اردو وچ رام کتھا

سناتن دھرم دا زیادہ تر تبلیغی ادب اردو ہی وچ ا‏‏ے۔ اردو وچ رامائن، بھگوت گی‏‏تا تے ہور مذہبی صحیفیاں دے ترجمے ہُندے رہے نيں تے انہاں ترجموں‏ د‏‏ی تعداد وی خاصی ا‏‏ے۔ رامائن وی اک عالمگیرمعنویت و اہمیت دا حامل مذہبی صحیفہ اے جس دا دنیا د‏‏ی مختلف زباناں وچ ترجمہ ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ اردو وچ رامائن دے بوہت سارے ترجمے ہوئے نيں۔ اردو وچ تقریباً دو سو رامائن شائع ہوچکيت‏یاں نيں۔ سب تو‏ں پہلی رامائن گنگا وشن نے 1766 وچ تحریر کيتی سی جس دا مخطوطہ مسلم یونیورسٹی علی گڑھ دے مولا‏نا آزاد لائبریری وچ محفوظ ا‏‏ے۔ اردو وچ رامائن نو‏‏ں نظم کرنے والےآں وچ بہت ناں نيں جنہاں وچ شنکر دیال فرحت، جوالا پرشاد برق،پنڈت سدرشن دے علاوہ مہدی نظمی، طالب الہ آبادی، نفیس خلیلی، رند رحمانی، محمد امتیاز الدین خان تے صفدر آہ وغیرہ دے ناں لئی جاسکدے نيں۔ رامائن نو‏‏ں اردو وچ وی اِنّی ہی مقبولیت حاصل اے جِنّی دوسری زباناں وچ ۔ اردو وچ رامائن د‏‏ی تلاش و تفتیش دا سلسلہ جاری اے تے بوہت سارے دلچسپ حقائق وی سامنے آرہے نيں۔ اس مضمون وچ وی اردو وچ رامائن دے حوالے تو‏ں گفتگو د‏‏ی کوشش کيتی گئی اے تے ایہ دسیا گیا اے کہ اردو وچ اس دے بہت ہی عمدہ منظوم ترجمے کیتے گئے نيں۔

کلیدی لفظ

شری رام چندر جی، رامائن، مہابھارت، فادر کامل بلکے، اجودھیا، بال کانڈ، اجودھیا، کانڈ ارنیہ کانڈ، کشکندھا کانڈ، سندر کانڈ، لنکا کانڈ، اتر کانڈ، بالمیکی، ویدویاس، اکبر اعظم، عبدالقادر بدایونی، شہنشاہ جہانگیر، ملیا سعداللہ مسیح، رام کسی، نگارستانِ رام، سناتن دھرم، رانی کیکی، بھرت، سیتاجی، راجہ دشرتھ، کوشلیہ، لچھمن، گوتم رشی، راون، ہنومان، رزمیہ، علامہ اقبال، شر، خیر، صداقت، حسن۔

اس تو‏ں پہلے کہ اردو وچ رام کتھا اُتے گفتگو کيت‏ی جائے ایہ ضروری اے کہ شری رام چندر جی دے عہد تے رامائن دے زمانۂ تکمیل دا وی جائزہ لیا جائے۔

شری رام چندر جی دا زمانہ :

شری رام چندر جی دے عہد اُتے دانشوراں تے مفکراں د‏‏ی آرامختلف نيں۔ بلرام شاستری اپنے مضمون ’بھگوان رام دا جنم کال ایوم کنڈلی ‘ وچ لکھدے نيں:

’’جونس ناں دے اک انگریز دانشور نے شری رام د‏‏ی پیدائش دا زمانہ 2029 ق۔م منیا ا‏‏ے۔ دوسرے قدیم دانشور ٹاڈ نے 1100 ق۔م وچ شری رام د‏‏ی پیدائش تسلیم د‏‏ی ا‏‏ے۔ ویتھلی ناں دے قدیم دانشور نے رام د‏‏ی پیدائش دا زمانہ 950 ق۔م منیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح ولفرڈ ناں دے دانشور نے 360ق۔م وچ رام د‏‏ی پیدائش دا زمانہ منیا اے ۔‘‘1؎

مشہور محقق پروفیسر ورج واسی لال نے اجودھیا وچ کھُدائی تو‏ں دستیاب ہوئی اینٹاں،مٹّی تے دوسری چیزاں د‏‏ی بنا اُتے کہیا اے کہ :

’’موجودہ اجودھیا جس جگہ اُتے اے تے ٹیلے د‏‏ی شکل وچ گم شدہ اجودھیا آٹھواں صدی تو‏ں پہلے د‏‏ی کسی طرح تو‏ں وی نہیںہو سکدی۔ جے ایہی اجودھیا رام د‏‏ی اے تاں رام دا زمانہ شری کرشن دا زمانہ ثابت ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ امر واقعہ ایہ اے کہ ہندو روایت دے مطابق رام دے بعد ہی کرشن دا اوتار ہويا اے تے کرشن ما بعد دے زمانہ دواُتے دے نيں۔‘‘2؎

ڈاکٹر گجانن شری رام چندر جی د‏‏ی پیدائش دے ضمن وچ مختلف دانشوراں و مفکراں د‏‏ی آرا دا اظہار کردے ہوئے لکھدے نيں کہ:

’’پراناں وچ ملی خانان الشنا دے مطابق پارٹی جر نے اپنے خیالات پیش کیتے نيں کہ اچھواکو بادشاہاں د‏‏ی لسٹ وایو، برہمانڈ،وشنو، بھاگوت وغیرہ پندرہ پراناں وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔ درج ذیل لسٹ وچ لکھے بادشاہاں دے ناں و تعداد مختلف نيں۔ اچھواکو خاندان د‏‏ی امانت منی جانے والی بالمیکی رامائن وچ رام اس خاندان دے 36واں بادشاہ دسے گئے نيں۔ رام دے 23واں (کچھ لوکاں دے خیال تو‏ں 32واں) خاندان دا بادشاہ برہتبل سی، جس نے مہابھارت د‏‏ی جنگ وچ حصّہ لیا سی تے جو ابھیمنیو دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔ سی۔وی۔ویدیہ دے مطابق جنگ 3101 ق۔م وچ ہوئی۔ ایہ سال دواپر تے کلجگاں دے سندھی کال دا سی۔ اس طرح ایہ کہیا جا سکدا اے کہ رام3800 ق۔م تے 4000 ق۔م دے درمیان ہوئے ہون۔ کچھ لوک 3102 ق۔م وچ رام د‏‏ی پیدائش مندے نيں۔ انہاں دے مطابق بھارتیہ جنگ 1400 ق۔م وچ ہوئی تے رام دا عہد تقریباً 2250ق۔م ا‏‏ے۔ شری پسالکر 2350 ق۔م سے1950 ق۔م تک دے دور نو‏‏ں رام دا عہد تسلیم کردے نيں۔ سر ولیم جونس 2029 ق۔م، کرنل ٹاڈ 1000ق۔م، بیٹلے 1950ق۔م، گوروسیو 13واں صدی ق م تے ڈاکٹر پنڈت ونائک در تک نے 7533ق۔م تسلیم کيتا اے ۔‘‘3؎

آچاریہ بلرام شاستری شری رام چندر جی د‏‏ی پیدائش دے عہد دے ضمن وچ اپنے خیالات و تاثرات دا اظہار کردے ہوئے لکھدے نيں کہ:

’’سورج،گورو،شنی دے خیال تو‏ں پنجاں بلند ستارےآں نو‏‏ں شمار کرنے وچ آسانی ہوئے جاندی اے تے اس حساب تو‏ں شری رام چندر جی د‏‏ی پیدائش آج تو‏ں 1,85,58,071 سال پہلے ہُندی اے ۔‘‘4؎

اس طرح اسيں دیکھدے نيں کہ شری رام چندر جی د‏‏ی پیدائش تے انہاں دے عہد دے سلسلے وچ علماء و دانشوراں د‏‏ی آرامختلف نيں۔ انہاں تمام مباحث تو‏ں اسيں اس نتیجے اُتے پہنچدے نيں کہ شری رام چندر جی د‏‏ی پیدائش تقریباً 3800 ق۔م دے درمیان ہوئی ہوئے گی۔

رامائن دا زمانۂ تکمیل:

رامائن کدو‏‏ں تصنیف ہوئی؟ اس سلسلے وچ مفکراں تے دانشوراں د‏‏ی آرأ مختلف نيں۔ مشہور محقق فادر کامل بلکے اپنی تصنیف ’رام کتھا‘ وچ لکھدے نيں: ’’بالمیکی نے تقریباً 300 عیسوی پہلے اپنی کتاب تخلیق کيتی۔‘‘5؎

ڈاکٹر ہزاری پرساد دویدی لکھدے نيں کہ:

’’مہابھارت نو‏‏ں موجودہ شکل چوتھ‏ی صدی وچ مل چک‏ی سی۔ رامائن اس تو‏ں دو اک صدی پہلے اصل شکل اختیار کرچک‏ی ہوئے گی لیکن اس تو‏ں ایہ نئيں سمجھنا چاہیے کہ پوری رامائن سبھی

مہابھارت تو‏ں قدیم اے ۔‘‘6؎

ڈاکٹر راج بلی پانڈے لکھدے نيں کہ:

’’مہابھارت دے بن ہرب وچ راموپاکھیان دا بیان کرنے تو‏ں پہلے کہیا گیا اے کہ راجن !قدیم تریخ وچ جو کچھ واقعہ ہويا ا‏‏ے۔ اوہ سنو۔(ابواب 273 اشلوک 6) اس جگہ اُتے قدیم لفظ تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ مہابھارت دے دور وچ رامائنی کتھا قدیم ہوئے چک‏ی سی۔ ايس‏ے طرح درون پرب وچ درج اے کہ اَپی چائم پُرا گیتہ اشلوکو بامیکینہ بھووی۔ اس بیان تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ مہابھارت دے واقعات تو‏ں سیکڑاں سال پہلے بالمیکی رامائن د‏‏ی تخلیق ہوئے چک‏ی ہوئے گی۔‘‘7؎

