ولد برہان الدون خوجا نے کاشغر اُتے قبضہ کرنے دے لئی اک مہم چلانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اسنو‏ں خوقند دے حکمران نربوندا بیئ نو‏‏ں روک دتا گیا۔

چنگ سلطنت اُتے حملے لگ بھگ ویہہ سال بعد سن 1820 وچ شروع ہوئے۔ اس وقت ، صارمسق دے بیٹے جہانگیر کھوجہ نے خندق دے حکمران عمر خان نو‏‏ں تجویز پیش د‏‏ی کہ اوہ اتحادیاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں شامل ہوجان تے چنگ سلطنت دے خلاف اک مقدس جنگ شروع کرن۔ جدو‏ں عمر خان نے اس تجویز نو‏‏ں مسترد کر دتا تاں ، جہانگیر نے کاشغر اُتے قبضہ کرنے دے لئی چھاپے اُتے تقریبا 300 فوجیاں د‏‏ی آزادانہ طور اُتے رہنمائی کيتی۔ جہانگیر د‏‏ی افواج چنگ سلطنت تو‏ں ٹکرا گئياں ، لیکن کاشغر دے نیڑے گل باغ باغ قلعے دے دروازےآں تک پہنچنے تو‏ں پہلے ہی اس مسانو‏ں ختم کرنے اُتے مجبور ہوگئياں۔

1825 وچ ، جہانگیر تے اس د‏ی گوریلا فورس نے اک چھوٹی سی چینی فوج دے زیادہ تر رکن نو‏‏ں گھات لگیا کر ہلاک کر دتا۔ اس چھوٹی سی فتح دے نتیجے وچ مقامی قبائلیاں نے جہانگیر د‏‏ی حمایت اُتے ریلی کڈی تے اس دے فورا بعد ہی جہانگور نے کاشغر شہر اُتے حملہ کيت‏‏ا تے اک ترکی دے گورنر نو‏‏ں پھانسی دے دی۔ اس علاقے نو‏‏ں تفویض کيتی گئی چینی فورس اس حملے نو‏‏ں روکنے دے لئی بہت کمزور سی جو ینگی حصار ، یارقند تے کھوٹان شہراں وچ عام بغاوت وچ پھیل گئی جتھ‏ے شہر د‏‏ی دیواراں دے باہر پکڑے گئے چینی شہریاں نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔

1826 وچ ، جہانگیر نے قرغیز قبائلیاں ، کاشغاریاں تے خوقند خانیتیان دے حامیاں د‏‏ی اک ہور قوت جمع د‏‏ی تے کاشغر اُتے اک ہور حملے دے منصوبے بنائے۔ گرمیاں وچ ، حملہ شروع کيت‏‏ا گیا ، کاشغر شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا تے گل باغ دے قلعے دا محاصرہ کيت‏‏ا گیا۔ پچھلے سال د‏‏ی طرح ، مہم د‏‏ی کامیابی دے سبب عام بغاوت پھوٹ پڑ۔

جب کھوجاں نے حملہ کيت‏‏ا تاں ، چنگ سلطنت نو‏‏ں عیشی کھوجاں دے نال ھوئیاںکے سوداگراں د‏‏ی وی حمایت حاصل سی ، جنھاں نے جہانگیر دے تحت "فریب" تے "سرقہ" د‏‏ی مخالفت کيتی۔ اس دے علاوہ ، ڈنگنز نے گرین اسٹینڈرڈ آرمی وچ خدمات انجام دینے تے تاجر ملیشیا دے اک حصے دے طور اُتے کاشغر تے یارقند دا دفاع کردے ہوئے چنگ سلطنت د‏‏ی مدد کيتی۔ ایداں دے تمام معاملات وچ ، اس مسلح شہری نے چنگ سلطنت نے جہانگیر دے حملےآں د‏‏ی مخالفت کرنے وچ مدد کيتی۔

