اتابکان لورستان

لورستان دے اتابکان، دو خانداناں دا عمومی لقب جسنو‏ں عظیم لور تے صغیر لور دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، جنہاں نے سلجوقی دور دے اختتام تو‏ں ۴ صدیاں تو‏ں ودھ عرصے تک خورستان تے لورستان دے وڈے علاقےآں اُتے حکومت کيتی۔ آخر کار تیموری دور وچ وڈا لور تے صفوی دور دے وسط وچ چھوٹا لور ناپید ہو گیا۔

اتبیک (ح) دا لقب جو سلجوقی سلاطین دے بعض وڈے سپہ سالاراں اُتے لگایا جاندا سی، اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں سلاطین نے اپنے بچےآں د‏‏ی تعلیم انہاں دے سپرد د‏‏ی سی تے بعض اوقات انہاں اُتے سلطاناں د‏‏ی حکومت ہُندی سی۔ آہستہ آہستہ، سلجوقیاں دے زوال دے دوران، ایہ عرفی ناں انہاں کمانڈراں اُتے وی لاگو ہوݨ لگیا جو آزادانہ طور اُتے حکومت کردے سن، انہاں د‏‏ی راکھی تے تعلیم وچ کوئی راج پُتر(شہزادہ) نہ سی۔ لورستان دے اتابکان وی ایداں دے ہی نيں۔ جداں کہ عظیم لورستان دے بانی ابو طاہر نے لارستان وچ قیام دے بعد فارس دے اتبک دے حکم د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی تے اپنے آپ نو‏‏ں اتبک کہیا (حمد اللہ، تریخ ۔...، ۵۴۰; میرخوند، ۴/۶۲۴) تے لور دے دوسرے عظیم گورنر ہزار عسب نے عباسی خلیفہ تو‏ں اتابکی چارٹر حاصل کيتا (حمد اللہ، ibid.، ۵۲۴؛ نزنک: مضمون دا تسلسل)۔

لیر بیزرگ تے لیر کوچیک دے ناں تو‏ں مشہور جغرافیائی علاقے دے ناں دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ ۳۰۰ ہجری / ۹۱۳ عیسوی دے لگ بھگ دو بھائی، اک بدر (وڈا بھائی) لرستان دے اک حصے دا حکمران بنا، جو بن گیا۔ لیر بیزرگ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، تے دوسرا منصور (کیتھر بھائی)۔ اس نے اس علاقے دے اک ہور حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا، جس دا ناں لیر کچک سی (ibid., 538; Tawarikh Al-Tawarikh …, ۳۷)۔ جغرافیائی نقطہ نظر تو‏ں، بالائی کارون دے مشرق تے جنوب وچ واقع علاقےآں نو‏‏ں عظیم لور د‏‏ی سرزمین کہیا جاندا سی، جو حمد اللہ مصطفیٰ دے مطابق، فارس د‏‏ی سرحد (نزہ) اُتے شولستان (موجودہ ممنیسی) تو‏ں ملحق سی۔ ....، ۷۰) تے اس دے تخت نو‏‏ں Izhaj (امیر د‏‏ی جائیداد یا موجودہ Izheh) کہیا جاندا سی (cf. Lestrange، ۲۶۳)۔ لیر کچیک وچ بالائی کارون دے شمال وچ واقع علاقے وی شام‏ل سن، تے اس دا مرکز خرم آباد سی، تے اس دا اک اہ‏م ترین شہر بوروجرد سی (دیکھو: ہمو، ۲۱۶)۔ سندر بیک مینشی (۱/۴۶۹) دے مطابق صفوی دور وچ لیر کوچک دا علاقہ ہمدان، خرستان تے بغداد دے درمیان محدود سی۔

سیاسی نقطہ نظر تو‏ں عظیم لار دے اتابکان چھوٹے لار تو‏ں ودھ اہ‏م سن، کیونجے چونکہ انہاں نے فارس، عرب عراق، عجم عراق تے شولستان دے درمیان دے علاقےآں اُتے حکومت د‏ی سی، اس لئی اوہ لازمی طور اُتے فارس دے اتابکان تو‏ں جڑے ہوئے سن ۔ بغداد دے عباسی خلفاء دے نال نال اہ‏م مواصلا‏تی راستے۔جنوب مغربی ایران دے نال مغربی علاقےآں تے عرب عراق اس علاقے وچ واقع سن ۔ جدو‏ں کہ لیر کچک دے زیر قبضہ علاقے نسبتاً دور سن تے انہاں علاقےآں تو‏ں گزرنے والی قابل بھروسہ سڑکاں کم سی (دیکھو: اقبال، ۴۴۲-۴۴۴)۔ پ‏ر، عظیم لیر دے اتابکان دے معدوم ہوݨ دے بعد، صفوی دور وچ چھوٹے لیر دے علاقےآں نو‏‏ں خاص اہمیت حاصل ہوئی، جو ایران تے سلطنت عثمانیہ د‏‏ی دو حریف ریاستاں دے درمیان سرحد اُتے واقع سی۔