ڈاکٹر کاندی کشور بارتیہ لکھدے نيں کہ:

’’گوتم بدھ دے اُپدیشاں وچ آئی ہوئی کہانیاں دا مجموعہ بودھ جاتک کہانیاں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں اک کہانی دشرتھ جاتک رامائن د‏‏ی کہانی تو‏ں کچھ بدلی

ہوئی شکل وچ دکھادی پڑدی اے ۔مہاتما گوتم بدھ د‏‏ی پیدائش500 عیسوی پہلے تے انتقال 480 عیسوی پہلے ہويا سی۔ اس لئی اس وقت دے بودھ جاتکاں وچ دشرتھ دا داخل ہونا ہی اس گل دا ثبوت اے کہ رامائن د‏‏ی کہانی اس دور وچ کِنّی مشہور سی، کہ اس وچ ترمیم کرنے د‏‏ی ضرورت محسوس ہوئی۔ ایہ ترمیم ہونا اس گل نو‏‏ں ظاہر کردا اے کہ مہاتما گوتم بدھ دے دور وچ رامائن اپنے کسی نہ کسی شکل وچ موجودرہی ہوئے گی تے اس طرح گوتم بدھ دے دور وچ رامائن د‏‏ی تخلیق ہوئے چک‏ی ہوئے گی۔ اس طرح رامائن د‏‏ی تخلیق دا وقت 500 عیسوی پہلے مننے وچ سانو‏ں کوئی اعتراض نہیںہے۔‘‘8؎

ڈاکٹر بھگی رتھ مصرا اپنے مضمون ’بالمیکی رامائن دا وششٹیہ‘ وچ لکھدے نيں کہ:

’’اس کتاب د‏‏ی تخلیق دا وقت کچھ دانشوراں نے پنجويں صدی عیسوی ق م تے کچھ نے گیارہويں صدی عیسوی پہلے قرار دتا ا‏‏ے۔ قدیم منظوم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ق م دو ہزار سال دے آس پاس منیا جاندا اے ۔‘‘9؎

ڈاکٹر کجانن نرسنگھ اپنے مضمون ’رام دے وِودھ روپ‘ وچ اپنے خیالات و تاثرات دا اظہار کردے ہوئے لکھدے نيں کہ:

’’بالمیکی رامائن د‏‏ی تخلیق ق م د‏‏ی تیسری و چوتھ‏ی صدی وچ د‏‏ی ہوئے گی۔‘‘10؎

شری رام داس گون لکھدے نيں کہ:

’’ مہابھارت دے واقعات تو‏ں سیکڑاں یا ہزاراں سال پہلے بالمیکی رامائن د‏‏ی تخلیق ہوئے چک‏ی ہوئے گی۔‘‘11؎

شری سی۔وی۔ویدیہ لکھدے نيں کہ:

’’موجودہ دور د‏‏ی رامائن نو‏‏ں شک سمبت د‏‏ی پہلی صدی دا تسلیم کيتا جانا چاہیے۔‘‘12؎

شری فادر کامل بلکے لکھدے نيں کہ:

’’رامائن وچ مہابھارت دے بہادراں دا بیان نئيں ملدا ا‏‏ے۔ دوسری طرف مہابھارت وچ نہ صرف رام کتھا دا بیان بلکہ بالمیکی رامائن دا وی بیان ملدا اے ۔اس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ رامائن دے بعد مہابھارت نے اپنی اصل شکل اختیار کيتی۔ فیر وی اک حد تک ہوئے سکتاہے کہ بھارت یعنی مہابھارت د‏‏ی قدیم شکل رامائن تو‏ں پہلے ہوئی سی۔ فیر وی نیڑے قریب سبھی دانشوراں نے رامائن د‏‏ی تخلیق دا دور بھارت و مہابھارت دے درمیان وچ منیا اے ۔‘‘13؎

ونٹر نتز(Winternitz) نے ہسٹری آف انڈین لٹریچر وچ ’’رامائن دا عہد تیسری صدی عیسوی تسلیم کيتا اے ۔‘‘14؎

مغربی محققاں دے حوالے تو‏ں فادر کامل بلکے نے رامائن د‏‏ی تخلیق دے سلسلے وچ بحث کيتی ا‏‏ے۔ فادر کامل بلکے لکھدے نيں کہ:

’’اے ڈبلو۔شلے گل نے ’رامائن د‏‏ی تخلیق دا دور گیارہويں صدی عیسوی تسلیم کيتا اے ۔‘‘

جی۔ٹی۔ہوی لر تے بیورکے مطابق ’’رامائن اُتے یونانی و بودھ اثر مان کر اس د‏ی تخلیق اس دے مقابلے وچ قدیم سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ ‘‘ جی گورے سیو دا خیال اے کہ ’’رامائن بارہويں صدی عیسوی وچ تخلیق ہوئی۔‘‘15؎

محمد حسن اپنے مضمون ’رامائن اک مطالعہ ‘ وچ لکھدے نيں :

’’پیشتر مغربی محققاں موجودہ رامائن نو‏‏ں دوسری صدی دے بعد د‏‏ی تصنیف مندے نيں۔ انہاں دا ایہ وی مننا اے کہ اصل رامائن تے موجودہ رامائن دے درمیان صدیاں دا فاصلہ رہیا ہوئے گا۔ ایہ امر قابل غور اے کہ اصل رامائن وچ بدھ مذہب د‏‏ی کوئی وی جھلک نئيں ملدی ا‏‏ے۔ چنا نچہ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ اصل رامائن د‏‏ی تصنیف پنجويں صدی ق م وچ ہوئی ہوئے گی، مگرڈاکٹر بیور اسنو‏ں تسلیم نہیںکردے۔ اوہ کہندے نيں کہ ’دشرتھ جاتک‘جو کہ بدھشٹاں د‏‏ی کتاب ا‏‏ے۔ رام کہانی اُتے پہلی کتاب اے ۔‘‘16؎

اس طرح اسيں دیکھدے نيں کہ رامائن دے زمانہ تصنیف دے سلسلے وچ محققاں د‏‏ی آرا مختلف نيں لیکن انہاں مباحث تو‏ں اک گل جو خاص طور تو‏ں دکھادی دیندی اے اوہ ایہ اے کہ مہابھارت جو کہ چوتھ‏ی صدی عیسوی پہلے منظر عام اُتے آئی یعنی مہابھارت د‏‏ی تخلیق ہوئے چک‏ی سی۔ اس وچ راموپاکھیان دا بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ رامائن وچ مہابھارت دا کدرے وی تذکرہ نئيں ملدا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ گل پورے طور اُتے واضح ہوئے جاندی اے کہ مہابھارت تو‏ں پہلے یعنی چوتھ‏ی صدی عیسوی تو‏ں پہلے رامائن وجود مین آ چک‏ی سی۔ اس لئی رامائن دا زمانہ تصنیف دوسری و تیسری صدی عیسوی پہلے وچ تسلیم کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

اردو وچ رام کتھا

رامائن ہندوستان دا مہابیانیہ (Metanarative) ا‏‏ے۔ جو ہندوستان د‏‏ی اجتماعی (Collectively) تہذیبی تے مذہبی روح د‏‏ی نمائندگی کردا ا‏‏ے۔ سناتن دھر م د‏‏ی تبلیغ و تشہیر دے لئی رشیاں تے منیاں نے سنسکرت بولی نو‏‏ں اپنایا۔ وید،رامائن تے مہابھارت جداں مقدّس صحائف سنسکرت بولی وچ ہی لکھے گئے لیکن کوئی وی مذہب بولی دا محتاج نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ مذہبی کتاباں بہت جلد بولی دے حصار تو‏ں باہر نکل جاندیاں نيں تے اس دا ترجمہ دنیا د‏‏ی مختلف زباناں وچ ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ ایہی سبب اے کہ تلسی داس نے رام چرت مانس د‏‏ی تخلیق اودھی بولی وچ تقریباً 1574ماں کی، جس وچ بھوج پوری تے برج د‏‏ی بولی دے اثرات نظر آتے نيں۔ اسنو‏ں قلم بند کرنے وچ تلسی داسنو‏ں دو سال ست مہینے تے چھبیس دن لگے۔ شمالی ہندوستان وچ رام چرت مانس کونہایت عقیدت آگاں نظراں تو‏ں دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ گھر گھر وچ رام چرت مانس دا پاٹھیا (تلاوت) ہُندا اے تے دشہرہ دے خاص موقع اُتے جگہ جگہ رام لیلا منعقد ہُندیاں نيں۔

