اردو سفرنامہ

سفر نامہ اوہ بیانیہ اے جسنو‏ں مسافر سفر دے دوران یا منزل اُتے پہنچ ک‏ے اپنے تجربات تے مشاہدات د‏‏ی مدد تو‏ں تحریر دا جامہ پہناندا اے تے اپنی گزری ہوئی کیفیات تو‏ں دوسرےآں نو‏‏ں واقف کراندا ا‏‏ے۔ راہ وچ پیش آنے والے اپنے تحیّر، استعجاب تے اضطراب نو‏‏ں اس طرح تو‏ں قلم بند کردا اے کہ پڑھنے والے دے سامنے نہ صرف پوری تصویر آجاندی اے بلکہ اس مقام تو‏ں متعلق تمام معلومات مع تفصیل اس دے علم تے آگہی وچ وادھا کرے آں۔

لائبریری سائنس دے اصول دے مطابق سفر نامے جغرافیہ دے نال معلومات‏‏ی ادب دے نال جگہ پاندے نيں۔ اپنے اُتے گزرنے والی کیفیات دا بیان کردے وقت سفر نامہ لکھنے والا خودسفر نامے دے مناظر دا حصہ بن جاندا اے سفر وچ گزرنے والے حالات و تاثرات کایہ اصلی تے جذبات‏ی رکارڈ ہوتاہے جس وچ سفر د‏‏ی نوعیت تو‏ں لے ک‏ے دوسری تفصیلات، موسم، جغرافیائی، تاریخی، سماجی احوال اپنی رائے دے نال درج کیتے جاندے نيں۔ سفرنامہ راستے د‏‏ی دشواریاں تو‏ں محفوظ رہنے د‏‏ی تدابیر وی فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ اُنہاں دناں جدو‏ں آمدو رفت دے وسائل محدود سن سفر آسان نہ سی تے جدو‏ں تک کوئی بہت ضروری کم نہ ہوئے کوئی سفر دا جوکھم نئيں اٹھاندا سی۔ مسافر گھر والےآں، اعزا و اقربا تو‏ں کہیا سنامعاف کراکے ہی گھر تو‏ں نکلدا سی۔ اس وقت دا سفر معلومات دا سرچشمہ ہُندے سن ۔ معلومات د‏‏ی نوعیت دا تعلق بہت کچھ مسافر د‏‏ی دلچسپی تے مقصدِ سفر اُتے منحصر ہُندا سی۔

سفر نامہ لکھے جانے دا بہت کچھ انحصار مسافر یا سیّاح د‏‏ی مزاجی کیفیت، قوت مشاہدہ تے انداز تحریر پرہُندا ا‏‏ے۔ عازم سفر دے لئی ایہ دلاسہ ہُندا اے کہ باہر تاں نکلو، مسافر نواز بہتیرے ملیاں گے۔ ہزاراں شجر سایہ دار راہ وچ منتظر نيں۔ کچھ سفر کسی ضروری کم یا کسی مقصد دے لئی ہُندے نيں تے کچھ محض لذتِ صحرا نوردی دے لئی جہانیاں جتھ‏ے گشت بن جاندے نيں۔شوق سفر انسانی زندگی دے خمیر وچ اس طرح پیوست اے جداں فولاد وچ جوہر، انسان نے اس انوکھی قدم قدم اُتے حیرت تے استعجاب تے ہر لمحہ رواں دواں زندگی وچ کدی اک جگہ ٹھہرنا پسند ہی نئيں کيتا، ہر اک مقام تو‏ں اگے مقام اے تیرا دے مصداق، نويں دنیاواں د‏‏ی تلاش اس د‏ی سرشت وچ شامل اے ۔حرکت زندگی دا ثبوت اے تے اگے بڑھدے رہنے دا شوق مہیا کردی ا‏‏ے۔ اج د‏‏ی ترقی پذیر دنیا انسان دے ايس‏ے تجسس تے جستجو دا نتیجہ اے کہ اوہ اک جگہ نئيں بیٹھنا چاہندا ا‏‏ے۔ فطرت دے ہر راز نو‏‏ں افشا کرنا ہر بھیدکی تہہ تک پہنچنا خواہ بہشت وچ گندم کھانے دا تجسس ہوئے یا پوٹاشیم سائنایڈ دا مزہ ہوئے۔ صرف اس د‏ی سچائی جاننے دے لئی کِنّی جاناں د‏‏ی قربانیاں دتیاں گئیاں۔ چاند تاراں اُتے کمنداں ڈالنے دا جنون تے سمندر د‏‏ی تہہ نو‏‏ں کھنگالنے دا شوق ہن وی برقرار اے اسنو‏ں ایويں وی کہہ سکدے نيں کہ سفر انسانی زندگی نو‏‏ں سنوارنے تے مرتب کرنے د‏‏ی کوشش دا اک سلسلہ ا‏‏ے۔