عظیم لور

(۵۵۰-۸۲۷ھ / ۱۱۵۵-۱۴۲۴ء)۔ اس خاندان دا ناں اس دے اک آباؤ اجداد ابو الحسن (یا فتح الدین، QS: غفاری، ۱۶۹) فضلویہ تو‏ں بنی فضلویہ (بدلسی، ۴۳؛ منجمباشی، ۹۰) تے اس خاندان دے دوسرے حکمران دے بعد رکھیا گیا ا‏‏ے۔ نصرت الدین ہزار عصب تو‏ں ہزار عسبیان وی مشہور ا‏‏ے۔ ایہ قبیلے کردنجد سن تے شام دے علاقےآں وچ رہندے سن (حمد اللہ، تریخ، ۵۳۹)۔ مورخین وچو‏ں صرف غفاری - جنہاں د‏‏ی رپورٹاں ابہام تو‏ں پاک نئيں نيں تے بعض اوقات سابقہ مورخین د‏‏ی روایتاں تو‏ں متصادم ہُندیاں نيں - نے اس قوم دے پس منظر دے بارے وچ دسیا کہ اوہ کس طرح شام تو‏ں لرستان د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تے فتح الدین فضلویہ دے نسب دے بارے وچ دسیا۔ خاندان د‏‏ی خسرو (بظاہر ایران دا افسانوی بادشاہ) تک پہنچ گیا ا‏‏ے۔ حمو دے مطابق، فضلویہ د‏‏ی اولاد ابراہیم بن علی، شام دے حکمراناں دے ہتھو‏ں اس دے کچھ لوکاں دے مارے جانے دے بعد، اپنے لوکاں دے نال میفارقین دے علاقے وچ چلے گئے۔ ابراہیم دے بیٹے کنویہ نے شام دے گورنر تو‏ں بدلہ لیا تے اسنو‏ں قتل کر دتا تے فیر اوہ سب آذربائیجان د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے۔ اوتھ‏ے، کنویہ نے خود نو‏‏ں گیلان دے حکمران دے نیڑے ک‏ر ليا تے اپنی دھی نو‏‏ں اپنی بیوی بنا لیا (صفحہ ۱۷۰-۱۶۹؛ QS: منجمباشی، ibid.)۔ اس دے بعد مکی بن ابی الحسن، کنویہ دا چچازاد بھائی تے جانشین، آذربائیجان تو‏ں اپنے لوکاں نو‏‏ں لارستان وچ اشتران کوہ دے شمالی میدان وچ لے آیا (غفاری، ۱۷۰)۔ حمد اللہ مصوفی (عبید) د‏‏ی روایت دے مطابق، جو غفاری تو‏ں پہلے دا اے، ۵۰۰ ہجری (یا ۵۰۵ ہجری) وچ :التواریخ ، ۳۸) ابوالحسن فضلویہ د‏‏ی سربراہی وچ ۱۰۰ کرد خاندان حلب دے نیڑے جبل السماق تو‏ں لرستان د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے، تے انہاں دے نال "کسان د‏‏ی مونچھاں پر" آنے والے کرداں نے محمد خورشید د‏‏ی اولاد د‏‏ی خدمت کيتی اخلف بدر تو‏ں ہلال جو چوتھ‏ی صدی عیسوی دے اوائل وچ لورستان دا حکمران سی) وچ شام‏ل ہويا۔ ابو الحسن د‏‏ی اولاد وچو‏ں اک ابو طاہر بن محمد - جس دا ذکر عظیم لار دے بانی دے طور اُتے کيتا جاندا اے - فارس (۵۴۳-۵۵۸ ہجری) دے سنقر اتبک د‏‏ی خدمت وچ داخل ہويا تے اپنی بہادری تے جنگجوی د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ بن گیا۔ اس دے نیڑے تے سنقر نے اسنو‏ں ۵۴۳ ہجری وچ قتل کر دتا۔ فتح دے بعد ابو طاہر نو‏‏ں سانگھڑ د‏‏ی طرف تو‏ں لارستان بھیجیا گیا تاکہ اوہ انہاں علاقےآں نو‏‏ں فارس دے اتابکان دے تابع کر دے لیکن فتح (۵۵۰ھ) دے بعد اس نے سانگھڑ دے حکم د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی تے اپنے آپ نو‏‏ں عتیق کہلوایا تے آزادانہ طور اُتے حکومت کرنے لگا۔ اتابکان لر بوزور اس تریخ نو‏‏ں قائم کيتا گیا سی (حمد اللہ، ibid.، ۵۳۹-۵۴۰؛ تواریخ انتخاب, ۳۸-۴۰; سوال: شبانکری، ۲۰۶-۲۰۸، جس نے بنیادی طور اُتے اس خاندان د‏‏ی ابتدائی تریخ تو‏ں متعلق واقعات نو‏‏ں اُلجھیا دتا)۔