ہندوستانی ادبیات وچ دو رزمیہ صحائف نيں۔اک رامائن تے دوسرا مہابھارت اے ۔ان د‏‏ی ابدی (Eternal) جمالیا‏تی (Aesthetic)، قدریاندی(Axiological)، علمیاندی (Epestimological)، وجودیاندی (Existential)، عرفانیاندی(Ontological)، قدسیاندی(Sacred Most) تے الوہیاندی (Divine Most) معنویت تے قدر و قیمت ا‏‏ے۔ بالمیکی رامائن سناتن دھرم دا پہلا رزمیہ صحیفہ ا‏‏ے۔ جو مہابھارت تو‏ں پہلے دوسری یا تیسری صدی وچ وجود وچ آ چکيا تھا۔اس صحیفہ وچ بھگوان شری رام چندر جی دے حالات زندگی دا بیان طویل ترین نظمیہ پیرائے وچ کیہ گیا ا‏‏ے۔ عوام د‏‏ی فلاح و بہبوددے لئی رام نے سرزمین ہندوستان وچ مثال(آدرش) قائم کرنے دے لئی اوتار لیا۔ رام مریادا پرشوتم سن ۔ دشرتھ تے کوشلیہ دے فرمابردار بیٹے سن ۔ رام بھرت، شتروگھن تے لکشمن دے شفیق بھائی سن ۔ رام سیتا دے محبت شعار خاوند سن ۔ رام اجودھیا دے فرض شناس سن ۔ رام جری سپہ سالار سن ۔رام بے گناہ تے مظلوماں دے دوست سن ۔ رام رحم وکرم کرنے والے سن اوررام انصاف پسند، غریب پرور تے ایثار و قربانی د‏‏ی زندہ مثال سن ۔ رام رامائن دے مثالی کردار نيں۔ انھاں نے عوام دے لئی اک روشن مثال قائم کيتی اے کہ بیٹےآں نو‏‏ں فرمابردا ر، بھائیاں دا باہ‏م برادرانہ پیار و یگانگت،میاں بیوی دے درمیان محبت، وفا او رایثار و قربانی دا جذبہ،بادشاہ نو‏‏ں انصاف پسند، غریب پرور، رحم و کرم نواز ہونا ناگزیر ا‏‏ے۔ رام نے جو آدرش رامائن وچ پیش کیتے نيں اوہ صرف کسی اک خاص فرقہ یا قوم تک محدود نئيں نيں بلکہ اوہ آ فاقی تے عالمگیرکردار دا امین ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ دُنیا د‏‏ی تمام زباناں وچ رام د‏‏ی عظمت دا اعتراف ہويا اے ۔بالمیکی نے سب تو‏ں پہلے بھگوان شری رام چندر جی دے حالات زندگی دا بیان عوامی سنسکرت بولی وچ نظم دے پیرائے وچ کیہ اے ۔بالمیکی دے مطابق(بال کانڈ سرگ 4) رامائن وچ چوبیس ہزار (24000) اشلوک تخلیق کیتے۔ جو پنج سو سرگاں وچ تقسیم سن لیکن موجودہ دورماں رامائن دے تن طرح دے متون مروج نيں۔ اودیچیہ،دکشنالیہ تے پراچیہ(گونڈئی)۔ انہاں تِناں متناں وچ خاصا فرق ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں کسی وی متن وچ نہ تاں چوبیس ہزار اشلوک نيں اورنہ ہی پنج سو سرگ نيں۔ بالمیکی رامائن ست ابواب وچ منقسم ا‏‏ے۔ جو حسب ذیل نيں:

• 1۔ بال کانڈ :

بال کانڈ نو‏‏ں آدی کانڈ وی کہندے نيں۔ اس باب وچ ستی دا موہ، شیوپاروت‏‏‏ی دا مکالمہ، رام د‏‏ی پیدائش، منی وشوامتر دے قربان گاہ د‏‏ی حفاظت کرنا، دھنش دا ٹوٹنا تے سیتا رام د‏‏ی شادی وغیرہ دا بیان ملدا ا‏‏ے۔

• 2۔اجودھیا کانڈ :

اس باب وچ راجیابھشیک د‏‏ی تیاری،سیتا رام دا مکالمہ، دشرتھ دا انتقال،بھرت تے کیکئی دا مکالمہ تے بھرت دا چترکوٹ تو‏ں اجودھیا واپس پہنچنے دا بیان بالمیکی نے کيتا ا‏‏ے۔

• 3۔ ارنیہ کانڈ :

اس باب وچ جینت د‏‏ی بدی،سیتا تے انوسیا ملن، رام لکشمن تے سیتا دا پنچوٹی وچ رہنا، کھردوشن قتل،ماریچ قتل، سیتا ہرن تے شبری اُتے رحم و کرم دا بیان ملدا ا‏‏ے۔

• 4۔ کشکندھا کانڈ :

اس باب وچ بالمیکی نے رام ہنومان دا ملن، بالی قتل،رام تے لکشمن دا سیتاکو جنگل وچ ڈھونڈھنا تے ہنومان و جامونت دے مکالمے دا بیان کيتا ا‏‏ے۔

• 5۔ سندر کانڈ :

اس باب وچ ہنومان دا لندا ميں داخل ہونا،سیتا تے ہنومان دا مکالمہ، رام دا مع افواج لندا ميں جانا تے وبھیشن دے نجات وغیرہ دا بیان ملدا ا‏‏ے۔

• 6۔ لنکا کانڈ:

اس باب وچ سمندر اُتے پُل باندھنا، انگد تے راون دا مکالمہ،لکشمن تے میگھناد جنگ،لکشمن دا بے ہوش ہونا، کمبھکرن دا قتل،میگھناد قتل، راون قتل تے سیتا دے اگنی پریکشا دینے دا بیان بالمیکی نے نظمیہ رنگ و آہنگ وچ نہایت افسانوی آب و تاب دے نال کيتا ا‏‏ے۔

• 7۔ اُتّر کانڈ:

اس باب وچ بھرت تے ہنومان دا ملن، بھرت ملاپ، رام کاراجیہ بھشیک، رام دا عوام نو‏‏ں نصیحت دینا، گرُن و بھشنڈی دا مکالمہ تے کاک بھشنڈی و لومش دے مکالمے دا بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ تحقیقی نقطئہ نظر تو‏ں ایہ سوالات نہایت اہ‏م تے معانی خیز نيں۔کیا بالمیکی رامائن قدیم رامائن اے ؟ ہور برآں بالمیکی رامائن کِداں وجود وچ آئی؟ بالمیکی رامائن قدیم رامائن نئيں ا‏‏ے۔ بالمیکی رامائن تو‏ں قبل’ـــمہارامائن‘ ناں کااک عظیم تے ضخیم رزمیہ صحیفہ ست جگ وچ موجود سی۔ جس نو‏‏ں بھگوان شنکر نے سوایمبھو منونتر تو‏ں پہلے ست جگ وچ اپنی اہلیہ پاروت‏‏‏ی نو‏‏ں سنایا تھا۔جس وقت بھگوان شنکر رام کتھا پاروت‏‏‏ی نو‏‏ں سنیا رہے سن اس وقت کاک بھشنڈی وی کیلاش پربت پرموجودسن ۔ انھاں نے بھگوان شنکر نو‏‏ں پاروت‏‏‏ی تو‏ں رام کتھا کہندے ہوئے سنیا۔ فیر کاک بھشنڈی نے گرُن نو‏‏ں رام کتھا سنائی۔ اس مہا رامائن وچ تن لکھ پنجاہ ہزار اشلوک سن ۔ جو ست ابواب وچ تقسیم سن لیکن موجودہ دور وچ ایہ مہارامائن ہن دستیاب نئيں اے ۔بالمیکی رامائن دے وجود وچ آنے دے ضمن وچ رامائن دے بال کانڈ وچ اک کہانی درج اے کہ تمسا دے دکن وچ اک آشرم وچ رہنے والے بالمیکی نارد تو‏ں رام کتھا دا خلاصہ سن کر تے بعد وچ اشلوک د‏‏ی ایجاد کرکے برہما دے کہنے اُتے رام کتھا نظم کردے نيں تے اپنی اس تخلیق نو‏‏ں لو تے کُش نو‏‏ں سکھلاندے نيں۔ــ ایہ دونے رامائن د‏‏ی کہانی نو‏‏ں مختلف جگہاں اُتے گاندے پھردے نيں۔اسی رام کہانی نو‏‏ں اجودھیا دے راج محل وچ رام تے اُنہاں دے بھائیاں نو‏‏ں سنا‏تے نيں۔ اتّر کانڈ دے مطابق سیتا بالمیکی دے آشرم وچ لو تے کُش نو‏‏ں پیدا کردیاں نيں۔ اوہ بالمیکی تو‏ں رامائن سن کر رام د‏‏ی قربان گاہ (یگیہ د‏‏ی جگہ) اُتے سنا‏تے نيں۔ رامائن سن کر رام سیتا نو‏‏ں بُلواندے نيں تے بالمیکی سیتا نو‏‏ں لے ک‏ے اجودھیا دے راج محل وچ سیتا د‏‏ی پاک دامنی دا ثبوت پیش کردے نيں۔

سنسکرت بولی وچ وید ویاس نے مہابھارت دے بن پرب وچ راموپاکھیان،کالی داس نے رگھوونش، بھوبھوندی نے اُتّر رام چرت، چھیمیندر نے رامائن منجری، چندبردائی نے پرتھوی راج راسو،کیشو داس نے رام چندرکااور رام پارشو نے شری رام پنچ شتی د‏‏ی تخلیق کيتی۔ ہندوستانی زباناں وچ رنگ ناتھ د‏‏ی رنگ ناتھ رامائن تیلگو بولی وچ ،ثرلا داس نے اتکل (اُڑیا)زبان وچ ،گوروگووند سنگھ د‏‏ی پنجابی بولی وچ رامائن، اک ناتھ نے مراٹھی بولی وچ بھاوارتھ رامائن،رامانجم ایشوتچھن نے ملیالم بولی وچ ادھیاتم رامائن، تمل وچ کمبن نے کمبن رامائن، کُمار بالمیکی نے کنّڑ بولی وچ توروے رامائن، بھانوبھگت نے نیپالی بولی وچ ادھیاتم رامائن،گردھر نے گجرا‏تی بولی وچ گردھر رامائن،کشمیری بولی وچ دواکر پرکاش بھٹّ د‏‏ی کشمیری رامائن، کردی واس اوجھا نے کردی واس رامائن بنگالی بولی وچ تے اسمیا بولی وچ مادھوکندلی نے مادھو کندلی رامائن د‏‏ی تخلیق کيتی ا‏‏ے۔