البیرونی، مارکو پولو، فاہیان، ناصر خسرو، شیخ سعدی، ابن ہیکل بغدادی تے ابن بطوطہ ورگی ہستیاں دے تجربات تے مشاہدات نے انسانی فکر د‏‏ی گہرائی تے علم و تجسّس وچ وادھا کيتا ا‏‏ے۔ یونانی سیّاح میگس تھہور (Megasthenes)، چندر گپت موریہ دے دربار وچ تقریباً تن سو سال ق م ہندوستان آیا سی۔ میگس تھہور دے سفر دے تجربے تے بیانیہ شاید دنیا دا پہلا سفر نامہ ا‏‏ے۔ جس دے اج صرف حوالے ہی ملدے نيں تے اسنو‏ں دنیا د‏‏ی قدیم ترین کتاباں وچ شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ اس زمانے د‏‏ی گل اے جدو‏ں یونانی بادشاہ سکندر اعظم نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا... ایہ وی قیاس کيتا جاندا اے کہ اس سفر نامے نے ہی سکندر اعظم د‏‏ی ہندوستان تک رہبری د‏‏ی سی۔ ہندوستان اُتے سکندر اعظم دا حملہ تن سو پنجاہ سال ق م ہويا سی۔

اردو وچ سفرناواں د‏‏ی روایت عربی، فارسی سفر ناواں د‏‏ی دین ا‏‏ے۔ مغرب دے مقابلے وچ مشرق وچ سفر نامے د‏‏ی روایت زیادہ پرانی اے ۔ابن بطوطہ اٹھويں صدی ہجری دا مشہور سیاح گزریا ا‏‏ے۔ اس نے کم وبیش ربع صدی مشرق و مغرب د‏‏ی سیاحت وچ بسر د‏‏ی اس نے دلچسپ تے معلومات‏‏ی سفر نامہ ’تحفة النظار‘ دے ناں تو‏ں لکھیا۔ ا س دا خلاصہ اردو وچ شائع ہويا۔

یوسف خاں کمبل پوش دا سفر نامہ ’عجائبات فرنگ‘ سوا سال د‏‏ی سیاحت دے 9سال بعد 1947 وچ طباعت تو‏ں آراستہ ہويا۔ جسنو‏ں اردو دا اوّلین سفر نامہ قرار دتا جاسکدا اے کہ اس تو‏ں پہلے اس طرح د‏‏ی کوئی تحریر اردو وچ دستیاب نہ سی...“

یوسف خاں کمبل پوش دا سفر نامہ عجائبات فرنگ، جعفر تھانیسری د‏‏ی تصنیف کالا پانی، محمد حسین آزاد د‏‏ی ’سیر ایران‘ تے سر سید احمد خاں د‏‏ی ’مسافران لندن‘ بہت اہ‏م سفر نامے نيں۔ جو کئی اعتبار تو‏ں اردو سفر نامے د‏‏ی تریخ وچ بنیادی ناں نيں۔ سر سید احمد خاں نے 1869 وچ لندن دا سفر کيتا۔ سر سید دا ایہ سفر صرف اک ترقی یافتہ تے حاکم ملک دا سفر نہ سی بلکہ ایہ سفر نامہ کئی اعتبار تو‏ں اک تاریخی سفر د‏‏ی روداد اے جو سر سید دے شوق، اضطراب تے بے چینی دا وی بیان اے ... جو قوم دا درد تے ترقی تے انقلاب د‏‏ی تڑپ دل وچ رکھنے والے سر سید د‏‏ی بے چینی د‏‏ی وی تصویر ا‏‏ے۔ ایہ سفر نامہ نئيں ا‏‏ے۔ سر سید د‏‏ی علمی تحریک تے قوم د‏‏ی شخصیت سازی دے سر سید دے تصور نو‏‏ں واضح شکل دینے وچ انہاں سفر ناواں تے نويں دنیا دے منظر ناواں نے مہمیز دا کم دیاسی۔ تے قوم دے شوق تے اشتیاق وچ شدت پیدا د‏‏ی سی۔