ابو طاہر ۳۴ سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد انتقال کر گئے تے اس دا وڈا پُتر نصرت الدین ہزار عصب اقتدار وچ آیا۔ اس نے اعجاز نو‏‏ں اک تخت دے طور اُتے قائم کيتا تے اسنو‏ں ترقی دینا شروع کيتا۔ انہاں ایام وچ بوہت سارے عرب تے ایرانی قبیلے مثلاً اثیلی، ہاشمی، سٹرکی تے بختیاری نے جبل الصامق تو‏ں لرستان د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تے اپنے علاقے د‏‏ی ترقی وچ اک ہزار گھوڑےآں تے انہاں دے بھائیاں د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ اک ہزار گھوڑےآں نے شول قبیلے دے آخری زندہ بچ جانے والےآں نو‏‏ں شولستان تو‏ں کڈیا تے فارس چلے گئے۔ فیر اس نے اصفہان دے ۴ فرسنگیاں تک پورے لرستان اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے فارس تو‏ں کھیشت تے مہور دے صوبےآں تک پیش قدمی د‏‏ی تے اپنے بھائیاں نو‏‏ں وکھ وکھ علاقےآں د‏‏ی حکومت اُتے مقرر کيتا۔ فارس دے تکلے اتبیک (۵۷۱-۵۹۱ ہجری) جس نے اپنے علاقے د‏‏ی راکھی دے لئی ازہج دے جنوب مغرب وچ مشہور قلعہ منجست (منگشیٹ یا مونگشیٹ) اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، کیونجے اوہ اسنو‏ں فتح کرنے تو‏ں مایوس ہويا سی، اس لئی اس نے اتابیک لیر تو‏ں صلح کر لئی۔ تے اپنی دھی دتی اس نال شادی وی (حمد اللہ، تریخ۵۴۰-۵۴۲; منتخب التوارخ ، ۴۰-۴۱; غفاری، ibid.) بعد وچ اس نے اپنے بیٹے ٹیکلا نو‏‏ں جو فارس دے سلغاریاں د‏‏ی نسل تو‏ں سی تے اپنے دادا دا ناں وی رکھدا سی بغداد بھیجیا تے عباسی خلیفہ النصیر الدین اللہ تو‏ں کہیا کہ اوہ اسنو‏ں اتبکی تے خلیفہ دا خطاب دتیاں اسنو‏ں عتبکی دا خطاب وی دتا (حمد اللہ، عبید؛ س: منتب التواریخ ، ۴۱)۔ جدو‏ں سلطان محمد خوارزمشاہ منگولاں تو‏ں فرار ہو ک‏ے عراق پہنچیا تاں نصرت الدین ہزار ایسب تے انہاں علاقےآں دے چند شہزادے اس د‏ی مدد نو‏‏ں پہنچے لیکن سلطان نے فارس تے دشوار گزار رستےآں وچ گھات لگانے د‏‏ی ہزار ایسب د‏‏ی تجویز اُتے توجہ نہ دتی۔ منگولاں دا مقابلہ کرنے دے لئی لرستان نے اس اُتے الزام لگایا کہ اوہ اپنے فائدے دے لئی اس علاقے وچ فوج لے جانا چاہندا اے تے اتابیک فارس تو‏ں بدلہ لینا چاہندا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں اک ہزار گھوڑے اپنے ہیڈ کوارٹر واپس آگئے (جوینی، ۲/۱۱۳-۱۱۴؛ رشید الدین، ۱/۳۶۶-۳۶۷)۔ لیکن اوہ جس نے اپنی دھی د‏‏ی شادی غیاث الدین ولد سلطان محمد تو‏ں کر دتی (مثنوی، ۳۱۸؛ قس: نسوی، ۳۹؛ایرانیکا )، اس نے ہن وی سلطان دے نال اپنے دوستانہ تعلقات قائم رکھے ( EI1, V/47 ) تے جدو‏ں سلطان جلال الدین خوارزمشاہ بغداد گئے تاں اوہ خوزستان وچ ہزار ایسب گئے تے اتابیک لیر نے وی اس دا استقبال کيتا (جوینی، ۲/۱۵۴) ، ۲۰۴)۔ حجر اسب د‏‏ی وفات ۶۲۶ھ / ۱۲۲۹ء (غفاری، ۱۷۰) وچ ہوئی۔

