اخبار مجموعہ
اخبار مجموعہ
اخبار مجموعہ، اسلامی اندلس دے ابتدائی دور دی تریخ اُتے اک مختصر عربی دستاویز اے جو فتح اندلس دے ابتدائی دور دے حال توں سانوں باخبر کردی اے۔ اس کتاب دا پورا ناں ’اخبار المجموعہ فی فتح الاندلس وذکر امرائھا رحہم اللہ و الحروب الواقعۃ بہا بینہما‘ اے ۔اس کتاب وچ سانوں اندلس دی طرف پیش قدمی دے اسباب دے بارے وچ تفصیلی آگاہی ملدی اے۔ ایہ چوتھی صدی ہجری وچ تصنیف ہوئی سی، افسوس اے کہ اسيں اس دے حقیقی مصنف دا ناں نئيں جاندے نيں کیونجے اس دا محفوظ رہنے والا واحد مخطوطہ صفحہ اوّل توں محروم اے۔
پہلی اشاعت[سودھو]
عربی دا زیرترجمہ نسخہ سنہ 1867ء وچ میڈرڈ (سپین) توں شائع ہويا سی ۔ اسپینی پروفیسر لافیوندے القنطری نے اسنوں اصل عربی قلمی متن دے عکس دے نال شائع کیتا سی تے اس دے مقدمے وغیرہ وچ اپنی تحقیق دی تفصیل بیان کيتی سی۔
عربی اشاعت[سودھو]
مشہور عربی دان مؤرخ و محقق ابراہیم الایباری نے اسپینی نسخے نوں ویہويں صدی دے اوائل وچ عربی وچ ترجمہ کیتا۔ اس تحقیقی نسخے نوں مصر تے بیروت توں شائع کیتا گیا جو ہن وی عام دستیاب نيں۔
انگریزی اشاعت[سودھو]
پروفیسر ڈیوڈ جیمس نے 2012ء وچ اسپینی نسخے نوں انگریزی وچ بعنوان ’ A History of Early Al-Andalus: The Akhbar Majmu'a‘ ترجمہ کیتا تے اسلامی اندلسی لٹریچر دی روشنی وچ اس اُتے تفصیلی بحث کيتی۔
اردو اشاعت[سودھو]
مولوی محمد زکریا مائل بھوپالی نے 1927ء وچ اسنوں عربی بولی توں اردو وچ ترجمہ کیتا جو جامعہ ملیہ اسلامیہ دہلی دے ماہوار رسالہ جامعہ وچ 1931ء وچ قسط وار شائع ہويا۔ 1942ء وچ اسنوں کتابی صورت وچ بعنوان ’اخبار مجموعہ‘ انجمن ترقی اردو ہند نے شائع کیتا۔ 2019ء وچ اس وچ جدید تحقیقی مقالےآں دے نال معظم جادیدؔ بخاری نے ازسرنو تدوین کیتا تے جدید ایڈیشن شائع کیتا گیا، جس صفحات دی تعداد 240 اے۔
احاطہ ٔ دور[سودھو]
اخبار مجموعہ نامی ایہ کتاب بنیادی طور اُتے اسپین یعنی اندلس وچ مسلماناں دی ابتدائی دورِ حکومت دے تاریخی واقعات نوں اجاگر کردی اے جو سنہ 711ء توں شروع ہُندا اے تے نشیب و فراز دی منازل طے کردا ہويا دورِ امارت توں دور خلافت وچ داخل ہُندا اے۔ اس کتاب وچ تریخ دا تسلسل پہلے اندلسی تے اموی خلیفہ عبدالرحمن الناصر (سنہ 912ء تا 961ء) تک پہنچکيا اے، جس نے اندلس وچ اموی خلافت دا احیاء کیتا تے دمشق وچ اموی خلافت دی ٹوٹی ہوئی کڑی نوں اک بار فیر جوڑ دتا سی ۔ کتاب دے مضمون دا احاطہ سنہ 961ء تک پہنچ کے ختم ہو جاتااے۔
اخبار مجموعہ دا واحد مخطوطہ یا قلمی نسخہ[سودھو]