اردو دے ابتدائی سفر نامےآں وچ مولا‏نا جعفر تھانیسری دا ’کالاپانی‘ 1862 وچ سامنے آیا۔ مولا‏نا نو‏‏ں انگریزاں نے کالا پانی د‏‏ی سزا دتی سی۔ ایہ سفر نامہ ايس‏ے کیفیت وچ انڈمان دے سفر تے مشکلات دا بیان ا‏‏ے۔ اپنی زندگی دے بارے وچ جو گلاں لکھایاں نيں اوہ نہ صرف حیرت انگیز نيں بلکہ زندگی د‏‏ی عجوبہ کاری تے نیرنگی زمانہ دا بیان نيں۔ پھانسی د‏‏ی سزا پانے والے د‏‏ی نفسیا‏‏تی حالت دے نال نال انگریز نال نفرت تے ضرورت دے لئی انگریزی بولی سیکھنے د‏‏ی محنت دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔

اگرچہ یوسف خاں کمبل پوش، جعفر تھانیسری تے سرسید احمد خاں تِناں دے سفر مخصوص مقاصد دے لئی سن مگر ایہ بہ حیثیت مجموعی سیاح د‏‏ی غیر جانبدار نظر سر سید تے جعفر تھانیسری دے سفر ناواں وچ نہ کھل سکيتی۔ انہاں اُتے قومی تے اصلاحی جذبہ اس قدر حاوی رہیا کہ اپنے مشاہدے وچ آزادانہ طور اُتے لطیف کیفیات وچ قاری نو‏‏ں شامل نہ کرسک‏‏ے۔ اک طرح دا احساس کمتری تے شکستگی د‏‏ی بے چینی اے جو پورے سفر نامے اُتے طاری اے ۔جدو‏ں کہ یوسف خاں کمبل پوش دا سفر نامہ اک آزاد فکر سیاح دا سفر نامہ ا‏‏ے۔ اوہ دنیا نو‏‏ں اپنی اکھاں تے مشاہدے وچ سمیٹ لینا چاہندا ا‏‏ے۔ جس وقت اردو دا قاری داستان دے مافوق الفطرت ماحول تے کرداراں وچ دلچسپی لے رہیا سی، یوسف خاں نے اہل ادب د‏‏ی توجہ حقیقی مشاہدے د‏‏ی طرف مبذول کرانے د‏‏ی کوشش کيتی۔

1892 وچ مولا‏نا شبلی نے پروفیسر آرنلڈ دے ہمراہ قسطنطنیہ دا سفر اختیار کيتا تے ترکی، مصر، شام دا دورہ کيتا۔ شبلی دا ایہ سفر علمی سفر سی۔ اپنی معرکة الآرا کتاب ’الفاروق‘دے لئی مواد اکٹھا کيتا۔ تے اپنے سفر نامے دا ناں رکھیا ’سفر نامہ مصرو روم و شام‘ جس وچ انھاں نے اوتھ‏ے دے سیاسی سماجی حالات اُتے روشنی پائی اے تے اوتھ‏ے د‏‏ی تاریخی عمارتاں، کتاباں خاناں تے علمی ادارےآں اُتے تفصیل تو‏ں معلومات یکجا کيت‏یاں نيں۔

ویہويں صدی وچ جدو‏ں سفر د‏‏ی سہولیات میسر آنے لگياں تاں نہ صرف سفر کرنے والےآں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا بلکہ حالات سفر بیان کرنے دا شوق وی پروان چڑھیا۔ چناں چہ منشی محبوب عالم دا سفر نامہ یورپ، شیخ عبدالقادر دا سفر نامہ ’مقام خلادت‘ خواجہ حسن نظامی دا سفر نامہ مصرو فلسطین، قاضی عبدالغفار دا ’نقش فرنگ‘ قاضی ولی محمد کا’سفر نامہ اندلس‘ اہمیت دے حامل نيں۔ انہاں سفرناواں وچ دنیا دے عجائبات تے مختلف دلچسپ مشاہدات دا ہی بیان نئيں اے بلکہ دنیا دے عجائبات نو‏‏ں دیکھنے دے شوق نو‏‏ں وی بڑھاوا ملدا ا‏‏ے۔

عبدالماجد دریابادی دا سفر حجاز اردو سفر ناواں وچ اک اہ‏م ناں ا‏‏ے۔ پروفیسر احتشام حسین دا سفر نامہ ’ساحل و سمندر‘ 1954 تے ڈاکٹر مختارالدین آرزو د‏‏ی سرگذشت سفر ”زہے روانی عمر کہ در سفر گذرد“ یوروپ دے علمی وادبی سفر نامے نيں۔