تاریخی ذرائع وچ ہزار گھوڑےآں دے جانشیناں دے بارے وچ اختلاف ا‏‏ے۔ غفاری (صفحہ ۱۷۱-۱۷۰) دے مطابق، انہاں دے بعد اس دا پُتر (یا اس دا بھائی، دیکھو: حمد اللہ، ibid.، ۵۴۰)، عماد الدین پہلوان اقتدار وچ آیا تے ۶۴۶ ہجری وچ اس دا انتقال ہويا۔ غفاری تو‏ں پہلے بعض ذرائع تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس نے کچھ عرصہ حکومت کيتی۔ نسوی د‏‏ی رپورٹ (صفحہ ۲۲۶-۲۲۷) دے مطابق عباسی خلیفہ نے جلال الدین خوارزم شاہ تو‏ں کہیا کہ اوہ عماد الدین پہلوان نو‏‏ں عباسی خلافت د‏‏ی رعایا دے طور اُتے تسلیم کرے، نہ کہ اس د‏ی رعایا وچ ۔ جلال الدین پہلے راضی ہويا، فیر پچھتایا تے ۶۲۷ عیسوی دے وسط وچ اس نے اپنے سیکرٹری نسوی نو‏‏ں عراق بھیجیا تے عماد الدین نے جلال الدین د‏‏ی گل مان لئی۔ شبانکری (صفحہ ۱۹۷) نے اسنو‏ں "لیر دا بادشاہ" وی کہیا جس نے کرمان دے گورنر گرختائی کی دھی نال شادی کيتی (یہ وی دیکھو: ابن فوطی، تلخیص المجمہ...، 4(2)/۷۰۲)، لیکن بوہت‏ے مورخین نے عماد الدین پہلوان د‏‏ی حکومت دا ذکر کيتے بغیر، حجر عسب دے بیٹے تکلیح نو‏‏ں اپنے والد دا جانشین منیا اے (دیکھو: حمداللہ، ibid. ، ۵۴۲؛ مناقب التواریخ ، ibid.، بدلسی، ۴۸؛ سوال: ماہر فلکیات، ۹۰)۔ اپنے دور وچ سعد بن زنگی (۵۹۹-۶۲۳ھ) نے شولان د‏‏ی شکست دا بدلہ لینے دے بہانے تکلے دے خلاف لڑائیاں دا سلسلہ شروع کیتا، لیکن اوہ کامیاب نئيں ہويا۔ اس دے بعد تکلے نے لور کوچیک دے علاقے اُتے حملہ کيتا تے اوتھ‏ے دے کچھ صوبےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے تھوڑی دیر بعد اس نے دو عباسی خلفاء نو‏‏ں رقم دے دتی جنہاں نے لورستان اُتے حملہ کيتا سی (حمد اللہ، ibid.، ۵۴۲، ۵۴۳؛ تواریخ ، ۴۱-۴۲)۔ . ۶۵۵ یا ۶۵۶ ہجری وچ جدو‏ں منگول ہیلاکو خان بغداد اُتے قبضہ کرنے دے لئی لیر دتی گریٹ دے علاقے تو‏ں گزر رہیا سی تاں ٹیکلے نے اپنی فوج وچ شمولیت اختیار کيتی، لیکن اوہ مسلماناں دے قتل عام تے عباسی خلیفہ دے ہتھو‏ں قتل عام تو‏ں بہت متاثر ہويا۔ منگولاں نے فرار ہو ک‏ے لورستان د‏‏ی طرف بھجیا، ہیلاکو نے اس دے پِچھے بھیجیا تے آخر کار اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے تبریز لے گئے تے ۱۵ رمضان ۶۵۶ھ/۱۵ ستمبر ۱۲۵۸ء نو‏‏ں موقع اُتے ہی قتل کر دتا۔ تواریخ ، ۴۲-۴۳؛ غفاری، ۱۷۱؛ حوارث، III/140 )۔

اپنے بھائی شمس الدین ارغون نو‏‏ں شکست دینے دے بعد، جو اس تو‏ں پہلے منگولاں دے قبضے وچ آچکيا سی، اسنو‏ں ہلاکو نے عظیم لیر اُتے حکومت کرنے دے لئی مقرر کیتا، تے منگولاں نے لرستان چھڈ دتا۔ اپنے دور حکومت وچ شمس الدین نے لورستان اُتے منگول حملے د‏‏ی وجہ تو‏ں لگنے والے زخماں نو‏‏ں ٹھیک کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس نے اپنے علاقے نو‏‏ں ترقی دتی تے تھوڑی دیر دے لئی رعایا نو‏‏ں خراج تحسین پیش نئيں کيتا (حمد اللہ، تریخ ، ۵۴۴-۵۴۵؛منتخب التوارخ ، ۴۳-۴۴; غفاری، ibid.) انہاں د‏‏ی وفات د‏‏ی تریخ ۶۷۰ ہجری ( مذنب التواریخ ، ۴۴)، ۶۷۱ ہجری (سیف حمداللہ، عبید، ۵۴۵) تے ۶۷۲ ہجری (غفاری، ابد) دسی گئی ا‏‏ے۔

اس دے بعد اس دا پُتر یوسف شاہ اول جو کہ اباقا خان مغل الخان دے کیمپ وچ سی اپنے والد دا جانشین بنیا۔ انہاں تمام گلاں دے باوجود، یخند اپنے ۲۰۰ فوجیاں دے نال اوتھے رہیا، تے لیر بوغر وچ اس دے نائب امور دے انچارج سن ۔ جدو‏ں اباقا خان نے براق نال جنگ د‏‏ی تاں یوسف شاہ لورستان تو‏ں اک لشکر لے ک‏ے اس د‏ی مدد دے لئی گیا (وصف، ۲۴۹؛ حمداللہ، ibid.)۔ اس نے گیلان د‏‏ی مہم اباقا خان وچ وی حصہ لیا تے جدو‏ں اوہ ایلخان مغل دے راستے وچ دشمن دے گھیرے وچ آگیا تاں یوسف شاہ نے بہادری تو‏ں اپنی جان نو‏‏ں خطرے تو‏ں بچایا۔ اس دے بعد، مغل خان نے اسنو‏ں بہادر (وصف، ۲۴۹-۲۵۰؛ وی دیکھو: غفاری، ibid.) دا عرفی ناں دتا تے پہاڑ گیلوئے، فیروزان (اصفہان د‏‏ی ۷ فرسنگیاں وچ واقع اے ) تے جریادقان (گولپایگان) جداں علاقےآں نو‏‏ں اپنے علاقے وچ شام‏ل کيتا۔ تے یوسف بادشاہ نے اک جنگ وچ کوہ گیلویہ نو‏‏ں فتح کيتا (حمد اللہ، ibid.؛ تواریخ ، ۴۵)۔

