انجمن ترقی اردو

انجمن ترقی اردو
انجمن ترقی اردو
قسم	ادبی
قانونی حیثیت	منظور شدہ ادارہ
مقصد	ادبی اور ثقافتی
مقام	دہلی،کراچی
سرکاری زبان	اردو،ہندی
ویب سائٹ	انجمن ترقی اردو ہند - ویب سائٹ; انجمن ترقی اردو پاکستان - ویب سائٹ;

جنوری 1902ء وچ آل انڈیا محمڈن ایجوکیشن کانفرنس علی گڑھ دے تحت اک علمی شعبہ قائم کیتا گیا۔ جس کاناں انجمن ترقی اردو سی۔ مولانا شبلی نعمانی اس دے سیکرٹری رہے سن۔ 1905ء وچ نواب حبیب الرحمن خان شیروانی تے 1909ء وچ عزیز مرزا اس عہدے اُتے فائز ہوئے۔ عزیز مرزا دے بعد 1912ء وچ مولوی عبدالحق سیکرٹری منتخب ہوئے۔ مولوی صاحب اورنگ آباد (دکن ) وچ ملازم سن اوہ انجمن نوں اپنے نال لے گئے تے اس طرح حیدرآباد دکن اس دا مرکز بن گیا۔ انجمن دے زیر اہتمام لکھ توں ودھ جدیدعلمی، فنی تے سائنسی اصطلاحات دا اردو ترجمہ کیتا گیا۔ ہور اردو دے نادر نسخے تلاش کرکے چھاپے گئے۔ دوسہ ماہی رسائل، اردو تے سائنس جاری کیتے گئے۔ اک عظیم الشان کتبں خانہ قائم کیتا گیا۔ حیدرآباد دکن دی عثمانیہ یونیورسٹی انجمن ہی دی کوششاں دی مرہون منت اے۔ اس یونیورسٹی وچ ذریعہ تعلیم اردو سی۔ انجمن نے اک دارالترجمہ وی قائم کیتا جتھے سینکڑےآں علمی کتاباں تصنیف تے ترجمہ ہوئیاں۔

1936ء وچ انجمن نوں دلی منتقل کرنے دا فیصلہ ہویا۔ تے 1938ء وچ انجمن مع مولوی عبد الحق دلی آگئی۔ تقسیم ہند دے ہنگامےآں وچ انجمن دے کتب خانے دیاں بیشتر کتاباں ضائع ہوگئیاں۔ مولوی صاحب کراچی آ گئے تے اکتوبر 1948ء توں انجمن دا مرکز کراچی بن گیا۔ سر شیخ عبدالقادر انجمن دے صدر تے مولوی صاحب سیکرٹری سن۔ 1950ء وچ مولوی صاحب صدر منتخب ہوئے۔ 1949ء وچ انجمن نے اردو کالج قائم کیتا۔ جتھے ذریعہ تعلیم اردو اے۔ مولوی صاحب دے انتقال (1961) دے بعد جناب اختر حسین صدر تے جمیل الدین عالی اعزازی سیکرٹری بنائے گئے۔ انجمن دیاں شاخاں پاکستان دے تمام وڈے شہراں وچ قائم نیں۔ ہندوستان وچ وی ایہ اوی تک زندہ اے۔

تریخ

انجمنِ ترقّیٴ اُردو دی تریخ برّصغیر پاک و ہند وچ خلوص، لگن، جدّوجہد تے سعی و عمل دی تریخ اے۔ سرسیّد احمد خاں دے عہد وچ مسلمان 1857ء دی ہزیمت توں سہمے ہوئے سن۔ ہندواں نوں بھاری اکثریت دے نال نال فرنگی حکمراناں دی سرپرستی وی حاصل سی۔ چناں چہ انھاں نے اس توں فائدہ اٹھا کے ایہ آواز بلند کیتی کہ عدالتاں دی ساری کارروائی ہندی زبان وچ ہونا چاہیے۔ اس نعرے نے اک تحریک دی شکل اختیار کرلی تے اس سلسلے وچ قوّت تے اکثریت دے دباؤ دوناں توں کم لیاگیا۔ سرسیّد نوں اس تحریک دے نقصان دہ اثرات دا اندازہ ہو گیا سی۔ انھاں نے ایہ صورتِ حال دیکھ کے اپنے آپ نوں صرف مسلماناں دے قومی کمں دے لئی وقف کر لیا تے دو قومی نظریے دی ترویج و اشاعت کیتی۔