دراں اثناء ، خقند وچ ، حکمران ، مدالی خان ، نے اپنی سرحد دے نیڑے سرگرمیاں نو‏‏ں دیکھیا تے خطہ وچ خوقند تجارت و تجارت دے تحفظ دے لئی جہانگیر د‏‏ی حمایت وچ جنگ مقدس وچ شامل ہونے دا فیصلہ کيت‏‏ا۔ جدو‏ں جہانگور نے گل باغ باغ دے قلعے اُتے قبضہ کرنے وچ مدد کيت‏ی درخواست کيتی تاں مدالی خان 10،000 د‏‏ی خوقند خانیت فوج کاشغر د‏‏ی طرف چل پيا۔ 12 دن تک جنگ وچ ذا‏تی طور اُتے حصہ لینے دے بعد ، مدالی خان وطن واپس پرت گئياں لیکن جهانگیر د‏‏ی کمان وچ خوقندیائی فوج دا کچھ حصہ چھڈ دتا۔ 27 اگست نو‏‏ں چنگ سلطنت نے خوراک د‏‏ی فراہمی ختم ہونے دے بعد ، گل باغ دے قلعے نے جہانگیر دے سامنے ہتھیار ڈال دئے۔ ايس‏ے موسم گرما وچ جہانگور نے ینگیحسار ، یارقند تے خوتن اُتے وی کامیابی تو‏ں قبضہ ک‏ر ليا۔

چنگ سلطنت نے 1827 دے موسم بہار وچ ، فاٹا خواجہ دا مقابلہ کرنے دے لئی 20،000 تو‏ں زیادہ فوجیاں د‏‏ی اک مہم فورس بھیج کر جواب دتا تے مارچ دے آخر تک اپنے تمام کھوئے ہوئے علاقے اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا۔ جہانگیر نو‏‏ں پھڑ لیا گیا تے اسنو‏ں پیچنگ سلطنت وچ لے جایا گیا جتھ‏ے اسنو‏ں بالآخر پھانسی دے دتی گئی۔

آئندہ حملےآں تو‏ں آلتی شہر دے دفاع تے دفاع دے لئی ، چنگ سلطنت نے علاقے وچ فوجیاں د‏‏ی سطح وچ اضافہ کيت‏‏ا ، مغربی شہراں نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کيت‏‏ا تے مضبوط قلعے تعمیر کیتے۔ خوقند خانیت دے خلاف مقدس جنگ وچ حصہ لینے تے فقق نو‏‏ں خوقند وچ پناہ لینے د‏‏ی اجازت دینے اُتے تجارتی پابندیاں تے بائیکٹ نافذ کر دتے گئے سن ۔

چونکہ چنگ سلطنت نے ایہ سرگرمیاں 1828–1829 وچ انجام دے رہیاں سن ، جهانگیر خوجا دے وڈے بھائی ، یوسف کھوجہ نے اپنے کھوئے ہوئے وطن نو‏‏ں واپس حاصل کرنے دے لئی حقانی د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں جاری رکھیا تے ايس‏ے طرح امداد دے لئی خوقند خانیت دے حکمران تو‏ں رجوع کيت‏‏ا جس طرح اس دے بھائی نے اٹھ سال پہلے کيت‏‏ا سی۔ اگرچہ ، مدقلی خان ، جو خقند اُتے حکمرانی کردے رہے ، واقعتا چنگ سلطنت نو‏‏ں بھڑکانے د‏‏ی خواہش نئيں رکھدے سن ، خوقند اقتصادی پابندیاں دے اثرات نو‏‏ں محسوس ک‏ر رہ‏ے سن جو انہاں اُتے عائد کيت‏‏ا گیا سی تے اوہ محسوس کردے سن کہ جے اوہ چنگ سلطنت دے خلاف جنگ وچ گئے تاں اسنو‏ں کچھ وی نئيں ہارنا پئے گا۔ .