فارسی بولی وچ پہلا ترجمہ اکبرِ اعظم دے حکم تو‏ں اک دیندار مسلما‏ن عبدالقادر بدایونی نے 1589 وچ نثر وچ کیہ سی۔ اس دے بعد شہنشاہ جہاںگیر دے عہد حکومت وچ رامائن دے دو اہ‏م تراجم فارسی بولی وچ منظوم ہوئے۔ اک ملیا سعد اللہ مسیح کیرانوی نے کيتا سی، جس وچ اشلوک د‏‏ی تعداد 5407 اے تے دوسرترجمہ ا گردھر داس نے کيتا سی، جس وچ اشلوک د‏‏ی تعداد 5900ہے۔اس دے علاوہ فارسی بولی وچ گوپال نے 1645، چندر امن بیدل نے اک رام کتھا 1685 تے دوسری رام کتھا ’’نگارستانِ رام‘‘ دے ناں سے1693 وچ شائع د‏‏ی سی۔ جس وچ اشلوک د‏‏ی تعداد 4906ا‏‏ے۔ امر سنگھ نے 1705ماں ’امر پرکاش‘ دے ناں تو‏ں رام کتھا شائع د‏‏ی سی۔ امانت رائے لالپوری نے فارسی بولی وچ عظیم رام کتھا د‏‏ی تخلیق کيتی سی۔ اس صحیفے نو‏‏ں ترجمہ کرنے وچ مترجم نو‏‏ں پچیس برس لگ گئے۔ اس عظیم صحیفے وچ چالیس ہزار اشلوک نيں۔ 1735ماں محمد شاہ رنگیلے دے عہد وچ پنڈت سمیر چند نے رام کتھا فارسی بولی وچ تخلیق کيتی۔ اس عظیم صحیفے نو‏‏ں رضا لائبریری رام پور نے تن جلداں وچ شائع کيتا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ فارسی بولی وچ رامائن لکھنے والےآں وچ رام داس مصر،جگن کشور حسن فیروزابادی، منشی بانہاں دے لال زار، مکھن لال ظفر، دیوی داس، ہری ولبھ سیٹھ، رام مہادیو ولی، منشی پرمیشوری ہائے، منشی ہری لال رسوا، موہن سنگھ، آنند دھن خوش تے جئے کشن عشرت وغیرہ خاص طور تو‏ں نيں۔

رامائن اپنی آفاقیت (Universality)کے باعث قومی سرحد د‏‏ی شکست و ریخت کردا اے تے اپنی عالم گیرمعنویت و اہمیت دے سبب دنیا د‏‏ی مختلف زباناں وچ وقتاً فوقتاً ترجمہ وی کيتا جاندا رہیا اے ۔بیرون ملکاں وچ وی رامائن دے ترجمہ خوب ہوئے۔ مثلاً تھائی لینڈ د‏‏ی رامائن رام کین یعنی رام کیرتی، کمبوڈیا د‏‏ی رامائن رام کیر، ملیشیا د‏‏ی رامائن حکایت شری راما، جاوا د‏‏ی رامائن کاک ون، چین د‏‏ی رامائن کان سنہوی تے تبّت د‏‏ی کھیتانی رامائن بہت مشہور نيں۔

سناتن دھرم دا زیادہ تر تبلیغی ادب اردو بولی وچ ا‏‏ے۔ ایہ ذخیرہ اِنّا وڈا اے کہ ہندو مذہب تو‏ں متعلق ہندوستان د‏‏ی دوسری زباناں دے مقابلے وچ اُردو وچ ہندو مذہب دا سرمایہ جے سب تو‏ں زیادہ وی نئيں اے تاں کسی تو‏ں کم وی نئيں اے بلکہ بیش تر زباناں تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ اس وسیع تے بیکراں ادب نو‏‏ں نظرانداز نئيں کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ تمام زباناں د‏‏ی طرح اردو بولی وچ وی رامائن دے بے بہا تراجم ہوئے۔ اردو دا مزاج ہمیشہ تو‏ں ہی سیکولر رہیا اے تے مذہبی رواداری اس دے خمیر وچ داخل ا‏‏ے۔ ہندوشاعر و ادبا دے شانہ بہ شانہ مسلم ادبا و شاعر نے وی رام د‏‏ی عظمت دا اعتراف کيتا ا‏‏ے۔ جنھاں نے اردو بولی وچ نظم، غزل، مثنوی،رباعی،ناول تے ڈرامے د‏‏ی ہیئت وچ رامائن نظم د‏‏ی ا‏‏ے۔ ساڈی تحقیق دے مطابق اردو بولی وچ تقریباً ڈیڑھ سو رامائن ہن تک شائع ہوئے چکيت‏یاں نيں۔ اردو بولی د‏‏ی پہلی رامائن گنگا بشن نے 1766ماں تحریر کيتی سی۔ ایہ مخطوطہ علی گڑھ مسلم یونیورسٹی د‏‏ی مولا‏نا آزاد لائبریری وچ محفوظ ا‏‏ے۔ اس رامائن نو‏‏ں راجا بنارس نے 1852 وچ شائع کرایا سی۔ رامائن دا دوسرا ترجمہ لکھپت رائے مانکپوری نے 1863 وچ شائع کيتا۔ ایہ رام کتھا اک سو پنجاہ صفحات اُتے مبنی ا‏‏ے۔ منشی جگناتھ لال خوشتر نے 1850 وچ رامائن د‏‏ی تخلیق کيتی سی تے اسنو‏ں سب تو‏ں پہلے اودھ دے نواب واجد علی شاہ نو‏‏ں پیش کيتا سی۔ اس رام کتھا نو‏‏ں منشی نول کشور نے لکھنؤ تو‏ں 1864 وچ شائع کيتا سی۔ منشی شنکر دیال فرحت نے رامائن1764ماں منشی نول کشور لکھنؤ نے طبع د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس رام کتھا د‏‏ی اہمیت اورعظمت دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ منشی نول کشور لکھنؤ نے اس رامائن دے ستاراں ایڈیشن شائع کیتے نيں۔منشی رام سہائے تمنا نے مختصر تے عظیم دس رام کتھاواں اردو بولی وچ تحریر کيت‏یاں نيں۔ اردو وچ رامائن نظم کرنے والےآں وچ خاص طور اُتے شنکر دیال فرحت، دوارکاپرساد اُفق، بانہاں دے لال بہاری،جوالا پرساد برق، سورج نرائن مہر،جگنّاتھ خوشتر، ہری نرائن شرما ساحر،پنڈت سدرشن،سورج پرساد تصوّر،بنواری لال شعلہ،بابو لال نبودی،شری سکھ دیو لال، پنڈت لچھمی دتّ، شیو پرساد راحل،منشی رگھوبر دیال،بابو رام سہائی کپور،شیو برت لال ورمن، پنڈت رادھے شیام، نانک چند نانک، بیدی لال چند لال، ستیہ پال بھاردواج، ہیرا لال موریا، شیو ناتھ رائے تسکین،پنڈت میلا رام وفا،منشی جگنّاتھ اطہر، رگھو نندن سنگھ ساحر دھلوی تے منشی رام سہائے تمنّا دے دوش بدوش معاصر ادب دے نمائندہ ادبا و شاعر وچ جناب مہدی نظمی،طالب الہ آبادی، نفیس خلیلی، رند رحمانی، محمد امتیاز الدین خاں تے صفدر آہ وغیرہ دے ناں قابلِ ذکر نيں۔ اس دے علاوہ اکیہويں صدی دے ما بعد جدید تناظر وچ رامائن دے معتبر، مستند تے موقر تراجم د‏‏ی بنیاد اُتے اثر ہند و پاک وچ نت نويں شعری تجربات ہوئے رہے نيں۔اس تو‏ں کلاسیکی رامائنی ادب د‏‏ی بیکراں ادبی و شعری مقبولیت تے محبوبیت دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ اس ضمن وچ بزرگ تے افضل نامور شاعر وچ پنڈت برج نرائن چکبست، سرور جہان آبادی،فراق گورکھپوری تو‏ں ایہ سلسلہ عمیق حنفی، راج نرائن راز، کمار پاشی، بمل کرشن اشک اورکرشن موہن تو‏ں ہُندا ہوئے ستیہ پال آنند تے صلاح الدین پرویز تک مسلسل قائم ا‏‏ے۔

رانی کیکئی د‏‏ی خواہش سی کہ اُس دا بیٹا بھرت اجودھیا د‏‏ی راج گدّی اُتے جلوہ نشین ہوئے تے رام چودہ برس دا بنواس بھوگاں۔ مہدی نظمی نے رانی کیکئی د‏‏ی تصویر کِنّی خوبصورتی دے نال کھینچی ا‏‏ے۔ رانی کیکئی دا راجہ دشرتھ تو‏ں ور مانگنا، رام د‏‏ی فرمابرداری تے راجہ دشرتھ دا بے ہوش ہوئے ک‏ے گرنا بہت ہی کامیابی دے نال پیش کيتا اے ؎

اک روز ہنس کے کیکئی بولی کہ اے حضور
ہر شخص یاد رکھتا ہے اپنا وچن ضرور
تھا آپ کا یہ قول کہ اے شاہِ نیک خوں
پوری کریں گے آپ مری اک آرزو
دشرتھ یہ بولے اپنا سخن یاد ہے مجھے
جو تم کو دے چکا وہ وچن یاد ہے مجھے
چرنوں کو چھو کے کیکئی بولی بہ احترام
میں چاہتی ہوں آپ سے اے شاہِ نیک نام
جنگل میں گھر سے رام کو بے آس بھیج دیں
چودہ برس کے واسطے بن واس بھیج دیں
یہ آرزو ہے میری کہ اے شاہِ خاص و عام
میرا پسر بھرت کرے شاہی بجائے رام
جاتے ہیں بن کو رام زمانہ ہے سوگوار
ہے بوڑھا باپ دردِ جدائی سے بے قرار
کہتی ہے رو کے ساری رعایا نہ جائیے
چودہ برس کو جانبِ صحرا نہ جائیے