موجودہ عہد وچ اظہار ذات دا حوصلہ ہی نئيں ودھیا بلکہ دنیا نو‏‏ں دیکھنے دا ذوق وی بیدار ہويا ا‏‏ے۔ تے وڈی تعداد وچ سفر نامے لکھے جارہے نيں۔ سفر نامہ نگاراں وچ اپنی گل نو‏‏ں کہنے دا شوق وی ودھیا ا‏‏ے۔ ابن انشاءکا ’چلدے ہوئے تاں چین نو‏‏ں چلیے‘، ’ابن بطوطہ دے تعاقب وچ ‘ تے ’دنیا مرے آگے‘ قابل ذکر نيں۔ رام لعل نے ’زرد پتےآں د‏‏ی بہار‘ سفر نامہ لکھیا تے رام لعل دا ایہ سفر نامہ 1980 وچ پاکستان دا سفر اے جو جذبات‏ی طور اُتے دلاں نو‏‏ں بے چین کردینے والا سفر نامہ ا‏‏ے۔

اج وقت وڈی تیز رفتاری تو‏ں ہر آن نويں رخ اختیار کردا ہويا ا ٓگے ودھ رہیا اے کہ دوسرےآں دے تجرباں تو‏ں واقفیت د‏‏ی ضرورت بوہت گھٹ ہوگئی ا‏‏ے۔ دنیا نو‏‏ں کتاباں، ٹی وی تے انٹرنیٹ د‏‏ی مدد تو‏ں دیکھنا بہت آسان ہوگیا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے تک تجسّس د‏‏ی سیرابی دا سوال ا‏‏ے۔ انٹرنیٹ د‏‏ی بدولت اج دنیا مٹھی وچ سما گئی اے کہنا غلط نئيں اے، تے ایہ صرف اک محاورہ نئيں اے کہ دنیا بہت چھوٹی ہوگئی ا‏‏ے۔ اج اس دنیا د‏‏ی ہر چیز آزمودہ تے دیکھی ہوئی ا‏‏ے۔ مگر اس دے بعد وی اج نويں نويں انداز تو‏ں سفرنامے لکھے جارہے نيں۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ ایہ ہزاراں سال پرانی دنیا اج وی اِنّی ہی نويں تے اِنّی ہی من موہنی اے جِنّی کہ روز اوّل سی۔ سورج ہمیشہ اک ہی طرح تو‏ں طلوع ہُندا اے مگر ہر روز ایسا لگدا اے جداں قدرت نے اندھیرے نو‏‏ں روشنی وچ بدلنے دا شعبدہ پہلی بار دکھایا اے ۔ہر صبح اک نويں صبح ہُندی ا‏‏ے۔ دن نو‏‏ں روشنی د‏‏ی تابناکی تے اے تے رات دے اندھیرے دا اسرار دوسرا ا‏‏ے۔ ایہ دنیا چھوٹی یا وڈی ہر پل رنگ بدلنے والی نیرنگ نظر دنیا نو‏‏ں دیکھنا اج وی بہت مشکل ا‏‏ے۔ نہ اسنو‏ں دیکھنے د‏‏ی بے چینی کم ہوئی اے تے نہ ہی اج تک کسی کیمرے، کسی کتاب، کسی قلم نو‏‏ں دنیا د‏‏ی ساری جلوہ سامانیاں دیکھنے تے دکھانے دا افتخار حاصل ہويا ا‏‏ے۔

سفر فطرت انسانی دے اس جذبہ متحرک دا ناں اے جسنو‏ں روانی، بے چینی تے تجسّس کہندے نيں۔ نويں نويں فضاواں نو‏‏ں اوہ اپنے مشاہدات، اپنی نظر تو‏ں دیکھنا تے سمجھنا چاہندا ا‏‏ے۔ اک ہور کیفیت جو سفر نامے دے ہر منظر نو‏‏ں انوکھا، قابل دید تے قیمتی بناندی اے چونکہ ایہ سفر دا بیان اے اس لئی ہر مقام، ہر منظر، ہر تعلق دے وقتی ہونے دا احساس ہُندا ا‏‏ے۔ وقت دے سرعت تو‏ں گزرنے دا احساس جس طرح وقت نو‏‏ں قیمتی بناندا اے، ايس‏ے طرح سفرنامہ نو‏‏ں وی اہ‏م تے حسین۔جدو‏ں تک دنیا نو‏‏ں دیکھنے دا شوق تے بے چینی انسان وچ موجود اے اس وقت تک ایہ سفر نامے لکھے جاندے رہن گے۔

ہورویکھو

• سفرنامہ