سرسیّد نے اپنی زندگی دے آخری لمحے تک وڈے زور و شور نال اردو زبان دی مدافعت جاری رکھی۔ اُنہاں دے بعد اُنہاں دے لائق جانشیناں نواب محسن الملک تے نواب وقار الملک نے ایہ خدمت انجام دتی۔ سرسیّد نے مسلماناں دی تعلیمی ترقّی دے لئی اک ادارہ ”مسلم ایجوکیشنل کانفرنس“ دے ناں توں قائم کیتا سی۔ مسلم ایجوکیشنل دے سالانہ جلسے ساڈی قومی تے تعلیمی تریخ وچ اہمیت دے حامل نیں۔ ترقّیٴ اردو وی مسلم ایجوکیشنل کانفرنس دا اک مقصد سی جس دے حوالے توں کم ہُندا رہندا سی۔ مگر ایہ بات شدّت دے نال محسوس کیتی جا رہی سی کہ ترقّیٴ اردو تے اردو دی مدافعت دے لئی اک ہمہ جہت فعّال تے مستعد ادارے دی ضرورت اے۔

1903ء وچ مسلم ایجوکیشنل کانفرنس دا سالانہ جلسہ دلّی وچ منعقد ہویا۔ اس جلسے وچ کانفرنس دے مختلف شعبے قائم کیتے گئے۔ اِنہاں شعبےآں وچ اک شعبہ ترقّیٴ اردو دا وی سی۔ ایہی شعبہ’ انجمنِ ترقّیٴ اُردو‘دی بنیاد سی۔

درج ذیل حضرات انجمن دے عہدیدار نامزدہوئے :

صدر پروفیسر ٹامس آرنلڈ (علی گڑھ کالج دے پرنسپل سن، اس وقت جامعہ ننیں بنی سی)

نائب صدر شمس العلماء مولوی نذیر احمد

نائب صدر شمس العلماء مولانا الطاف حسین حالی

نائب صدر شمس العلماء مولوی ذکاء اللہ

سیکریٹری شمس العلماء مولانا محمد شبلی نعمانی

انجمن دا ابتدائی دور وڈی جدّوجہد تے کشمکش دا دور سی۔ کسی ادارے نوں کامیاب تے روایت ساز بنانے دے لئی غیر معمولی محنت کرنا پڑتی اے۔ انجمن دے عہدے داروں نے وڈی محنت دی تے انجمن نوں اک حیثیت دی لیکن دو تن برسوں دے وقفے توں یدے بعد دیگرے تن سیکریٹری مقرر ہوئے اس وجہ توں کام کسی حد تک متاثر ہویا مولانا شبلی نوں اپنی مصروفیات دی وجہ توں مستعفی ہونا پڑا۔ نواب صدر یار جنگ نے اُنہاں دا کام سنبھالیا۔ اوہ وی اپنی دوسری انتظامی مصروفیات دی وجہ توں مستعفی ہو گئے۔ مولوی عزیز مرزا سیکریٹری مقرر ہوئے۔ اوہ بہت فعّال تے کارگزار انسان سن۔ وڈے ذوق و شوق تے محنت توں کام شروع کیتا لیکن 1911ء وچ اُنہاں دا انتقال ہو گیا تے انجمن اک مستعد سیکریٹری توں محروم ہو گئی۔