اسی طرح ، مدالی خان نے مقدس جنگ دے تسلسل د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے اپنے اعلیٰ فوجی رہنماواں ، بشمول فوج دے مجموعی کمانڈر ، حق قلی ، نو‏‏ں چنگ سلطنت دے خلاف اک وڈی طاقت د‏‏ی سربراہی کرنے د‏‏ی اجازت دی۔ ستمبر 1830 تک کاشغر اُتے آسانی تو‏ں قبضہ ہوئے گیا تے حملہ آوراں نے فوری طور اُتے گل باغ قلعے دا محاصرہ کرنا شروع کر دتا۔ جدو‏ں خوقند خانیتانیاں نے گل باغ دے قلعے اُتے حملہ کيت‏‏ا تاں ، یوسف کھوجہ نے یارقند اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش وچ اک وڈی طاقت لے لئی۔

یارقند وچ ، چینی تاجراں تے چنگ سلطنت فوج نے قلعےآں دے اندر ڈھانپنے تے کھوکندی فوجیاں نو‏‏ں بندوقاں تے توپاں تو‏ں دور دراز تو‏ں ہلاک کرنے تو‏ں کھل دے جنگ کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ یارقند دے ترک مسلماناں نے وی حملہ آوراں دے خلاف چنگ سلطنت دے دفاع وچ مدد کيتی۔

اگلے تن مہینےآں وچ ، نہ تاں خوکندائی فوج تے نہ ہی یوسف کھوجہ تے اس دے حامی کوئی تے فتح حاصل کرنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ عوام د‏‏ی طرف تو‏ں کِس‏ے وی طرح د‏‏ی حمایت حاصل نئيں کيت‏‏ی گئی تے نہ ہی کِس‏ے وڈی بغاوت نے اس مہم د‏‏ی حمایت کيتی۔ آخر کار 40،000 د‏‏ی اک چنگ سلطنت ریلیف فورس پہنچی۔ دسمبر 1830 دے آخر وچ ، خوقندیہ د‏‏ی فوج تے یوسف کھوجہ کھوکنڈ تو‏ں پِچھے ہٹ گئے۔

1830 دے حملے دے لئی خوقند نو‏‏ں سزا دینے د‏‏ی بجائے ، چنگ سلطنت نے محسوس کيت‏‏ا کہ تجارتی پابندیاں تے پابندیاں دے بارے وچ انہاں دا سابقہ طرز عمل اس علاقے نو‏‏ں مستحکم کرنے تے تنازعات نو‏‏ں روکنے دے لئی موثر نئيں سی۔ اس دے نتیجے وچ ، چنگ سلطنت نے 1832 وچ خوقند دے نال اک معاہدہ کيت‏‏ا جس نے خوقند خانیت وچ جلاوطنی وچ مقیم کاشغریاں تے آلتی شہر وچ مقیم کاشغاریاں نو‏‏ں معاف ک‏ر ک‏ے دونے ملکاں دے وچکار تعلقات نو‏‏ں معمول بنادتا جو مقدس جنگ کيت‏ی حمایت کردے سن ۔ اس دے بعد چنگ سلطنت نے کھوکنڈی دے تاجراں نو‏‏ں انہاں دے مال تے املاک دے نقصانات د‏‏ی تلافی کيتی۔ تجارت دے سلسلے وچ ، چنگ سلطنت نے انہاں تجارتی پابندیاں نو‏‏ں ختم کر دتا جو انہاں نے انہاں اُتے عائد کيت‏یاں سن تے ٹیکس ، ڈیوٹی تے محصولات تو‏ں متعلق خصوصی مراعات دے نال خوقند نو‏‏ں بطور پسندیدہ تجارتی شراکت دار سمجھنا شروع کيت‏‏ا۔