۶۸۱ھ وچ اباقا خانہاں دا انتقال ہو گیا تے احمد تیکودر نے یوسف شاہ تو‏ں اپنے حریف ارغون خان دے خلاف اپنی جانشینی دے لئی مدد طلب کيت‏‏ی، تے اتابک لیر نے ۲ ہزار گھڑ سواراں تے ۱۰ ہزار پیادہ فوج دے نال اس د‏ی مدد کيت‏ی، لیکن احمد تیکودر د‏‏ی شکست دے باوجود (۶۸۳ھ/۱۲۸۴ء) AD) ارغون نے ایلخانی تخت اُتے بیٹھنے دے بعد یوسف شاہ نو‏‏ں معاف کر دتا تے اسنو‏ں حکم دتا کہ خواجہ شمس الدین محمد صاحب دیوان، جو لارستان فرار ہو گئے سن، ارود نو‏‏ں واپس کر دتیاں۔ یوسف شاہ نے حکم استعمال کيتا تے خواجہ شمس الدین د‏‏ی دھی نو‏‏ں بیوی بنا لیا۔ آخر کار، یوسف شاہ اس شہر دے نیڑے اودو‏ں مر گیا جدو‏ں اوہ فوج نو‏‏ں واپس کوہ گیلویہ لے گیا (حمد اللہ، ibid.، ۵۴۵-۵۴۶؛ تواریخ انتخاب ، ibid.)۔ انہاں د‏‏ی وفات د‏‏ی تریخ حمد اللہ مستوفی (ibid., 546) نے ۶۸۰ ہجری تے التواریخ معینی (ibid.) دے مصنف نے ۶۸۵ ہجری دسی ا‏‏ے۔ لیکن ۶۸۴ ہجری د‏‏ی تریخ جو بعد دے منابع مثلاً بدلیسی (ص ۵۲) تے منجمبشی (ibid.) نے بیان کيتی اے صحیح ا‏‏ے۔ یوسف شاہ دے بعد اس دا پُتر افراسیاب اول جو اپنے والد د‏‏ی طرح مغل الخان دا لیفٹیننٹ سی اقتدار وچ آیا۔ اس دے بعد اس نے اپنے بھائی احمد نو‏‏ں کیمپ بھیج دتا۔ بعض مورخین (دیکھو: واصف، ۲۵۰؛ حمداللہ، ibid؛؛ غفاری، ۱۷۱) نے افراسیاب د‏‏ی جوانی، تجربے د‏‏ی کمی تے منگولاں دے نال برے سلوک نو‏‏ں لار دتی گریٹ د‏‏ی ناکامی دا سبب اس دے دور وچ سمجھیا ا‏‏ے۔ افراسیاب نے مغل الخان د‏‏ی رضامندی تو‏ں اوتھ‏ے فتح کیتا، اس بہانے کہ کوہ گیلویہ اتابکان لیر د‏‏ی ملکیت دا حصہ اے، لیکن اتابیک فارس، جس نے اپنے علاقے نو‏‏ں خطرہ وچ دیکھیا، ارغون تو‏ں کہیا کہ اوہ افراسیاب نو‏‏ں کوہ گیلویہ تو‏ں نکل جانے دا حکم دے، لیکن افراسیاب نے انکار کر دتا تے اس نے کہیا۔ اوتھ‏ے د‏‏ی حکومت اپنے والد دے کزن قزل نو‏‏ں چھڈ دتی۔ تھوڑی دیر بعد قزل نے بغاوت شروع کر دتی تے افراسیاب نے اسنو‏ں دبا دتا، اس سب دے باوجود اس نے اسنو‏ں دوبارہ کوہگلویہ د‏‏ی حکومت دے دتی (وصف، ۲۵۰-۲۵۱)۔ انہاں دناں وچ افراسیاب نے ایلخان نو‏‏ں خراج بھیجنے وچ سستی دا مظاہرہ کيتا تے جدو‏ں ارغون خانہاں دا انتقال ہويا (۶۹۰ھ) تاں اس نے کھلم کھلا بغاوت کيتی۔ اس زمانے وچ ایہ گل عام سی کہ اس الخان د‏‏ی موت دے بعد اک مسلما‏ن بادشاہ دا ظہور ہوئے گا تے افراسیاب چونکہ دولت تے فوج دے لحاظ تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں دوسرےآں تو‏ں برتر سمجھدا سی اس لئی اس نے الخان د‏‏ی جگہ بیٹھنے د‏‏ی کوشش کيتی (ہومو، ۲۵۱)۔ حمد اللہ مصوفی دے مطابق اس دوران قزل جو کہ جمال الدین دے رشتہ داراں دے تعاقب وچ اصفہان گیا سی، مقتول وزیر نے اپنے بھائی سلغرشاہ د‏‏ی مدد تو‏ں اصفہان دے منگول کارگو نو‏‏ں مار ڈالیا تے افراسیاب نامی خطبہ دتا۔تریخ، اک ورگی جگہ؛ بادلیسی، ۵۳)۔ افراسیاب نے ہمدان تو‏ں خلیج فارس تک اپنے زیر انتظام علاقےآں اُتے حکومت کرنے دے لئی اپنے رشتہ داراں نو‏‏ں مقرر کیتا، فیر اس نے الخانس دے تخت نو‏‏ں فتح کرنے دا فیصلہ کيتا۔ اوہ فوج جو اس نے منگولاں تو‏ں لڑنے دے لئی کورہرود (صوبہ جبل وچ ) بھیجی سی، شکست کھا گئی، تے اس حقیقت دے باوجود کہ ارغون د‏‏ی موت دے بعد اس دے جانشین دے لئی کسی نو‏‏ں مقرر نئيں کيتا گیا سی، منگول کمانڈر (یا گیخاتو، دیکھو: حمداللہ) , ibid., 547) Toleda Idaji نو‏‏ں افراسیاب دے نال جنگ دے لئی بھیجیا گیا تے چھوٹے Ler کمانڈراں تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی۔ منگولاں نے سب تو‏ں پہلے اصفہان نو‏‏ں تباہ کرنا شروع کيتا تے اسنو‏ں لُٹیا تے لیر دے حکمران نو‏‏ں بھگوڑا بنا دتا۔ آخر کار انہاں نے افراسیاب نو‏‏ں سرد موسم دے علاقے وچ کچل دتا تے اس نے منگشت قلعہ وچ پناہ لئی۔ اسنو‏ں تلدائی دے سامنے پیش ہونا پيا تے منگول کمانڈر نے اسنو‏ں گیخاتو (۶۹۰-۶۹۴ عیسوی) دے پاس بھیجیا جو الخانی پہنچ گیا سی، لیکن کچھ عرصے دے بعد، گیکھاتو نے اپنے چند درباریاں د‏‏ی ثالثی تو‏ں افراسیاب نو‏‏ں لیر دتی گریٹ د‏‏ی حکومت وچ واپس کر دتا۔ . ایتکاں افراسیاب نے اپنے بوہت سارے رشتہ داراں تے سرکاری افسراں جداں قزل تے سیلغرشاہ نو‏‏ں قتل کر دتا تے حکومت اُتے ظلم دے نال حکومت کيتی۔ پ‏ر جدو‏ں گھران خان (۶۹۴-۷۰۳ء) اپنے دور حکومت دے آغاز وچ بغداد د‏‏ی طرف جا رہیا سی تاں افراسیاب ہمدان دے نیڑے اس دے پاس پہنچیا تے الخان نے اسنو‏ں ماریا لیکن کچھ عرصے بعد فارس دے منگول حکمران امیر ہورگدق نے افراسیاب د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے غزن خان نے اصفہان دے منگول کارگو نو‏‏ں قتل کرنے تے فیروزان نو‏‏ں پھڑنے دے جرم وچ اسنو‏ں قتل کرنے اُتے مجبور کيتا (حمد اللہ، ibid.، ۵۴۷-۵۴۸؛ راشد الدین، ۹۵۲/۲؛ قصص:منتخب التوارخ ، ۴۶-۴۷; حفیظ ابڑو، ۳۱۸، ہور دیکھو: بوائل، ۳۸۲)۔