یہ قلمی نسخہ اسی دور دے مؤرخ ابن القوطیہ دی کتاب ’افتتاح الاندلس‘ دے قلمی نسخے دے نال اک ہی جلد وچ مجلد شکل وچ فرانس دی شاہی لائبریری پیرس دے شعبہ عربیات متعلقہ سنہ 1867ء وچ محفوظ اے۔ اسنوں فرانس دی شاہی لائبریری (Bibliotheque Royale) نے ستارہويں صدی عیسوی وچ اپنے قبضے وچ لیا سی ۔ گمناں مصنف دی طرح ایہ گل وی معلوم نہ ہو پائی کہ اسنوں کتھے توں تے کس شخص توں حاصل کیتا گیا تھا؟ لیکن امکان اے کہ اسنوں قریبی مشرقی علاقہ جات وچوں ہور قلمی نسخہ جات برآمد کرنے والی مہم دے دوران حاصل کیتا گیا ہو جسنوں قدیمی مخطوطےآں دے حصول دے لئی اس صدی دے وسط وچ منظم کیتا گیاسی ۔
ایہ قلمی نسخہ سٹرسٹھ (67) مغربی کاغذاں اُتے مشتمل اے جو چار انچ چوڑے تے بارہ انچ لمبے نيں۔ اس قلمی نسخے نوں اک سخت خول وچ مضبوطی دے نال جلد بند کیتا گیا اے جسنوں بعد دے دور وچ مرمت وی کیتا گیا اے۔ اس دا عکس بالکل صاف ستھرا نئيں اے۔ ابن القوطیہ دا قلمی نسخہ افتتاح الاندلس دے خاتمے دے بعد اخبار مجموعہ دا نسخہ دا متن شروع ہو جاندا اے۔ دونے دے صفحات دا سائز اک جداں اے، پہلی نظر وچ ایہی احساس ہُندا اے کہ اخبار مجموعہ سابقہ تریخ ابن القوطیہ دا ہی جزواے۔ ممکن اے کہ اس دی سطور دی تعداد وی اک ورگی ہی ہوئے۔ اس دے کچھ اوراق دی رنگت بھوری گلابی مائل اے جدوں کہ ہور صفحات دی رنگت وی مختلف اے، قیاس کیتا گیا اے کہ مصنف نے مختلف النوع کاغذاں دا استعمال کیتا اے۔ متن دی کتابت دے لئی مغربی عربی خط دا استعمال کیتا گیا اے جسنوں ’مبسوط الثلث‘ کہیا جاندا اے یا ممکن اے کہ ایہ اس خطوط وچوں اک اے جنہاں نوں ’مجاضر‘ کہیا جاندا ہوئے۔ کاغذ دی بناوٹ توں ایہ نتیجہ اخذ کیتا گیا اے کہ ایہ کاغذ شمالی اسپین تے اٹلی کیتے مختلف کارخانےآں وچ تیار کیتا گیا اے ۔اس کاغذ وچ مخصوص طرز دے نشانات پائے گئے نيں جنہاں نوں سرقسطہ وچ سنہ 1320سے 1470ء تک تیار کیتا جاندا سی ۔
رسم الخط دیکھنے دے بعد اندازہ ہُندا اے کہ اسنوں کتابت کرنے والا مشاق خطاط رہیا ہوئے گا ممکن اے کہ اوہ پیشہ ور خطاط وی ہوئے بہرکیف اسيں اس بارے وچ کوئی حتمی رائے نئيں دے سکدے۔ ہر صفحہ اُتے پندرہ سطراں موجود نيں تے متن بھر وچ پھیلاؤ دکھادی دیندا اے۔ قلمی نسخے اُتے کسی قسم دے دستخط نئيں نيں تے نہ ہی کسی کاتب نے کوئی وکھ حاشیہ آرائی دی اے۔ اس دے مقابلے وچ ابن القوطیہ دی تریخ دے قلمی نسخے دے حاشیہ جات اُتے کئی جملے، ماخذ تے تواریخ پائی جاندی اے۔ قلمی نسخے دے حاشیہ اُتے کوئی وکھ ناں، تریخ یا دوسرا حوالہ موجود نئيں اے۔
اخبارمجموعہ دا متن[سودھو]