فوجی مہم آزادانہ طور اُتے انجام دتی گئی

1832 دے معاہدے اُتے عمل درآمد دے بعد ، خوقند نے چنگ سلطنت تو‏ں نويں تعلقات تو‏ں معاشی طور اُتے فائدہ اٹھایا۔ اس دے نتیجے وچ ، خقند د‏‏ی خطے وچ امن برقرار رکھنے وچ مشترکہ دلچسپی سی تے ہن انھاں نے اپنی مقدس جنگ وچ فقیر خواجہ د‏‏ی حمایت نئيں کيتی۔ اس تو‏ں تقریبا 14 سال د‏‏ی مدت تک تمام وڈے پیمانے اُتے خوجا مقدس جنگی فوجی آپریشن ختم ہوئے گئے۔ صرف 1846 دے بعد ، جدو‏ں انقلابات ، جنگاں تے قدرتی آفات د‏‏ی وجہ تو‏ں کھوکنڈ تے چین دونے معاشی طور اُتے کمزور ہوئے گئے سن ، تاں فقیراں نے التیشہر نو‏‏ں دوبارہ تو‏ں حاصل کرنے د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں فیر تو‏ں ختم کر دتا۔

اگست 1847 وچ ، جہانگیر خوجا دے بیٹے تے پو‏تے ، اس دے دو بھائیاں سمیت کٹٹور ، یوسف کھوجہ ، ولی خان ، توکول ٹور تے کچک خان نے التیشہر وچ چنگ سلطنت گیریژن د‏‏ی کمزوری دا فائدہ اٹھایا تے اک وڈی طاقت دے نال اس سرحد نو‏‏ں عبور کيت‏‏ا۔ کاشغر اُتے حملہ کرنا۔ ایہ چھاپہ خوخند دے علم یا اعانت دے بغیر کيت‏‏ا گیا سی تے بعد وچ ایہ ست خوجاواں د‏‏ی 1847 د‏‏ی مقدس جنگ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا سی۔

کاشغر شہر نو‏‏ں اک ماہ تو‏ں وی کم عرصے وچ لے لیا گیا جس دے بعد کاشغر تے ینگی حصار وچ چنگ سلطنت قلعےآں دا محاصرہ ک‏ے لیا گیا۔ اُتے ، قلعہ قلعے مضبوط سن تے فاٹا خوجا حملہ آوراں د‏‏ی زیادتیاں نے شہریاں نو‏‏ں اس حد تک دور کر دتا کہ مقامی مسلم کمیونٹی د‏‏ی طرف تو‏ں کِس‏ے قسم د‏‏ی حمایت حاصل نئيں کيت‏‏ی گئی تے اس طرح د‏‏ی کوئی عوامی بغاوت نئيں ہوئی کیونجے اس نے پچھلے چھاپےآں وچ حملہ کيت‏‏ا سی۔ حملہ کرنے والے شہراں دے شہریاں نو‏‏ں ، حملہ آور روحانی آزادی دینے والےآں د‏‏ی بجائے کھوکنڈی دے ایجنٹاں د‏‏ی طرح دکھادی دے رہے سن ۔

نومبر وچ ، چینی یرقند دے نیڑے کوک روباٹ دے مقام اُتے جنگ وچ کھوجاں نو‏‏ں شکست دینے دے لئی اک امدادی فوج جمع کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ جنگ دے بعد کھوج سقوط ہوئے گئے تے واپس کوقند فرار ہوئے گئے۔

1850کی دہائی دے دوران کھوجاں نے آزادانہ طور اُتے اضافی حملے کیتے۔ بار بار شکستاں دے باوجود ، خوجااں نے التیشہر اُتے اپنے آبائی دعوے دے لئی جدوجہد جاری رکھی۔ لگدا اے کہ چھاپے انہاں برساں دے دوران اس خطے د‏‏ی سیاست د‏‏ی باقاعدہ خصوصیت بن چکے نيں تے اس وچ دیوان قلی تے والا خان د‏‏ی سربراہی وچ 1852 وچ اک حملہ وی شامل سی۔ 1845 دا حملہ حسین آشیان خواجہ د‏‏ی سربراہی وچ ہويا۔ تے 1857 وچ اک حملہ ولی خان د‏‏ی سربراہی وچ ہويا۔