1912ء وچ ایجوکیشنل کانفرنس دا اجلاس پھر دلّی وچ منعقد ہویا۔ اجلاس وچ انجمن دی کارگزاری تے حالات اُتے وی غور ہویا۔ ایہ طے ہویا کہ مولوی عبد الحق (اس وقت صدر مہتمم تعلیمات اورنگ آباد) نوں سیکریٹری مقرر کیتا جائے۔ مولوی صاحب سرسیّد دے تربیت یافتہ سن محسن الملک دے نال کام کرچدے سن۔ مولانا حالی دے عقیدت مند تے علمی، ادبی کاموں توں دلچسپی رکھدے سن۔ مولوی صاحب انجمن دے سیکریٹری مقرر ہو گئے۔ انجمن نوں اپنے نال اورنگ آباد لے آئے تے رفتہ رفتہ اس صدی وچ اردو زبان و ادب دی ترقّی دی سب توں وڈی انجمن دا سب توں اہم حوالہ بن گئے۔ مولوی عبد الحق انجمنِ ترقّیٴ اُردو دے سیکریٹری ہی ننیں مجسّم ترقّی اردو سن۔ اُنہاں دا سونا جاگنا، اُٹھنا بیٹھنا، کھانا پینا، پڑھنا لکھنا، آنا جانا، دوستی، تعلقات، روپایہ پیسہ غرض کہ سب کچھ انجمن دے لئی سی۔ ساری تنخواہ انجمن دی نذر کردیتے (بعد وچ پینشن وی انجمن اُتے ہی خرچ کردے راے) لکھنے پڑھنے توں جو آمدنی ہُندی اوہ وی انجمن دے کھاتے وچ جاندی۔ زندہ راے تو اردو دے لئی تے ایہ وی ریکارڈ اُتے اے کہ کراچی دے جناح اسپتال وچ بسترمرگ اُتے سن مگر لیٹے لیٹے ”قاموس الکتب“ (جلد اوّل) دا معرکہ آرا مقدمہ لکھ دتا۔ مولوی عبد الحق نے جنھیں انجمن دے حوالے تے اردو دی خدمت توں خواص و عوام نے ”بابائے اردو“ دا خطاب دتا انجمن نوں غیر معمولی ترقّی دی۔ اس دی خدمات دا دائرہ وسیع کیتا۔ وقت دے جدید تقاضوں دے مطابق علمی تے ادبی منصوبے مرتّب کیتے تے ان اُتے وڈی دل جمعی توں کام کیتا انجمن دے کاموں دی ایسی شہرت ہوئی کہ نظام دکن میر عثمان علی خاں نے اک ذاتی فرمان دے ذریعے توں اس دی سرپرستی منظور دی تے اس دے لئی مستقل امداد جاری کردی۔

ہندی اردو تنازع تے انجمن

برطانوی اقتدار قائم ہونے دے بعد برصغیر دے بیشتر کھلے طور اُتے متعصب تے بعض متعصب نہ ظاہر ہونے والے ہندو رہنماؤں نے اس بات اُتے پورا زور صرف کیتا سی کہ دیوناگری رسم الخط الفاظ تے ہندی زبان نوں سرکاری حیثیت حاصل ہو جائے تے ہندی نوں برّصغیر دی واحد مشترک زبان تسلیم کر لیا جائے۔ ”اردو نوں جو قرآنی حروف وچ لکھی جاندی اے۔ “ یک قلم خارج کر دتا جائے۔ انڈین نیشنل کانگریس دے بااثر عناصر تے دوسری ہندو جماعتوں نے ہندی نوں رواج دینے دی وڈی کوشش دی تے اس سلسلے وچ وڈی پیچیدہ، چالاک سیاست توں کام لیا لیکن انجمن تے بابائے اردو دی اَن تھک محنت، حوصلے تے مقابلے دی وجہ توں انھیں کامیابی حاصل ننیں ہوئی۔ انجمن نے ہندی اردو تنازعے وچ اردو زبان دی سلامتی تے تحفّظ دے لئی وڈی گراں قدر خدمات انجام دی نیں۔ انجمن دے ایہ کارنامے تحریکِ پاکستان تے قومی تریخ دا اہم حصّہ نیں۔