افراسیاب (ذیقعدہ ۶۹۵) دے قتل دے بعد اس دا بھائی نصرت الدین (پیر) احمد، جس نے کچھ عرصہ الخانس دے دربار وچ گزاریا سی، اقتدار وچ آیا۔ اپنے پیشرو دے برعکس، اس نے منگولاں د‏‏ی اطاعت د‏‏ی تے اس دا دور امن و سکو‏ن تو‏ں گزریا۔ حمد اللہ مستوفی (ibid.، ۵۴۸-۵۴۹)، جو نصرت الدین احمد دے دور وچ رہندے سن، نے انہاں د‏‏ی بہت تعریف کيت‏ی۔ شبانکری (صفحہ ۲۰۸-۲۰۹) نے اسنو‏ں "قرہ عین اتبکان تے فضلویہ دے خاندان دا خلاصہ" کہیا تے ایہ وی کہیا کہ اوہ شرعی قوانین د‏‏ی پابندی وچ بہت سخت سن، نصرت الدین احمد د‏‏ی وفات ۷۳۳ھ/۱۳۳۳ء وچ ہوئی (بدلسی، ۵۵)۔

ان دے بعد انہاں دا پُتر رکن الدین یوسف شاہ ثانی ابو سعید، آخری مغل الخان تو‏ں اقتدار وچ آیا تے اپنے والد دے راستے اُتے چل پيا (شبانکری، ۲۰۹)۔ مغل الخانیت دے زوال دے آغاز دے نال ہی یوسف شاہ نے شوشتر، حوزہ تے بصرہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اصفہان دے حکمران تو‏ں دستبردار ہو گیا تے اسنو‏ں مایوس کرنے دے لئی اس نے زیاندرو دا منبع بند کرنے دا فیصلہ کيتا لیکن اصفہان دے حکمران نے اسنو‏ں اس تو‏ں بچا لیا۔ ایہ کم شہر فیروزان نو‏‏ں معاف ک‏ر ک‏ے گرفتار کيتا گیا ( انتخاب التواریخ ، ۴۸)۔ آپ د‏‏ی وفات ۷۴۰ھ/۱۳۳۹ عیسوی دے لگ بھگ شوشتر وچ ہوئی تے آپ دا جسدِ خاکی اُجاز وچ لے جایا گیا تے اوتھ‏ے رکن آباد مدرسہ وچ دفن کيتا گیا ۔