چند واقعات ایداں دے نيں جو صرف اسی کتاب وچ ہی موجود نيں، ہور تریخ دی کتاباں وچ نئيں پائے جاندے نيں۔ جداں کہ طارق بن زیاد تے موسیٰ بن نصیر دے وچکار ناخوشگواری دی اصل وجہ کیہ سی؟ کئی تھاںواں اُتے مصنف واقعات دے عینی شاہدین نال ملاقات تے انہاں دی زبانی حال دا ذکر کردا اے۔ متعدد جگہاں اُتے راوی یا مروی دا لکھدا اے مگر انہاں دے ناں وغیرہ دسنے توں گریز کردا اے۔ کئی تھاںواں اُتے کچھ تاریخی غلطیاں لگتی نيں کہ ایہ ویسی گل نئيں اے ورگی ہور تواریخ دے ذریعے اسيں تک پہنچی اے۔ البتہ ایہ اندازہ ضرور ہُندا اے کہ اخبار مجموعہ دا مؤلف خالص اندلسی شخص اے جسنوں مشرق یعنی مصر وشام وچ آنے دا کدی موقع نہیںملا سی تے خصوصاً خلافت بنی امیہ دمشق دے بارے وچ اس دی معلومات ناقص سن یا ایہ وی کہیا جا سکدا اے کہ اس نے دربار دمشق دے بارے وچ جو گلاں اندلسی مسلمان مکیناں یا مسافراں دی زبانی معلوم ہوئیاں سن، اوہ اس نے سنی سنائی گلاں نوں صحیح مبن کے تحریر کر دتی ہاں یا اس عہد وچ جو مشرقی مؤرخین اس دا مآخذ رہے ہاں، انہاں دے ذرائع اِنّے بھرپور نہ ہاں جِنّے آنے والے ادوار وچ ہور مؤرخین نوں حاصل ہوئے۔
اس دے باوجود اس کتاب وچ اندلس دے کئی مشہور عربی خانداناں دا ذکر کردے ہوئے اندلس وچ مسلماناں دے متعدد ادبی و تاریخی ادوار دی توضیح کيتی گئی اے۔ امرأ و خلفاء اندلس دی حکومت اُتے کئی پہلوآں توں تبصرہ کیتا گیا اے خصوصاً اس عہد دی علمی ترقیاں دی خوب وضاحت کيتی گئی اے تے اس سلسلے وچ متن دی حدود توں قطع نظر کرکے اندلس دے پورے اسلامی دور دی تعلیمی و ادبی سرگرمیاں اُتے بحث ہوئی اے۔ بعض نامور خلفاء و علما دے قابل دید حالات تے اس زمانے دے کتاباں خاناں دا تذکرہ موجود اے، جس توں ایہ حصہ بہت دلچسپ تے مفید معلومات دا ذریعہ بن جاندا اے۔ اس دے مطالعہ توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ اندلس وچ مسلماناں دا ابتدائی دور کتنا ہنگامہ پرور تے عجیب و غریب دور سی ۔ انہاں نے اپنے وطن چھڈ کے اِنّی دوردراز سرزمین اُتے حکومت کرنے وچ کِداں دی کِداں دی صعوبتاں برداشت تے کس بہادری و شجاعت دے نال دشمناں اُتے قابو پاکر امن و امان قائم کیتا۔ ایہ حقیقت اسی حصے دے مطالعہ توں معلوم ہُندی اے کہ تریخ اندلس دے موضوع اُتے جتنی کتاباں موجود نيں، ابتدائی اسلامی فتوحات دی اِنّی تفصیل کسی وچ اک جگہ نہیںملدی اے۔ اس وچ جتھے موسیٰ بن نصیر تے طارق بن زیاد دی معرکہ آرائیاں تے پیش قدمی دا پورا پورا حال درج اے تاں دوسری طرف اندلس وچ اموی حکومت دے بانی امیر عبدالرحمن الداخل دی انتھک کوشش تے حالات اُتے قابو پانے دی بہادرانہ جدوجہد دی خاطرخواہ تفصیل بیان کيتی گئی اے۔ استوں علاوہ امیر عبدالرحمن الداخل دی مجاہدانہ زندگی دے نمایاں خدوخال شرح و بسیط دے نال بیان کیتے گئے نيں۔