اردو زبان دی ترویج و اشاعت۔ مخالفتاں تے مشکلاں دا دور

انجمن نے اک مرحلہ وار پروگرام دے تحت جنوبی ایشیا دے اُنہاں علاقوں وچ جتھے اردو دا رواج برائے ناں سی، اردو نوں رواج دتا۔ اس مقصد دے لئی اسکول تے شبینہ مدارس قائم کیتے، تعلیم بالغان دا انتظام کیتا، چھوٹا ناگپور دے علاقے وچ جو مراکز قائم کیتے گئے سن انھیں وڈی کامیابی ہوئی۔ جنہاں علاقوں دے اسکولوں وچ اردو اساتذہ دی کمی سی اوتھے انجمن نے اردو اساتذہ دے تقرّر دا بندوبست کیتا، درسی کتابیں شائع کیتیاں، ناقص درسی کتابوں دی درستی دے لئی بھرپور جدّوجہد دی۔ بابائے اردو نے سارے ملک دے متعدد دورے کیتے۔ انجمن دے معاونوں تے حامیانِ اردو دا اک بہت وڈا حلقہ مرتّب کیتا جس وچ ملک دے تمام مقتدر اہلِ علم شامل سن۔ بے شمار رضاکاروں نے شہر شہر قرایہ قرایہ شاخیں تے ذیلی شاخیں کھولیں، باقاعدگی تے تواتر دے نال وڈے چھوٹے مذاکرے، جلتوں تے منصوبے منعقد و مرتّب ہونے لگے ۔

اصطلاحاتِ علمیہ تے انگریزی اردو ڈکشنری

اردو زبان نوں ہر سطح اُتے ذریعہ تعلیم بنانے تے علوم و فنون دے جدید سرمائے نوں اردو زبان وچ منتقل کرنے دے لئی انجمن نے اصطلاحاتِ علمایہ دے ترجموں دا کام کیتا تے ترجموں وچ سہولت پیدا کرنے دی غرض توں ایک’ اسٹینڈرڈ انگریزی اردو ڈکشنری‘ مرتّب دی۔ ایہ کام بابائے اردو دی سرکردگی وچ ماہرین دی اک جماعت نے انجام دتا۔ انجمن دی ایہ ڈکشنری اب تک متعدد بار شائع ہوچدی اے۔ بعض علوم دی اصطلاحات دی فرہنگیں علاحدہ توں وی شائع دی گئیں۔ انجمن دے اس کام توں اصطلاحات دے ترجموں ول توجہ عام ہوئی۔ اسی ذخیرے توں اسّی ہزار اصطلاحات اردو بورڈ (اب اردو سائنس بورڈ لاہور) نوں ہدایہ دی گئیں جو اس دے منصوبے وچ شامل نیں۔

علمی تے ادبی کتاباں دے ترجمے

انجمن نے دنیا دی اہم علمی تے ادبی کتابوں نوں اردو وچ منتقل کرنے دے لئی اک مرحلہ وار پروگرام دے تحت کام شروع کیتا تے ایسی بے شمار کتابوں دے ترجمے شائع کیتے۔ جنھیں اُمہات الکتاباں وچ شمار کیتا جاندا اے۔ بعض اہم ترجمے ایہ نیں : نمبر نام مصنّف

تاریخ تمدّن (سر ہینری طامس بکل۔ ترجمہ: منشی محمد احد علی)
تاریخ ملل قدیم (سینویس۔ ترجمہ: سیّد محمود اعظم فہمی)
نفح الطیب (علّامہ مقری۔ ترجمہ: مولوی محمد خلیل الرحمن)
نیپولین اعظم (جوزیف ایبٹ۔ ترجمہ: محمد معین الدّین)
فلسفہ تعلیم (ہربرٹ اسپینسر۔ ترجمہ: خواجہ غلام الحسنین)
فاؤسٹ (گوئٹے۔ ترجمہ: ڈاکٹر عابد حسین)
تاریخ ادبیات ایران (پروفیسر ایڈورڈ براؤن۔ ترجمہ: سیّد سجّاد حسین)
خطبات گارسین دتاسی (اٹھارویں صدی کا مشہور فرنچ اردو محقّق) ترجمہ:

سر راس مسعود، ڈاکٹر یوسف حسین خاں اور ڈاکٹر حمید اللہ

مقالات گارسین دتاسی (مقدمہ: مولوی عبد الحق)
شکنتلا (کالی داس۔ ترجمہ: اختر حسین رائے پوری)
ہماری نفسیات (ای۔ اے۔ مینڈر۔ ترجمہ: شیدا محمد)
معمارِ اعظم (ابسن۔ ترجمہ: عزیز احمد)
بقول زرتشت (نتشے۔ ترجمہ: ڈاکٹر ابوالحسن منصور احمد)
الف لیلہٰ و لیلہٰ (سات جلدیں۔ ترجمہ: ڈاکٹر ابوالحسن منصور)
کتاب الہند (البیرونی۔ ترجمہ: سیّد علی اصغر)
ایران بہ عہد ساسانیان (آرتھر کرسٹن سین۔ ترجمہ: ڈاکٹر محمد اقبال)
فن شاعری (ارسطو کی بوطیقا۔ ترجمہ: عزیز احمد)
علم الاقوام (ڈاکٹر بیرن عمر رالف ایرن قیلس۔ ترجمہ ڈاکٹر سیّد عابد حسین)
مشاہیر یونان و روما (چار جلدیں، پلوٹارک، ترجمہ: ہاشمی فرید آبادی)
مکالمات افلاطون (افلاطون۔ ترجمہ: ڈاکٹر سیّد عابد حسین)
جوامع الحکایات و لوامع الروایات (عربی سے ترجمہ: اختر شیرانی)
طربیہ خداوندی (دانتے کی ڈوائن کامیڈی۔ ترجمہ: عزیز احمد)
تاریخ الحکما (جمال الدّین ابو الحسن علی بن یوسف القفطی۔ ترجمہ: ڈاکٹر غلام جیلانی برق)
انجمن دے رسائل

انجمن نے 1921ء وچ جنوبی ایشیا دا وقیع سہ ماہی ”اردو“، 1928ء وچ رسالہ ”سائنس“ تے 1939ء وچ اخبار ”ہماری زبان“ جاری کیتا۔ اردو دا مقصد و منشا اردو ادب،تے اعلیٰ تحقیق نوں فروغ دینا سی۔ ”سائنس“ دے ذریعے توں اردو وچ جدید دَور دے سائنسی افکار دی اشاعت ہوئی۔ ”ہماری زبان“ ”اردو زبان“ دے بارے وچ تازہ ترین خبروں دا مجموعہ ہُندا سی۔

املا دے قاعدے

انجمن نے اعراب، اوقاف تے املا دے قواعد مرتّب کیتے تے اصلاحِ زبان دی کوشش دی۔ ایہ اک وڈا اہم تے کامیاب ترجمان ثابت ہویا۔

قدیم کتابوں دی اشاعت

انجمن نے اردو دی قدیم کتابوں نوں جو مخطوطوں دی شکل وچ مختلف افراد دے ذاتی تے عام کتاباں خانوں وچ بکھری ہوئی سن مرتّب کردے شائع کیتا تے ان اُتے مستند اہلِ علم توں مقدمے لکھوائے۔ دکن دے قدیم اردو ادیبوں تے شاعروں نوں منظرعام اُتے لانا انجمن دا بہت وڈا عملی کارنامہ اے۔

شعرائے اردو دے تذکرےآں دی اشاعت

انجمن نے شعرائے اردو دے قدیم تذکروں نوں جنھیں اردو دی ادبی تریخ دے ابتدائی نقوش دی حیثیت حاصل اے وڈی کوشش تے تلاش توں شائع کیتا تے اردو دی ادبی تریخ نوں مکمل کیتا۔