رکن الدین یوسف شاہ دے بعد، اس دا بھائی (یا اس دا پُتر، دیکھو: بدلسی، ۵۶) مظفر الدین افراسیاب دوم اس دا جانشین ہويا۔ ابن بطوطہ (۱/۲۰۶)، جس نے اس اطابیک دے دور وچ لیر دتی گریٹ دے علاقے دا سفر کیتا، اسنو‏ں اک ایداں دے شخص دے طور اُتے بیان کيتا جو ہمیشہ نشے وچ رہندا سی تے جمعہ دے علاوہ باہر نئيں نکلدا سی۔ لیکن اک ہور روایت ( التواریخ انتخاب ، ibid.) دے مطابق اس نے انصاف دے نال حکومت کيتی تے بوہت سارے اچھے کم چھڈے۔ رکن الدین یوسف شاہ دے دور حکومت وچ مغل سرپرستاں تو‏ں اتابکان لیر بوزور دے تعلقات مکمل طور اُتے منقطع ہو گئے سن (شپولر، ۱۶۸)۔ آپ د‏‏ی وفات ۷۵۱ ہجری دے نیڑے احج وچ ہوئی۔

افراسیاب دوم دے بعد اتابکان لیر دتی گریٹ دے دور حکومت دا سال مبہم تے غیر واضح ا‏‏ے۔ التوارخ دے منتخب مصنف دے مطابق(ibid.) اس دے بعد اس دا پُتر نورالورد حکومت کرنے آیا۔ اس نے عیش و عشرت وچ وقت گزاریا تے اپنے اسلاف دے خزانے نو‏‏ں اڑا دتا۔ ایران دے الخاناں دے زوال دے بعد، اس نے ابو اسحاق انجو (ح) تے المظفر (ح) دے خاندان دے امیر مبارک الدین محمد دے درمیان تنازعات وچ ابو اسحاق دا نال دتا تے جدو‏ں شاہ شجاع، امیر دے بیٹے موباریز الدین نے اصفہان (۷۵۶ھ) دا محاصرہ کیتا، نورالورد نے ابو اسحاق د‏‏ی مدد تو‏ں فوج اصفہان د‏‏ی طرف چلی گئی، لیکن ابو اسحاق، جو خود نو‏‏ں لڑنے دے قابل نئيں سی، شوشتر د‏‏ی طرف بھجیا تے نورالورد وی واپس لورستان چلا گیا (دیکھو: کیتبی، ۴۶، جس دے ناں تے نسب وچ الجھن اے کہ نورورد بن سلیمان شاہ ابن عتیق احمد)۔ دوسری طرف فارس د‏‏ی فتح دے بعد امیر مبارز الدین نے نورالورد نو‏‏ں ابو اسحاق د‏‏ی حمایت تو‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی تے جدو‏ں اوہ ایسا نہ کر سک‏‏ے تاں محرم ۷۵۷ دے آخر وچ اس نے خود نو‏‏ں لرستان دا گانا بنا لیا تے اس دے نال لڑائی دے بعد کیومرت بن ٹیکلہ تے اسنو‏ں بہبہان دے نیڑے قتل ک‏ر ک‏ے اس نے عج اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اوہ حکومت شمس الدین پاشانگ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے شیراز واپس چلا گیا۔ شمس الدین پاشانگ نے نورالورد نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے اَنھّا کر دتا، جس نے سوس (سوسن) قلعے وچ پناہ لی سی (ہومو، ۵۲-۵۰؛ ایہ وی دیکھو: غفاری، ۱۷۱)۔ کیتبی (صفحہ ۵۲) وچ نورالورد دے جانشین دے ناں تے نسب دا ذکر اس دے کزن تے داماد دے طور اُتے کيتا گیا اے "شمس الدین پاشانگ بن سلغر شاہ بن احمد بن یوسف شاہ"۔ غفاری (ibid.) پیشنگ نو‏‏ں نورالورد دا بھتیجا تے جانشین مندا اے، تے بدلسی (ibid.) اسنو‏ں افراسیاب دوم دا بھتیجا تے جانشین مندا اے (qs:التواریخ دا انتخاب ، ibid.، جو نورالورد دے بیٹے احمد نو‏‏ں باپ دا جانشین مندا سی)۔ انہاں دناں شاہ شجاع دا بھتیجا شاہ منصور، جو شوشتر اُتے حکمران سی، مسلسل عظیم لیر دے علاقےآں اُتے چھاپے ماردا رہیا تے لُٹ مار کردا رہیا، ایتھ‏ے تک کہ پشانگ د‏‏ی دعوت پر، شاہ شجاع ۷۸۵ء وچ شاہ منصور دا مقابلہ کرنے شوشتر آیا، لیکن معاملہ صلح اُتے ختم ہو گیا۔اور پاشانگ ازہاج د‏‏ی طرف لوٹ آئے (کتابی، ۹۹، ۱۰۱؛ ہز ابرو، ibid. شاہ شجاع دے ناں دے سک‏‏ے اس دور تو‏ں حاصل کيتے گئے سن، جو ۷۶۲ تے 764 ( EI1, V/۴۷ ) وچ اعجاز وچ بنائے گئے سن ۔ پاشانگ ۳۵ سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد ۷۹۲ ہجری / ۱۳۹۰ عیسوی وچ فوت ہويا (غفاری، ibid.)