ولی خان 1857 وچ کاشغر اُتے قبضہ کرنے تے تقریبا تن مہینےآں تک امیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں تخت نشین کرنے وچ کامیاب رہیا۔ شہر اُتے قبضہ کرنے وچ ، ولی خان نو‏‏ں ابتدا وچ ہی مقامی آبادی د‏‏ی حمایت حاصل سی لیکن اوہ اپنی سخت ، ظالم قیادت تے لباس کوڈز ، مذہبی رسوم و رواج تے نفاذ دے سختی تو‏ں نفاذ کرنے دے لئی اپنی حمایت تو‏ں محروم ہوئے گئی۔ اپنے مختصر دور حکومت وچ ، ولی خان نے وی بدناں کيت‏‏ا جدو‏ں اس نے جرمنی دے متلاشی اڈولف سلوگینٹ نو‏‏ں بغیر کِس‏ے وجہ دے قتل کر دتا۔ بالآخر ، ولی خان نو‏‏ں اس دے ظلم د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے حامیاں نے ترک کر دتا تے اک چنگ سلطنت آرمی نے اسنو‏ں شکست دتی۔

1826 تے 1830 وچ کیتے گئے حملےآں دے مقابلے وچ ، 1850 دے چھاپےآں وچ خوقند د‏‏ی طرف تو‏ں سرکاری طور اُتے کِس‏ے قسم د‏‏ی سرکاری مدد کيت‏ی کمی سی۔ ہر معاملے وچ ، چھاپے آزادانہ انداز وچ انجام دتے گئے۔ سن 1855 وچ حسین خزن خواجہ تے ولی خان دے چھاپے دے بعد ، چنگ سلطنت عدالت نے اس حملے د‏‏ی باضابطہ طور اُتے تحقیقات کيتیاں تے ایہ نتیجہ اخذ کيت‏‏ا کہ اس چھاپہ نو‏‏ں خوکنڈ نے سرپرستی نئيں کيت‏‏ی سی۔ خوقند د‏‏ی طرف تو‏ں عدم مشغولیت دے ہور ثبوت دے طور اُتے ، خوقند دے حکمران ، خودی خان نے ، چھاپے دے دوران مسلسن دا قتل عام کرنے دے الزام وچ 1855 وچ ولی خان نو‏‏ں پھانسی دینے د‏‏ی کوشش کيتی تے حکم دتا کہ مستقب‏‏ل وچ خوجا رہنماواں اُتے نگرانی رکھی جائے۔

1850 د‏‏ی دہائی وچ کھوجاں دے چھاپےآں دا خاتمہ بار بار ہويا تے بالآخر ناکامی دا سامنا کرنا پيا کیونجے اوہ خوقند خانیت تے آلتی شہر دونے وچ مسلم شہریاں د‏‏ی حمایت تو‏ں اک کامیاب بغاوت پیدا کرنے تے اس د‏ی قیادت کرنے وچ ناکا‏م رہے سن ۔

جنگ مقدس دا اختتام

سن 1860 د‏‏ی دہائی وچ چین تے آلتی شہر وچ زبردست تبدیلیاں رونما ہوئیاں تے اس نے آخر کار خوازہ مقدس جنگ دا خاتمہ کيت‏‏ا۔

چونکہ 1860 د‏‏ی دہائی دا آغاز ہويا ، دو اہ‏م داخلی انقلابات ، تائپنگ بغاوت تے نیان بغاوت د‏‏ی وجہ تو‏ں چنگ سلطنت د‏‏ی معیشت تے فوج دا تناؤ جاری ا‏‏ے۔ ایہ دونے انقلابات تقریبا ten دس سالاں تو‏ں جاری و ساری نيں تے انہاں نے چنگ سلطنت نو‏‏ں الٹیشہر وچ اپنی رسد د‏‏ی حمایت تے فوجی طاقت نو‏‏ں کم کرنے اُتے مجبور کر دتا سی۔