اردو زبان دے سلسلے وچ انجمن دی تندہی

انجمن نے اردو دے خلاف اُٹھنے والی ہر تحریک دا پامردی توں مقابلہ کیتا تے مخالفین اردو دے عزائم نوں کامیاب ننیں ہونے دتا۔ مسلمانوں وچ قومی یک جہتی بذریعہ اردو دی طویل کامیاب تحریک تریخ دے ریکارڈ اُتے اے۔ ڈاکٹر فرمان فتح پوری دی کتاب ”اُردو قومی یکجہتی تے پاکستان“ اسی موضوع اُتے، پوری کہانی سناتی اے۔۔. 1938ء وچ انجمن دا دفتر اورنگ آباد توں دلّی منتقل ہو گیا مگر 1947ء دے فسادات وچ انجمن دا سارا اثاثہ برباد ہو گیا۔ عمارت اُتے اک بیمہ کمپنی نے قبضہ کر لیا۔ انجمن دا نادر تے قیمتی کتاباں خانہ لُٹ گیا۔ مطبوعات ردّی وچ فروخت کردی گئیں تے کام کرنے دی کوئی گنجائش ننیں چھوڑی گئی۔ دلّی وچ انجمن دی تباہی تے بربادی دے بعد بابائے اردو کراچی چلے آئے۔ ایتھے ازسرِنو انجمن دے کاموں دا آغاز ہویا۔ بے سروسامانی دے باوجود انجمن نے پاکستان وچ نئے عزم تے حوصلے توں کام شروع کیتا۔ مشہور ادیب تے ادیب گر سر شیخ عبد القادر صدر منتخب ہوئے۔ قائد اعظم محمد علی جناح نوں انجمن دے افتتاح دی دعوت دی گئی۔ قائد اعظم نے ایہ دعوت منظور کرلی تے لکھیا کہ وچ اپریل دے بعد کسی دن بخوشی انجمن دا افتتاح کروں گا لیکن اُنہاں دی مصروفیت تے پھر وفات دی وجہ توں ایہ ممکن نہ ہو سدا۔ شہید ملّت نوابزادہ لیاقت علی خاں، سردار عبد الرّب نشترتے دوسرے اکابرین وقت نے انجمن توں تعلق جاری رکھیا۔۔. سر شیخ عبد القادر وی جلد ہی انتقال فرماگئے۔ اب بابائے اردو انجمن دے صدر منتخب ہوئے تے اپنی وفات تک ایہ خدمت انجام دیتے راے۔ بابائے اردو دے بعد اختر حسین نے صدارت دی ذمے داری قبول دی تے اپنی وفات تک صدر راے اُنہاں دے بعد قدرت اللہ شہاب صدر منتخب ہوئے، اُنہاں دے انتقال دے بعد جناب نورالحسن جعفری انجمن دے صدر راے تے ان دے انتقال دے بعدجناب آفتاب احمد خان انجمن دے صدر نیں تے خدمات انجام دے راے نیں۔ پاکستان وچ انجمن دے معتمدین وچ وی وڈے ناں شامل نیں۔ ڈاکٹر محمود حسین، ڈاکٹر معین الحق! جمیل الدّین عالی بابائے اردو دی حیات ہی وچ رکن منتظمہ سن۔ ان دے انتقال دے بعد معتمدِاعزازی مقرر ہوئے۔ اوہ ایہ خدمت تاحال اعزازی طور اُتے انجام دے راے نیں۔

انجمن ترقی اردو ہند دے عہدے داران

ڈاکٹر اطہر فاروقی جنرل سیکریٹری انجمن ترقی اردو ہند صدیق الرحمن قدوائ صدر انجمن ترقی اردو ہند زمرد مغل موجودہ ایڈوائزر انجمن ترقی اردو ہند سہ ماہی پرچہ "اردو ادب" ہفتہ واری اخبار "ہماری زبان" آج وی جاری نیں۔

باہرلےجوڑ

[[گٹھ:بھارت وچ قائم اسلامی تنظیماں]