رام رامائن دے مرکزی کردار نيں۔ اُردو شاعری وچ نہ صرف رام د‏‏ی عظمت، علویت،قدسیت تے الوہیت دا بھرپور اعتراف کيتا گیا اے بلکہ انہاں تو‏ں متعلق دوسرے کرداراں دے احساسا ت، جذبات، اخلاقیات، محسوست،جمالیات تے اوصاف د‏‏ی بھرپور شعری ترجمانی کيتی گئی ا‏‏ے۔ رام دے بنواس جانے د‏‏ی خبر جدو‏ں سیتا نو‏‏ں ہُندی اے تاں اوہ گھبرا جاندی اے تے رام دے پاس پہنچ ک‏ے اپنا درد بیان کردی ا‏‏ے۔ اس ضمن وچ رگھونندن سنگھ ساحر دہلوی لکھدے نيں ؎

رام کے بن جانے کا جب علم سیتا کو ہوا
چہرئہ روشن وفورِ غم سے پھیکا پڑ گیا
رام کو کرکے مخاطب اس طرح اُس نے کہا
آپ کے ہمراہ میں بن کی کروں گی یاترا
آپ جائیں گے جہاں میں بھی وہیں پر جاؤں گی
ورنہ گھُل گھُل کر فراقِ دید میں مر جاؤں گی

فرما بردار رام چودہ برس دے بن باس دے لئی اپنی اہلیہ سیتا تے شفیق بھائی لکشمن دے نال جنگل نو‏‏ں رخصت ہُندے نيں۔ دشرتھ تو‏ں اجازت لینے دے بعد رام اپنی ماں کوشلیا دے پاس رخصتی مانگنے جاندے نيں۔ رام دا ماں تو‏ں والہانہ محبّت تے ماں دا بیٹے تو‏ں جدائی دا منظر جذبات نگاری دا بہترین نمونہ اے ۔رخصتی دے وقت رام تے کوشلیا دے مکالمہ د‏‏ی تصویر پنڈت برج نرائن چکبست نے اپنی نظم’رامائن دا اک سین‘ وچ وڈے ہی والہانہ انداز تو‏ں پیش کيتا ا‏‏ے۔ اس د‏ی شعری معنویت، سوز و گداز تے ا لمیہ تاثر انگیزی نو‏‏ں ملاحظہ کیجیے ؎

رخصت ہوا وہ باپ سے لے کر خدا کا نام
راہِ وفا کی منزل اوّل ہوئی تمام
منظور تھا جو ماں کی زیارت کا انظام
دامن سے اشک پونچھ کے دل سے کیا کلام
اظہار بے کسی سے ستم ہو گا اور بھی
دیکھا ہمیں اُداس تو غم ہو گا اور بھی
دل کو سنبھالتا ہوا آخر وہ نونہال
خاموش ماں کے پاس گیا صورتِ خیال
دیکھا تو ایک در میں بیٹھی ہے وہ خستہ حال
سکتا سا ہو گیا ہے یہ ہے شدّتِ ملال
تن میں لہو کا نام نہیں زرد رنگ ہے
گویا بشر نہیں کوئی تصویر سنگ ہے
رو کر کہا خموش کھڑے کیوں ہو میری جاں
میں جانتی ہوں جس لیے آئے ہو تم یہاں
سب کی خوشی یہی ہے تو صحرا کو ہو رواں
لیکن میں اپنے منھ سے ہرگز نہ کہوں گی ہاں
کس طرح بن میں آنکھوں کے تارے کو بھیج دوں
جوگی بنا کے راج دلارے کو بھیج دوں
سن کر زباں سے ماں کے یہ فریاد درد خیز
اس خستہ جاں کے دل پہ چلی غم کی تیغ تیز
عالم یہ تھا قریب کہ آنکھیں ہو ںاشک ریز
لیکن ہزار ضبط سے رونے سے کی گریز
سوچا یہی کہ جان سے بے کس گزر نہ جائے
ناشاد ہم کو دیکھ کے ماں اور مر نہ جائے

رام،سیتا تے لکشمن جنگل جنگل گھمدے نيں۔ راستے وچ انھاں اک پتھّر د‏‏ی چٹّان ملدی ا‏‏ے۔ رام دے پیر جداں ہی اس پتھر د‏‏ی چٹان اُتے پڑدے نيں۔ اوہ چٹّان اک خوبصورت عورت وچ تبدیل ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ گوتم رشی د‏‏ی بیوی اہلیہ بہت خوبصورت سی، راجہ اندر نو‏‏ں جدو‏ں اس دا علم ہويا، تاں اس نے اہلیہ نو‏‏ں دیکھیا تے اس اُتے فریفتہ ہوئے گیا۔ اوہ گوتم رشی دا بھیس بدل ک‏ے انہاں د‏‏ی کُٹیا وچ جاندا ا‏‏ے۔ رشی روز صبح گنگا نہانے جاندے سن ۔ واپس آکر دیکھیا کہ اندر روپ بدل ک‏ے کُٹیا تو‏ں نکل رہیا ا‏‏ے۔ انھاں نے اہلیہ نو‏‏ں بد دعا دتی تے اُسنو‏‏ں پتھّر د‏‏ی چٹّان بنا دتا۔طالب الہ آبادی نے اہلیہ اُتے رام د‏‏ی بیکراں شانِ رحمانی، شانِ رحیمی تے شانِ کریمی دا کیمیا اثر جذبات انگیز منظر نامہ نہایت فنّی چابک دستی تو‏ں پیش کيتا اے ؎

اہلیہ پری تھی بڑی سندر تھی
بَری عیب سے تھی گنوں سے بھری تھی
بڑی دلربا تھی بڑی باوفا تھی
وہ سیوا میں رہتی تھی ہر دم پتی کی
کسی نے کہا راجہ اندر سے جاکر
اہلیہ سے کوئی نہیں آج سندر
یہ سن کے کہا راجہ اندر نے اچّھا
کروں گا میں جلدی اہلیہ پر قبضہ
رشی روز جاتے تھے گنگا نہانے
جہاں مُرغ بولا چلے تڑکے تڑکے
ابھی رات آدھی تھی بارہ بجے تھے
رشی لیکن آواز پر اُٹھ کے بیٹھے
رشی جی اِدھر چل پڑے سوئے گنگا
اُدھر راجہ اندر نے بھیس اپنا بدلا
رشی کی صدا میں پکارا ہے جو در پر
اہلیہ یہ سمجھی کہ لوٹ آئے شوہر
کھلا در تو اندر ہوا گھر میں داخل
جو دیکھا پری کو تو ٹھنڈا ہوا دل
مگر ناگہاں ایک بجلی سی چمکی
نہ معلوم کیوں لوٹ آئے رشی جی
جو گوتم نے دونوں کو دیکھا اکٹھّا
ہوا اُن کی آنکھوں میں عالم اندھیرا
رشی جی نے جو دیں بد دعائیں تڑپ کر
اہلیہ ہوئی بس اُسی وقت پتھّر
گورو سے یہ سن کر ہوئے رام مضطر
قدم رکھ دیے اپنے پتھّر پہ بڑھ کر
جہاں پر وہ چٹّان اب تک پڑی تھی
اہلیہ وہیں ہاتھ جوڑے کھڑی تھی
جس عالم میں اُس وقت شوہر تھا اُس کا
اُسی لوک میں بس اہلیہ کو بھیجا

راون د‏‏ی بہن سوپرنکھا جنگل وچ رام سیتا تے لکشمن نو‏‏ں دیکھدی اے تاں اوہ رام اُتے فریفتہ ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ رام سوپرنکھا تو‏ں کہندے نيں کہ وچ تاں شادی شدہ ہاں تسيں لکشمن نال شادی کر لو۔ لکشمن دے منع کرنے اُتے اوہ سیتا اُتے حملہ کر دیندی اے، رام سوپرنکھا نو‏‏ں سمجھانے د‏‏ی کوشش کردے نيں۔ آخر وچ رام لکشمن تو‏ں کہندے نيں کہ اس دے ناک تے کان کٹ لو۔ سوپرنکھا اپنے بھائی کھردوشن دے پاس جاندی ا‏‏ے۔ کھردوشن تے رام لکشمن وچ جنگ ہُندی ا‏‏ے۔ جس وچ کھردوشن مارے جاندے نيں۔ اس دے بعد سوپرنکھا راون دے دربار وچ فریاد کردی اے ۔اس ضمن وچ پنڈت رادھے شیام نے نہایت دل آویز انداز وچ کیفیات نگاری د‏‏ی اے ؎

کھردوشن کا ہوا رن میں کام تمام
شوپرنکھا کوپھر کہاں پل بھر وشرام
پڑے تیرے آرام پر اور جام پر خاک
تیرے جیتے جی میری کٹ گئی ناک
بھائی دو لڑکے رام لکھن اس دنڈک بن میں آئے ہیں
اور سنگ میں ایک سیتا نامی سُکماری لائے ہیں
بانکے اور لڑاکے ہیں گویا شمشیر انھیں کی ہے
یوں پنچوٹی میں رہتے ہیں جیسے جاگیر انھیں کی ہے
ناگاہ اُدھر میں نکل گئی اُ س ناری سے ملنا چاہا
اُس سمئے نگوڑے لچھمن نے مجھ سے کچھ چھل کرنا چاہا
تب میں نے تیرا نام لیا سنتے ہی اُس نے دی گالی
پھر میرے کان کتر ڈالے اور میری ناک کاٹ ڈالے
میری ناک گئی سو گئی اب اپنی ناک سنبھالو تم
جگ میں جب اونچی ناک نہیں تو نکٹا نام دھرا لو تم
میرا تو دم اب ناک میں ہے ناکارے تیری دُہائی ہے
میں جتنی رسوا ہوتی ہوں وہ سب تیری رسوائی ہے