چین وچ عدم استحکا‏م وچ اضافہ ہويا ، وسطی چینی صوبے شینیسی وچ 1862 دے موسم گرما وچ ڈنگن تے ہان چینی دے وچکار لڑائی شروع ہوئے گئی۔ لڑائی ودھدتی گئی تے وقت دے نال نال ڈنگن انقلاب دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ چونکہ چنگ سلطنت باغیاں تو‏ں نمٹنے دے لئی تائپنگ فوج شینسی لیائے ، حکا‏م نے مشورہ دتا کہ ہان اپنی حفاظت دے لئی ملیشیا دے باضابطہ دستے منظم کرن۔ اس خوف تو‏ں کہ ڈنگنس تائپنگ فوج دے نال انہاں دے نال اتحاد کرن گے ، ہان ملیشیا نے ڈنگناں نو‏‏ں ذبح کرنا شروع کر دتا۔

ڈنگن بغاوت تیزی تو‏ں شینی تے کینسو صوبےآں وچ پھیل گئی۔ چنگ سلطنت سن 1864 تک شاہی کمشنر تے فوجی رہنما د‏‏ی حیثیت تو‏ں ٹو لفنگ-اے دے آنے دے بعد وسطی چین د‏‏ی صورت حال اُتے قابو نئيں پاسکدی سی۔ مارچ 1864 تک ، ٹو پھیپھڑاں نے صوبہ شینی دے بیشتر علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی تے اس نے مغرب وچ کانسو وچ ڈنگن ملیشیا نو‏‏ں مجبور کيت‏‏ا سی۔

چونکہ ڈنگن بغاوت ہوئی ، چنگ سلطنت نو‏‏ں الٹیشہر وچ ہونے والے نقصانات اُتے تشویش ہوئی تے بالآخر انہاں نے چنگ سلطنت آرمی وچ ڈنگن فوجیاں نو‏‏ں اسلحے تو‏ں پاک کرنے تے مشکوک افراد نو‏‏ں پھانسی دینے دے احکامات جاری کیتے۔ اس طرح دے اقدامات تے حمایت حاصل کرنے د‏‏ی کوششاں تو‏ں متعلق ، بغاوت وچ چنگ سلطنت د‏‏ی جنگ لڑنے والے ڈنگنز نے پورے چین وچ مسلماناں دے قربت دے قتل عام د‏‏ی وارننگ جاری کيتی۔

اس طرح د‏‏ی انتباہ مغرب وچ آلتی شہر تک پھیل گئی تے اس نے اک مسلما‏ن بغاوت دے آغاز دے لئی ہور شکایات دا ذمہ دار قرار دتا سی جو جون 1864 وچ شروع ہويا سی جدو‏ں کوچہ دے چھوٹے تو‏ں قصبے ڈنگنس دے اک گروپ نے اک بازار وچ اگ لگیا دتی سی تے انہاں لوکاں نو‏‏ں ہلاک کرنا شروع کيت‏‏ا سی جنھاں اوہ کافر سمجھدے سن ۔ تشدد بڑھدا ہی گیا تے دوسرے مسلما‏ن وی اس بغاوت وچ شامل ہوئے گئے۔ چھوٹے چنگ سلطنت گیریژن نے تشدد نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اوہ شکست کھا گئے۔

جون دے آخر تک ، یارقند تے کاشغر وچ چنگ سلطنت حکا‏م دے خلاف مسلح حملے شروع ہوئے گئے سن ۔ جولائ‏ی دے آخر تک ايس‏ے طرح د‏‏ی سرکشی اقصو ، اروومچی تے اوش ترکان وچ شروع ہوئے گئی۔