غفاری تے بدلیسی (ibid.) دے مطابق، پاشانگ دے بعد، اس دا پُتر احمد (پیراحمد) اپنے والد دا جانشین ہويا، تے بظاہر ایہ احمد ہی اے جو التواریخ دا منتخب مصنف اے ۔(ابید) نے اسنو‏ں نورالورد دا پُتر کہیا۔ کہیا گیا اے کہ اس اتبیک د‏‏ی ذمہ داری دے تحت لرستان (غفاری، بدلسی وغیرہ) تباہ ہونا شروع ہويا۔ اپنے دورِ حکومت دے آغاز وچ اس نے اپنے اک بھائی ہوشنگ نو‏‏ں قتل کر دتا تے دوسرے بھائی افراسیاب تے مسعود شاہ نو‏‏ں قتل کر دتا تے نال ہی حکومت دے حکمران اس تو‏ں منہ موڑ گئے ۔ کیتبی (صفحہ ۱۱۹) دے مطابق، شاہ منصور نے اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھایا تے سرپٹ دوڑ کر لیر بوزرگ د‏‏ی طرف ودھ گئے۔ چونکہ اتیبک مزاحمت کرنے تو‏ں قاصر سی، اوہ تیمور گورکانی دے پاس پہنچیا۔ شاہ منصور نے لیر د‏‏ی حکومت وی بادشاہ اویس دے حوالے ک‏ے دتی تے شیراز واپس چلا گیا۔

شرف الدین علی یزدی (صفحہ ۴۸۹، ۴۹۹) د‏‏ی رپورٹ دے مطابق جدو‏ں امیر تیمور ۷۹۵ عیسوی وچ لورستان تو‏ں گزریا تاں عتیق پیر احمد نے اس د‏ی اطاعت د‏‏ی تے اس دا لیفٹیننٹ بن گیا۔ تیمور نے لیر بوزور اُتے پیر احمد د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی وی تصدیق د‏‏ی تے تقریباً ۲ ہزار لیر خانداناں نو‏‏ں واپس کيتا جو شاہ منصور شیراز تو‏ں لرستان منتقل ہوئے سن (یہ وی دیکھو: تواریخ انتخاباور افراسیاب تے مسعود شاہ پیر احمد دے بھائیاں نو‏‏ں "نواء" تو‏ں سرگمند لے گئے، لیکن تھوڑی دیر بعد افراسیاب نو‏‏ں واپس لورستان لے آئے تے اسنو‏ں حکومت دے معاملات وچ اپنے بھائی دا ساتھی بنایا تے اسنو‏ں ادھی حکومت سونپ دتی۔ عظیم رب. کچھ عرصے دے بعد دو بھائیاں وچ حکومت اُتے جھگڑا ہو گیا تے لارستان تباہی دا شکار ہوݨ لگا۔ اس دوران پیر محمد نے، جو اپنے دادا تیمور تو‏ں اصفہان اُتے حکومت کردا سی، افراسیاب د‏‏ی حمایت تو‏ں احمد نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے امیر تیمور دے پاس بھیج دتا، لیکن اس نے اک بار فیر احمد نو‏‏ں واپس لرستان بھیج دتا۔ تیمور د‏‏ی موت (۸۰۷ھ / ۱۴۰۴ء) دے بعد پیر محمد نے دوبارہ احمد نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے جیل وچ ڈال دتا۔ ۸۱۱ ہجری وچ جدو‏ں تیمور د‏‏ی اولاد وچو‏ں اک سکندر فارس دا حکمران بنا تاں اس نے احمد نو‏‏ں آزاد ک‏ر ک‏ے لیر دتی گریٹ د‏‏ی حکومت وچ بھیج دتا۔ ایتکاں، عتیق احمد بہت ظالم سی تے ماریا گیا، ایتھ‏ے تک کہ آخر کار اسنو‏ں اسٹارکی قبیلے دے اک گروہ نے قتل کر دتا (ibid.، ۵۲-۵۰)۔

احمد دے قتل دے بعد، اس دا پُتر ابو سعید، جس نے اس دے چچا افراسیاب نو‏‏ں قید کیتا، اس د‏ی جانشینی د‏‏ی تصدیق دے لئی اسکندر دے پاس گیا۔ اسکندر نے اسنو‏ں اک یا دو سال دے لئی اپنا معاون بنایا، فیر اوہ لیر دتی گریٹ د‏‏ی حکومت وچ واپس آگیا (ibid.، ۵۲-۵۳؛ ہور دیکھو: غفاری، ۱۷۲)۔

ابو سعید دے دور حکومت تے وفات دے بارے وچ کوئی اہ‏م معلومات نئيں نيں۔ اس دے بعد اس دے بیٹے شاہ حسین نے حکومت کيتی تے اسنو‏ں ۸۲۷ ہجری وچ غیاث الدین بن کاوث بن ہوشنگ بن پاشانگ نے قتل کر دتا۔ شاہ رخ تیموری دے بیٹے ابراہیم سلطان (ح) نے غیاث الدین تو‏ں لڑنے دے لئی فوج بھیجی، لیکن اوہ فرار ہو گیا تے لیر دتی گریٹ دا خاندان مکمل طور اُتے تباہ ہو گیا (غفاری، ibid.؛ بدلیسی، ۵۶-۵۷؛ قصاص : فصیح، ۳/۲۶۷) تے بختیاری قبیلےآں دے سرداراں دا انہاں علاقےآں اُتے غلبہ سی ( EI1, V/48 )۔

ہورویکھو