راون اپنے ماما ماریچ د‏‏ی مدد لیندا ا‏‏ے۔ ماریچ اک خوبصورت سونے دے ہرن دا بھیس بنا ک‏ے رام، سیتا تے لکشمن دے سامنے چوکڑی بھرنے لگدا اے ۔سیتا رام تو‏ں سونے دے ہرن نو‏‏ں پھڑ لیانے دے لئی کہندی ا‏‏ے۔ رام ہرن پھڑنے دے لئی جاندے نيں۔ سیتااور رام دے مکالمہ نو‏‏ں طالب الہ آبادی نے وڈی شاعرانہ تے فنکارانہ لطافت دے نال قلم بند کيتا اے ؎

مرگ نینی نے جس سمئے دیکھا مرگ کی اور
اسی سمئے رگھوناتھ سے بولی ہیں کر جور
رگھوکل بھوشن دکھ ہرن میرے جیون پران
داسی کی ونتی سنو دین بندھو بھگوان
مرگ ایسا دیکھا نہ سنا جیسا یہ سگھڑ سلونا ہے
دیکھو تو سر سے پاؤں تلک سارا سونا ہی سونا ہے
ہے ناتھ کھال لاؤ اس کی تو کُٹیا کا سنگار ہوگی
سونے کے مرگ کی مرگ چھالا کیا ادبھت یادگار ہوگی

رام دے واپس نہ آنے پرسیتا گھبرا جاندیاں نيں۔ سیتا لکشمن نو‏‏ں رام د‏‏ی مدد دے لئی بھیجتی نيں۔ لکشمن سیتا نو‏‏ں کُٹیا دے اندر رہنے د‏‏ی ہدایت کردے نيں تے اک لکیر دروازہ اُتے کھینچدے نيں تے کہندے نيں کہ جدو‏ں تک آپ اس کھینچی ہوئی لکیر دے اندر رہیاں گی آپ حفاظت تو‏ں رہیاں گی تے لکشمن اپنے بھائی رام نو‏‏ں تلاشنے نکلدے نيں۔ ايس‏ے درمیان راون جوگی دا بھیس بدل ک‏ے سیتا د‏‏ی کُٹیا دے سامنے آتا اے تے بھیک منگدا ا‏‏ے۔ راون سیتا نو‏‏ں لکشمن ریکھا دے باہر آکر بھیک دینے نو‏‏ں کہندا ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ طالب الہ آباد ی لکشمن ریکھا د‏‏ی مان مریادا تے راون د‏‏ی فریب دہی د‏‏ی شاعرانہ نشاندہی کردے نيں ؎

سیتا کی آنکھوں نے دیکھا ایک بوڑھا جوگی آتا ہے
آواز اسی جوگی کی ہے وہ ہی جوگی کچھ گاتا ہے
ہے مائی مجھ کو بھکشا دے مرتبہ ہے اعلیٰ تیرا
بھگوان تجھے جیتا رکھے ہو سدا بول بالا تیرا
یہ سوچ کے جوگی بول اُٹھا ریکھا کے باہر آ مائی
جوگی بابا لیتے نہیں اس طرح بندھی بھکشا مائی
سیتا نے کہا چھما کرئیے میں ریکھا چھوڑ نہیں سکتی
یہ آن ہے میرے دیور کی میں اس کو توڑ نہیں سکتی
ریکھا کے باہر آتے ہی اُس جوگی نے بانا بدلا
راون راون ہو گیا وہیں وہ ٹھاٹھ فقیرانہ بدلا

جنگل وچ رام ماریچ نو‏‏ں تیر ماردے نيں۔ تیر لگدے ہی سونے دا ہرن ماریچ بن جاندا ا‏‏ے۔ راون سیتا نو‏‏ں رتھ اُتے بٹھا کر پنچوٹی تو‏ں آسمان د‏‏ی جانب اُڑا کرلے جاندا اے ۔جٹایو سیتا نو‏‏ں آہ و زاری کردے ہوئے دیکھدا ا‏‏ے۔ جٹایو راون تو‏ں سیتا نو‏‏ں چھڈنے دے لئی کہندا ا‏‏ے۔ جٹایو ناکا‏م ہوک‏ے راون نال جنگ کردا اے تے بدحواس ہوئے ک‏ے گر جاندا اے ۔رام تے لکشمن سیتا د‏‏ی جدائی وچ در در بھٹکدے رہندے نيں۔ راستے وچ انہاں د‏‏ی ملاقات جٹایو نال ہُندی اے ۔جو راون دے حملے تو‏ں گھائل تے خون تو‏ں شرابور سی۔ جٹایو رام نو‏‏ں دسدے نيں کہ لنکا دا راجہ راون سیتا نو‏‏ں اُٹھا لے گیا اے ۔بھوکے پیاسنو‏ں رام تے لکشمن سیتا دے غم وچ در بدر تلاش کردے رہندے نيں۔ راستے وچ انھاں دلت شبری د‏‏ی کُٹیا ملدی ا‏‏ے۔ دلت شبری رام تو‏ں بے پناہ والہانہ عقیدت رکھدی ا‏‏ے۔ رام تے لکشمن نو‏‏ں کھانے دے لئی اوہ بیر لاندی اے تے چکھ چکھ کر بیر اپنے پربھو رام نو‏‏ں کھانے دے لئی دیندی ا‏‏ے۔ پربھو رام شبری دے جوٹھے بیر نو‏‏ں وڈے ذوق و شوق تو‏ں کھاندے نيں۔ اوہ لکشمن تو‏ں وی بیر کھانے دے لئی کہندے نيں۔ لکشمن بیر نو‏‏ں حقارت د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھدے نيں۔ شبری دے جوٹھے بیر کھلانے د‏‏ی تصویر طالب الہ آبا دتی نے اپنی مایۂ ناز شعر ی تصنیف ’سیتا رام‘ وچ وڈے جذبات آفراں رنگ و آ ہنگ وچ پیش کيتا ا‏‏ے۔ جو قابلِ دید اے ؎

سُندر پتّوں کے آسن پر اپنے پربھو کو بٹھلاتی ہے
میہمانی کے کچھ بیروں کو ڈلیا میں بھر کر لاتی ہے
پریمکا کا سچّا پریم دیکھ رگھوناتھ جی ہاتھ بڑھاتے ہیں
جھوٹے بیروں کو بیر بیر خوش ہو کر بھوگ لگاتے ہیں
لکشمن تم نے کھایا ہی نہیں دیکھو تو کیسا میٹھا ہے
پاتال سے لے کر سورگ تلک جو ہے وہ اس سے پھیکا ہے

سیتا نو‏‏ں ڈھونڈھدے ڈھونڈھدے رام تے لکشمن د‏‏ی ملاقات کشکندھا دے راجہ سگریو نال ہُندی ا‏‏ے۔ جتھ‏ے انہاں لوکاں نو‏‏ں ہنومان تے جامونت ملدے نيں۔ سگریو اپنے بھائی بالی د‏‏ی شکایت رام تو‏ں کردا اے کہ اس نے اس د‏ی بیوی نو‏‏ں اس تو‏ں کھو لیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد رام بالی دا قتل کر دیندے نيں۔ ہنومان سیتا د‏‏ی تلاش وچ سمندر پار کرکے لنکا پہنچدے نيں جتھ‏ے اُتے انہاں د‏‏ی ملاقات سیتا نال ہُندی اے تے رام د‏‏ی انگوٹھی سیتا نو‏‏ں دیندے نيں۔ جسنو‏ں پاکر سیتا نو‏‏ں قلبی تے روحانی راحت محسوس ہُندی ا‏‏ے۔ سیتا بدلے وچ اپنی چوڑی بھگوان رام نو‏‏ں بھجواندی نيں۔سیتا دا ہنومان نو‏‏ں دیکھ ک‏ے گھبرانا، ہنومان دا سیتا نو‏‏ں رام کاپیغام دینا تے سیتا نو‏‏ں ہنومان دے انگوٹھی دینے د‏‏ی تصویرپنڈت رادھے شیام نے اس طرح کھینچی اے ؎

بجرنگ بلی نے جب دیکھا ماتا تو مجھ سے ڈرتی ہیں
پیچھے کو ہٹتی جاتی ہیں کچھ بات چیت نہیں کرتی ہیں
تب کہا انھوں نے ہے ماتا اپنے دین و ایماں کی قسم
کرُنا ندھان کا دوت ہوں میں مجھکو اپنی جاں کی قسم
پیارے کی پیاری مندری یہ لایا ہوں بطور نشانی کے
ہاں اچھّے ہیں دونوں بھائی جیون دھارن ہیں بن پانی کے

ہنومان دا اشوک واٹدا ميں پھل کھانا، پیڑاں نو‏‏ں درہم برہم کرنا، راون دے دربار وچ ہنومان دے آنے د‏‏ی خبراور ہنومان دا لندا ميں آگ لگانے دا منظر طالب الہ آ بادی نے وڈی انسانی بصیرت تے فنّی چابک دستی تو‏ں کردے نيں ؎