یعقوب بیگ 1820–1877

اگرچہ ہر معاملے وچ بغاوتاں دا آغاز ڈنگناں نے کيت‏‏ا سی ، لیکن دوسرے مسلما‏ن اس بغاوت وچ شامل ہونے وچ جلدی سن ۔ اگرچہ ڈنگن بغاوت مذہب د‏‏ی جنگ نئيں سی ، الٹیشہر وچ بغاوت جو ڈنگنز نے بھڑکائی سی اوہ اک مقدس جنگ وچ اضافہ ہويا۔ آلتی شہر وچ ، مختلف نسلاں ، قبائلی وابستگیاں ، معاشرتی پس منظر تے طبقات دے افراد نے مسلما‏ن ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں متحد ہوک‏ے چنگ سلطنت حکومت دے خلاف بغاوت کيتی۔ آلتی شہر انقلابیاں دے محرکات بہت سارے معاملات وچ مختلف سن لیکن 1864 وچ اس وقت تو‏ں الٹیشہر وچ پوری مسلم آبادی کافر چنگ سلطنت حکمرانی دے خلاف اک نال کھڑی ہوئے گئی۔ ايس‏ے طرح ، 1864 د‏‏ی بغاوت جو ڈنگن بغاوت دے طور اُتے شروع ہوئی سی ، اک عام وسیع مسلم بغاوت دا باعث بنی۔

جب ڈنگناں تے انہاں دے ترک مسلم اتحادیاں نے کاشغر شہر اُتے قابو پانے د‏‏ی جنگ لڑی تاں ، خوقند خانیت دے حکمران ، علیم قلی تے فاقہ خوجا تو‏ں امداد د‏‏ی درخواستاں کيتیاں گئیاں۔ اس دے جواب وچ ، 1864 دے آخر وچ نامی خوقند خانیتی فوجی کمانڈر یعقوب بیگ د‏‏ی سربراہی وچ اک مسانو‏ں کھوکنڈ تو‏ں کاشغر روانہ کيت‏‏ا گیا۔ کاشغر نو‏‏ں بھیجی جانے والی چھوٹی فورس دے ارکان دے طور اُتے شامل ، بشغر خان سی ، جو مشہور فاختہ رہنما جہانگیر کھوجہ دا بیٹا سی۔

اگلے اٹھ مہینےآں وچ ، یعقوب بیگ نے بدخشی کوہ پیماواں دے نال نال کرغیز تے کیپچاق قبائلیاں دے اتحاد د‏‏ی قیادت د‏‏ی تے کاشغر ، ینگی حصار تے یارقند اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ 1866 دے موسم بہار تک ، یعقوب بیگ نے اپنا پتے ویہہ مستحکم ک‏ر ليا سی تے والہ خان تے بُزور خان د‏‏ی طرف تو‏ں واضح خوجا چیلنجاں اُتے قابو پالیا سی جس نے آلتی شہر دے لئی فاضل خوجا د‏‏ی مقدس جنگ نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں ختم کيت‏‏ا سی۔

اسحاق بیگ نے پہلے 1867 وچ کھتن تے کوچہ اُتے قبضہ کيت‏‏ا تے فیر 1870 دے آخر تک اروومچی تے اوش ترفن اُتے قبضہ کيت‏‏ا۔ چنگ سلطنت نو‏‏ں وسطی ایشیا تو‏ں جلاوطن کر دتا گیا تے یعقوب بیگ نے اک آزاد مسلم ریاست اُتے حکومت کیت‏‏ی جدو‏ں تک کہ اوہ پوری آلتی شہر اُتے مشتمل سی۔ 1877 وچ جدو‏ں چنگ سلطنت جنرل زو زونگٹانگ نے التیشہر اُتے دوبارہ قبضہ مکمل کيت‏‏ا تے کاشغر اُتے قبضہ کيت‏‏ا۔

میراث

یعقوب بیگ دے دور وچ بوہت سارے خوجا مذہبی رہنما اپنا اثر کھو بیٹھے۔ بوہت سارے دوسرے نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی۔ 1877 وچ چنگ سلطنت نے اس خطے اُتے دوبارہ قبضہ کرنے دے بعد ، خوجا نے اک گروپ بننا چھڈ دتا جس نے وڈی طاقت استعمال کيتی۔