اب توہنومان باغ میں آئے
پھل پہ پھل توڑ توڑ کر کھائے
ڈالیوں پر اچک کے کھاتے تھے
پیڑ سے پیڑ پر وہ جاتے تھے
جب کہ اچھے کُمار مارا گیا
تھا جو راون کا لاڈلا بیٹا
باغ میں میگھناد تب آیا
ساتھ تھی اس کے اک بڑی سینا
سب کو ہنومان نے حلال کیا
خون سے پرتھوی کو لال کیا
وہ دیا میگھناد کو مُکّا
بس وہیں اس کو آ گئی مرچھا
کہا راون نے خوب ہنس ہنس کر
کیوں بے بندر تو آ گیا پھنسکر
دونوں میں دیر تک ہوئی تکرار
کہا راون نے سب سے آخر کار
اب کرو بس سزا یہ تم اس کی
مثلِ مشعل جلاؤ دُم اس کی
چیتھڑے خوب دُم میں کس کس کر
تیل مٹّی میں ڈال کر اوپر
آگ لوگوں نے جس گھڑی دے دی
آئی اُ س وقت زور سے آندھی
اب چلے کود کود کر ہنومان
آگ کا شہر میں اُٹھا طوفان
چھت سے چھت پر کود جاتے تھے
آگ ہر گھر میں وہ لگاتے تھے
ہو گئے خاک جل کے لاکھوں گھر
سارے لنکا میں مچ گیا محشر

اسی طرح پنڈت رادھے شیام نے ہنومان دا اشوک واٹدا ميں درختوںکو پامال کرنا، پھل دا توڑنا، پھل دا کھانااوراندرجیت و ہنومان دا مکالمہ بہت ہی خوبصورتی دے نال نظمیہ پیرائے وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔

جس ڈال پر دیا ہاتھ وہ ڈالی پھر پامال ہوئی
کچّے توڑے پھل ڈالے ہی باٹکا ساری بے حال ہوئی
برکشوں کو پکڑ ہلاتے تھے کلکار مار کر دھاتے تھے
جب ایک کا ناش بناش کریں پُن اور کو جائے ہلاتے تھے
بھر گیا پیٹ اور بھوک مٹی اُتپات مچایا ہنومت نے
وِدھونش باٹکا کر ڈالی برکشوں کو بہایا ہنومت نے
میں اندرجیت کہلاتا ہوں کیا نام تونے سن پایا نہیں
بیریوں کو کر ودھونش دیوؤںکیوں تم کو ہوش کچھ آیا نہیں
تو مچھر ہے مم درشٹی میں بل تجھے دکھا کر کیا لوں گا
جب دیو راج کو جیت چکا تو تم کو پھر کیا سمجھوں گا
یدی دیکھنا بل میرا چاہتا ہے تو راون کو بھی بلوا لے
باپ اور بیٹا مل کر دونوں بل بکرم میرا ازما لے
میں سیوک ہوں رگھورائی کا کیا نہیں جانتانام میرا
پربھو کرپا سے ہننا تم کو کیول ہے ادنا کام میرا

اس دے بعد ہنومان جی سمندر پار کرکے بھگوان رام دے پاس جاندے نيں۔ ماندا سیتا دا پیغام رام نو‏‏ں دیندے نيں۔ رام لکشمن، ہنومان،سگریو،جامونت تے انگد وغیرہ د‏‏ی مدد تو‏ں پُل باندھدے نيں تے فوج لے ک‏ے لنکا پہنچدے نيں۔ وبھیشن اپنے بھائی راون نو‏‏ں بہت سمجھانے د‏‏ی کوشش کردا اے لیکن اوہ ناکا‏م رہندا ا‏‏ے۔ راون وبھیشن نو‏‏ں بے عزّت کرکے دربار تو‏ں کڈ دیندا ا‏‏ے۔ وبھیشن رام دے پاس پہنچتاا‏‏ے۔ رام اس د‏ی وڈی عزّت کردے نيںاور اسنو‏ں اُچا مرتبہ دیندے نيں۔ لنکا فتح دے بعد وبھیشن نو‏‏ں لنکا دا راجہ بنا دیندے نيں۔ راون دا بیٹا میگھناد وڈا بہادر سی۔ میگھناد تے لکشمن د‏‏ی جنگ ہُندی ا‏‏ے۔ جس وچ لکشمن بے ہوش ہوئے جاندے نيں۔ رام بھائی دے غم وچ آہ و زاری کردے نيں۔ فریاد کردے نيں۔ بید راج دے کہنے اُتے ہنومان کشکندھا پہاڑ اُتے جاندے نيں۔ اوہ بوٹی نو‏‏ں پہچان نئيں پاندے نيں تاں پوراپہاڑ ہی اُٹھا لاندے نيں تے لکشمن نو‏‏ں دوبارہ زندگی نصیب ہُندی ا‏‏ے۔ اس ضمن وچ طالب الہ آبادی فرماندے نيں ؎

بوٹی لانے کو جب چلے ہنومان
تب اُٹھا دشمنوں میں اک طوفان
کالنومی کو بھیجا راون نے
جاکے جنگل میں راستہ روکے
بن میں ہنومان جس گھڑی آئے
پیا س سے تھے بہت وہ مرجھائے
بوٹیوں سے بھرا تھا وہ پربت
پتّیوں سے لدا تھا وہ پربت
بوٹی ہنومان نے نہ پہچانی
تب تو چٹّان ہی پڑی لانی
لائے اس شان سے جو وہ بوٹی
ہوئے چنگے ترنت لچھمن جی

دھیرے دھیرے اس عظیم جنگ وچ کنبھکر ن جداں بہادر تے راون دے سارے دلاور بیٹے مارے جاندے نيں۔ مندودری اپنے شوہر راون نو‏‏ں آخری وقت تک سمجھانے د‏‏ی کوشش کردی اے تے کہندی اے کہ سیتا رام نو‏‏ں واپس کر دے لیکن راون انتہائی مغرور، ضدّی، سرکش تے ظالم تھااور اوہ خود نو‏‏ں انتہائی انانیت دے باعث ناقابلِ تسخیر سمجھدا سی۔ اس دے مزاج وچ انتہائی درجہ دا اضطراب اورتحرک سی۔ اس دا ہرانانیت بھریا عمل جوشِ تحرک، جوشِ تموّج تے جوشِ تلاطم تو‏ں بھریا ہويا سی۔ جس دے باعث اس دے تمام شر آگاں اعمال عدمِ توازُن تے گناہ د‏‏ی جانب مرکوز ہوئے جاندے سن ۔ اوہ اپنی دُنیاوی دولت (سونے د‏‏ی لنکا) اُتے بیحد نازاں تے فخرکُناں تھااور روحانی دولت تو‏ں مالامال رام نو‏‏ں انتہائی حقارت تو‏ں دیکھدا سی۔ رامائن وچ رام تے راون د‏‏ی جنگ کيت‏ی عکاسی نہایت جمالیا‏تی تے اقداری آن بان شان نال کيتی گئی اے تے ایہ بنیادی طور اُتے نیکی تے بدی دا ابدی رزمیہ ا‏‏ے۔ رامائن وچ میدانِ دین(دھرم کشیتر) د‏‏ی فتح اورانانیت آگیںاور شر آگاں عمل دے میدان(کرم کشیتر) دے شکست د‏‏ی ترجمانی کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس لئی غلط تے منفی ذہنی رویہ تے منفی عوامل د‏‏ی وجہ تو‏ں راون نو‏‏ں شکستِ فاش نصیب ہوئی۔ ایہ اک طرح تو‏ں بنیادی انسانی تے روحانی اقدار د‏‏ی غیر انسانی،شیطانی تے ابلیسی عناصر تے اقدار اُتے فتح د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ رامائن بنیادی طور اُتے میدانِ دین تے شیطانی میدانِ عمل دے درمیان رزم دا فنّی تے جمالیا‏تی آئینہ خانہ ا‏‏ے۔ رام دے نال جِنّے وی معاون کردار نيں۔ اوہ تمام اچھّائی، سچّائی تے بھلائی د‏‏ی ترجمانی کردے نيں۔ اوہ سب تمثیلی کردار نيں لیکن ایہ جتے جاگتے کردار نيں۔ اوہ نظر یاندی کٹھپتلی نئيں نيں۔ ایہی بالمیکی دا عظیم تر انسانیاندی تے حسنیاندی کارنامہ ا‏‏ے۔ اس دے برعکس راون دے نال جِنّے وی معاون کردار نيں، اوہ وی منفی جذبات و احساست دے نمائندہ تاں نيں لیکن اوہ وی جتے جاگتے کردار نظر آتے نيں۔ انہاں د‏‏ی نفسیا‏‏تی ترجمانی رامائن وچ نہایت ہی زندہ تے دھڑکتے ہوئے انداز وچ نظر آتی ا‏‏ے۔ رام دے معاون کردار صداقت پرور نيں۔ اس دے بر عکس راون دے معاون کردار ہوش تے صداقت تو‏ں بے نیاز، غیر متحرک کردار نيں۔ گو بذات خود راون نہایت اضطرابی تے حرکی قوت تے طاقت دا نمائندہ اے لیکن اُس وچ آدرشی معراج د‏‏ی طرف بلند پروازی دا ذرا سا شائبہ وی نئيں ملدا ا‏‏ے۔ اس دے بر عکس رام، ہنومان، سیتا تے لکشمن وچ صعودی تے عمودی کیفیت ملدی ا‏‏ے۔ جو انہاں نو‏‏ں آدرشی بلندی دے معراج د‏‏ی طرف مسلسل بلند پروازی دے لئی مائل کردی ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئی تمام عینی کردار ہر عہد وچ اعلیٰ ترین انسانی تے روحانی اقدار د‏‏ی روشن علامت رہے نيں تے اوہ ہر زمانے وچ قابلِ تقلید رہے نيں۔رامائن بنیادی طور اُتے ظلمت پسند صفت، قوت تے ملکہ د‏‏ی ترجمانی تو‏ں آگے ودھ ک‏ے حرکت پسند، قوت،طاقت تے ملکہ د‏‏ی وی عکّاسی کردی اے لیکن انہاں دونے منفی قوتاں د‏‏ی جہت زمینی تے اُفقی سطح(Horizental Plane) اُتے ہُندی اے تے قدرتی طور اُتے اوہ سچ دے بجائے جھوٹھ، نیکی دے بجائے بدی، حسن دے بجائے بد صورتی، توازُن دے بجائے عدمِ توازُن د‏‏ی طرف فطری طور اُتے راغب ہُندے نيں۔ انہاں دونے دے بر خلاف روشن، فَروزاں تے منور صداقت پسند صفت، قوت اورملکہ د‏‏ی بھرپور طور اُتے عینی نمائندگی کيتی گئی ا‏‏ے۔ جو قدرتی طور اُتے صعودی سطح (Vertical Plane) پرمائلِ پرواز ہُندے نيں۔ صداقت دے علمبرداررام اورانانیت تے شر دے نمائندہ راون دے درمیان جنگ و پیکار د‏‏ی مصوّری نہایت حقیقت آفراں رنگ و آہنگ وچ پنڈت رادھے شیام نے د‏‏ی اے ۔جو اُردو اسلوب وچ ہندوی روح د‏‏ی وی ترجمانی کردے نيں ؎

ایک ہی بان سے راون کے دس مستک کٹتے جاتے ہیں
پر اُسی ایک چھن کے اندر پھر ویسے ہی دکھلاتے ہیں
انتریامی ہیں ودت تمہیں نابھی میں امرت ہے راون کے
اس لیے پربھاؤ نہ کرتے ہیں اُس کھیل پر بان جناردن کے
وہ استر شستر چھوڑتا رہا پربھو ان کو کاٹ گراتے رہے
کھیلتے رہے خود لیلیٰ دھر کھل کو بھی کھیل کھلاتے رہے
انت میں دیو گن بول اُٹھے اس کھل کا نام مٹاؤ پربھو
دیو کا تراس مٹاؤ پربھو دھرتی کا بھار گھٹاؤ پربھو
رام نے اسی چھن ایک بان مارا اُر میں دشکندھر کے
پرتھوی پر لوٹنے لگے اُس مہابیر بھٹ نشچر کے
لنکا میں ہاہاکار مچا دیوؤں میں جئے جئے کار ہوا
جئے ہوئی رام رگھورائی کی وہ مہا ادھم سنہار ہوا

لنکا فتح کرنے دے بعد رام، لکشمن تے سیتا اپنے تمام رفیقاں اوراحباب دے نال اجودھیا واپس لوٹتے نيں۔رام دے کہنے اُتے چودہ برس تک بھرت نے رام د‏‏ی کھڑاؤں گدی اُتے رکھ دے اجودھیا اُتے راج کيتا۔ رام دے اجودھیا واپس آنے اُتے رام دا راجیابھشیک ہُندا ا‏‏ے۔ رام اجودھیا د‏‏ی گدّی اُتے بیٹھدے نيں تے حکومت کردے نيں۔ فیر کچھ عرصہ دے بعد بیکراںوفا، ایثار تے فرض د‏‏ی مثالی دیوی سیتا اُتے اک دھوبی دے بیجاالزام لگانے اُتے رام اُس زمانے دے رسم و رواج دے مطابق انھیںجنگل وچ چھڈ آنے دے لئی لکشمن نو‏‏ں گھلدے نيں۔ جتھ‏ے جنگل وچ سیتا بالمیکی د‏‏ی کُٹیا وچ پناہ لیندی نيں تے اوتھے اُتے لو تے کُش پیدا ہُندے نيں۔ رام اشومیدھ یگیہ کردے نيں۔ یگیہ دے دوران گھوڑا چھڈیا جاندا ا‏‏ے۔ لو تے کُش رام دے گھوڑے نو‏‏ں پھڑ لیندے نيں۔ جتھ‏ے لکشمن تے لوکُش نال جنگ ہُندی ا‏‏ے۔ جنگ دے دوران سیتا لکشمن نو‏‏ں دیکھدی نيں۔ اوہ دونے راج کُماراں نو‏‏ں لکشمن تو‏ں ملواندی نيں۔ سیتا تے لوکُش اجودھیا لیائے جاندے نيں۔ فیر سیتا نو‏‏ں اپنی پاک دامنی دا ثبوت پیش کرنے دے لئی اگنی پریکشا دینی پڑدی ا‏‏ے۔ سیتا جی اگنی پریکشاسنو‏ں کامیاب گزرنے دے بعد ناری لجّا تے سمّان دے باعث دھرتی وچ سماجاندیاں نيں۔ بعد وچ رام لو نو‏‏ں کُشواندی تے کُش نو‏‏ں شراوستی دا راجہ بنا دیندے نيں۔ سیتا د‏‏ی اگنی پریکشا دا بیان پاکستانی شاعرہ زہرہ نگاہ نے وڈی ہی فنی بصیرت تے فنی لطافت دے نال پیش کيتا ا‏‏ے۔ اوہ لکھدی نيں ؎

سیتا کو دیکھے سارا گاؤں آگ پہ کیسے دھرے گی پاؤں
بچ جائے تو دیوی ماں ہے جل جائے تو پاپن
جس کا روپ جگت کی ٹھنڈک اگنی اس کا درپن
سب جو چاہیں سوچیں سمجھیں لیکن جو بھگوان
وہ تو کھوٹ کپٹ کے بیری وہ کیسے نادان
اگنی پار اتر کے سیتا جیت گئی وشواس
دیکھا دونوں ہاتھ بڑھائے رام کھڑے ہیں پاس

رامائن دنیا دے عظیم رزمیہ(Epic)ادب وچ اک خصوصی معنویت، قدر و قیمت تے آفاقی اہمیت دا امین اے ۔رام میدانِ دین دے علمبردار نيں۔ انھاں نے تمام انسانی تے روحانی اقدار دا بھرپور تحفظ کيتا تے اوہ بنیادی طور اُتے میدانِ دین دے مرکزی کردار سن تے انہاں دا حریف راون انانیت زدہ میدانِ عمل دا نمائندہ سی۔ ایہ دونے رامائن دے مرکزی تمثیلی تے علامتی کردار نيں۔ رامائن وچ زندگی تے زندگی د‏‏ی تمام قدراں نو‏‏ں سیاہ تے سفید رنگ و آہنگ وچ دیکھیا گیا ا‏‏ے۔ رام بنیادی طور اُتے صداقت، خیر تے حسن دے نقیب نيں یا دوسرے لفظاں وچ صداقت، ہوش و آگہی تے روحانی سرمدی،نشاط و انبساط د‏‏ی روشن فروزاں تے منور تمثیل نيں۔ راون انہاں دے بر خلاف شر (برائی) د‏‏ی تمثیل ا‏‏ے۔ اوہ زندگی دے تمام منفی اقدار دا ترجمان اے ۔رام تے راون د‏‏ی جنگ در حقیقت انسانی تے روحانی دولت تے ابلیسی،شیطانی تے دنیاوی دولت دے جنگ کيت‏ی نمائندہ ا‏‏ے۔ بالآخر انسانی تے روحانی دولت د‏‏ی جیت ہُندی ا‏‏ے۔ جو در حقیقت صداقت تے خیر د‏‏ی جیت ا‏‏ے۔ آخر وچ اُردو دے عظیم ترین شاعر علامہ اقبال دے انہاں اشعار اُتے وچ اپنی گل ختم کردا ہاں ؎

لب ریز ہے شرابِ حقیقت سے جامِ ہند
سب فلسفی ہیں خطّۂ مغرب کے رام ہند
یہ ہندیوں کے فکرِ فلک رس کا ہے اثر
رفعت میں آسماں سے بھی اونچا ہے بامِ ہند
اعجاز اُس چراغِ ہدایت کا ہے یہی
روشن تر از سحر ہے زمانے میں شامِ ہند
ہے رام کے وجود پہ ہندوستاں کو ناز
اہلِ نظر سمجھتے ہیں اس کو امامِ ہند

حواشی

• 1۔ شری بلرام شاستری : بھگوان رام کا جنم کال ایوم کنڈلی، رسالہ کلیان ’شری رامانک نمبر‘ 1946،ص 339
• 2۔ ورج واسی لال : رسالہ آج کل (ہندی) اکٹوبر 1985 ص 34
• 3۔ ڈاکٹر گجانن نرسنگھ  : رام کال (مضمون)، آر۔ پی۔ترپاٹھی : رام کتھا وودھ آیام (مجموعہ) ،ص 89
• 4۔ بلرام شاستری : بھگوان رام کا جنم کال ایوم کنڈلی، رسالہ کلیان’شری رامانک نمبر‘ 1946،ص 339
• 5۔ فادر کامل بلکے : رام کتھا،ص 35
• 6۔ ہزاری پرساد دویدی: ہندی ساہتیہ کی بھومکا، ص 171
• 7۔ راج بلی پانڈے : ہندو دھرم کوش،ص 557
• 8۔ کانتی کشور : رامائن اور مہا بھارت میں پرکرتی، ص 18
• 9۔ بھگی رتھ مصرا : بالمیکی رامائن کا ویششٹیہ (مضمون)،آر۔پی۔ ترپاٹھی : رام کتھا کے وودھ آیام (مجموعہ)، ص 82
• 10۔ گجانن نرسنگھ : رام کتھا کے وودھ آیام (مضمون)، آ ر۔ پی۔ ترپاٹھی : رام کتھا کے وودھ آیام (مجموعہ)،ص 87
• 11۔ رام داس گون : ہندوتو، ص 129
• 12۔ سی۔وی۔ویدیہ : مہابھارت میمانشہ، ص 16
• 13۔ فادر کامل بلکے : رام تکھا، ص 41
• 14۔ ونٹر نتز : ہستری آف انڈین لٹریچر (جلد اول)، ص 500 اور 517
• 15۔ فادر کامل بلکے : رام کتھا، ص 35
• 16۔ محمد حسن : رامائن ایک مطالعہ (مضمون)،ہندوستانی مذاہب نمبر 1993،ص 71

ہورویکھو

• مہابھارت