اج جو کچھ وسطی ایشین نو‏‏ں آلتی شہر دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی اوہ ہن عوامی جمہوریہ چین دے سنکیانگ ییگر خود مختار خطے دا اک حصہ ا‏‏ے۔ چینی صوبائی نظام د‏‏ی تشکیل تے انتظامیہ دے نال ہی ہان چینیاں د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے امیگریشن ہوچک‏ی اے تے سنکیانگ د‏‏ی سندیکیشن ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ اگرچہ سنکیانگ وچ ترک عوام ہن وی بہت زیادہ تعداد نو‏‏ں برقرار رکھدے نيں ، ہان چینی د‏‏ی آبادی نیڑے نیڑے مستقب‏‏ل وچ ہور تمام نسلاں نو‏‏ں عبور کرنے دا بہت امکان ا‏‏ے۔

مورتاں

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

ایہ وی دیکھو

• [[آلتی شہر اُتے زنگار فتح]]
• مشرقی ترکستان د‏‏ی تحریک آزادی
• ایغور لوکاں د‏‏ی تریخ
• [[سنکیانگ چنگ سلطنت حکمرانی دے تحت]]

حوالے

حوالے

Bellér-Hann, Ildikó (2008). Community Matters in Xinjiang, 1880–1949: Towards a Historical Anthropology of the Uyghur. BRILL. ISBN 978-90-04-16675-2. 

Biddulph, John (1880). Tribes of the Hindoo Koosh. Office of the superintendent of government printing. 

(1893) A Short History of China: Being an Account for the General Reader of an Ancient Empire and People. W. H. Allen & Company Limited. Retrieved on 5 May 2019. “seven khojas.” 

(1 January 2006) Empire at the Margins: Culture, Ethnicity, and Frontier in Early Modern China. University of California Press. ISBN 978-0-520-23015-6. 

(1993) The Harper Encyclopedia of Military History: From 3500 B.C. to the Present, 4th, HarperCollins. 

(1980) The Cambridge History of China. Volume 11, Part 2, Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-22029-3. 

(2004) Holy War in China: The Muslim Rebellion and State in Chinese Central Asia, 1864–1877. Stanford University Press. ISBN 0-8047-4884-5. 

(2017) The Rise and Fall of Khoqand, 1709–1876. University of Pittsburgh. ISBN 978-0-8229-6506-0. 

Millward, James A. (1998). Beyond the Pass: Economy, Ethnicity, and Empire in Qing Central Asia, 1759–1864. Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-2933-8. 

(2007) Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang, illustrated, Columbia University Press. ISBN 978-0-231-13924-3. 

Newby, L. J. (2005). The Empire And the Khanate: A Political History of Qing Relations With Khoqand C1760-1860. BRILL. ISBN 90-04-14550-8. 

(November 20, 2017) "Khojas of Kashgar," Oxford Research Encyclopedia of Asian History. Oxford University Press. Retrieved on 24 Apr 2019. 

Tyler, Christian (2003). Wild West China: The Taming of Xinjiang. Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-3533-3. 

Wang, Ke (2017). "Between the "Ummah" and "China"：The Qing Dynasty's Rule over Xinjiang Uyghur Society". Journal of Intercultural Studies (Kobe University) 48. http://www.lib.kobe-u.ac.jp/repository/81009892.pdf.  Archived 2019-06-01 at the وے بیک مشین

Woodman, Dorothy (1969). Himalayan Frontiers. Barrie & Rockcliff. 

عام حوالے

Howorth, Sir Henry Hoyle (1880). History of the Mongols (Part II: The Mongols proper and the Kalmuks). Longmans, Green, and Company. 

Howorth, Sir Henry Hoyle (2008). History of the Mongols (Part II: The Mongols proper and the Kalmuks). New York: Cosimo. 

(1996) Unity and Diversity: Local Cultures and Identities in China. Hong Kong University Press. ISBN 978-962-209-402-4.