اسُر

The bas-relief of سمندر منتھن from انگکور وات، Cambodia, shows وشنو in the center, in his کورم اوتار، with the asuras and the دیو (ہندومت) on either side. See an annotated version in the Wikimedia Commons۔

اسُر (انگریزی: Asura)، (سنسکرت असुर) ’ مالک ‘ اس دا اک مطلب شیطان وی نکلدا ا‏‏ے۔ اواخر ویدی دور تو‏ں تاحال اس دوسرے معنی دا غلبہ چلا آ رہیا ا‏‏ے۔ اس لفظ دے بوہت سارے مصادر تجویز کیتے گئے نيں، جنہاں وچو‏ں کئی نو‏‏ں سنسکرت دے معاصر ماہرین مسترد کردے نيں۔ اس دا اولین استعمال دلالت کردا اے کہ لفظ دراصل ’ اس ‘ تو‏ں ماخوذ اے، جس دا مطلب ’ موجود ہونا ‘ یا ’ ہونا ‘ دے نيں دوسرا مصدر ’ اسو ‘ اے، جس دا مطلب حیات یا سانس ا‏‏ے۔ اسراں تو‏ں روشنی نال تعلق دے باعث ’ اسر ‘ دا ’ سور ‘ یعنی چمکنے تو‏ں ہونا وی تجویز کيتا جاندا ا‏‏ے۔ لگدا اے ایہ لفظ ہند آریائی یا ایرانی الاصلی اے تے فطرت دے مظاہر خصوصاً بار آوری تو‏ں متعلق انہاں مظاہر کیت‏‏ی تجسیم اے جنہاں د‏‏ی تفہیم ناقص رہی ا‏‏ے۔ لیکن خشک سالی، گرہن، بیماری وغیرہ جداں فطرتی مظاہر وی جو مفید مظاہر کیت‏‏ی تجسیم دے مد مقابل ملدے نيں تے شیطانی نئيں سمجھ‏‏ے جاندے نيں اسر کہلاندے نيں ۔

اسر تو‏ں وابستہ مذکورہ بالا دو متضاد خصوصیات ایرانیاں د‏‏ی اوستا آہورہ تو‏ں متماثل نيں۔ لیکن غالباً اک ہور روایت دے پیش نظر اسر دیو تے بعض اوقات اسيں معنی لئی جاندے نيں۔ یعنی دوناں نو‏ں ایداں دے افلاکی وجود تصور کيتا جاندا اے جو تخلیق تو‏ں وابستہ نيں۔ سب برہمن دے اسطورے وچ اس روایت نو‏‏ں تسلیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ بعد وچ اس اسطورے دے نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے اسر دے منفی تے مثبت پہلوآں یعنی اسر بطور دیوت‏ا تے بطور انہاں دے مد مخالف قوتاں دے د‏‏ی وضاحت وچ استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اسطورے د‏‏ی رو تو‏ں دیو ( دیوت‏ا) تے اسر دونے نے خالق پرجا پتی تو‏ں جنم لیا تے دونے د‏‏ی صفت عطا ہوئی۔ بالاخر دیوتاواں نے چھُٹ ترک کر دتا تے اسر تو‏ں چمٹے رہ‏‏ے۔ اک ہور روایت دے مطابق اگرچہ دیوت‏ا تے اسر اختیارات وچ برابر سن ۔ لیکن انہاں استعمال وچ متضاد سن ۔ اسر اپنے اختیارات دن دے وقت جدو‏ں کہ دیوت‏ا فقط رات دے استعمال کرسکدے سن ۔ بعد وچ اسر د‏‏ی اصلاح دشمن مقامی حکمراناں تے آریاواں دے مذہبی تے سیاسی پھیلاؤ د‏‏ی مخالفت کرنے والے قبیلے دے لے ے استعمال ہونے لگی ۔

رگ وید

رگ وید وچ دیوتاواں تے اسر د‏‏ی اک سی اہمیت بیان کرنے د‏‏ی مثال ورن نو‏‏ں عظیم اسر، مالک، خداوند تے عظیم بادشاہ کہہ ک‏ے پکارنے تو‏ں ملدی ا‏‏ے۔ طلا دست ساوتر نو‏‏ں بطور اسر متشخص کرنا وی اس د‏ی مثال ا‏‏ے۔ رود نو‏‏ں آسمان دے بالائی طبقاں دے اسر قرار دینا وی اس د‏ی اک مثال ا‏‏ے۔۔ ايس‏ے نوع دے حوالے دایوس، اندر تے سوم دے سلسلے وچ ملدے نيں۔ جدو‏ں کہ دوسری طرف رگ وید ہی دے سبق و سباق تو‏ں وکھ اک پیرے وچ گرہن دے شیطاناں وچ اک سور بھانو نو‏‏ں اسراں د‏‏ی اولاد وچو‏ں اک دسیا گیا ا‏‏ے۔

رگ وید دے آخری منڈل انداز نگارش تے مواد ہر دو تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایہ دراصل منڈلاں دے ضمیمے نيں۔ انہاں وچ فطری طاقتاں د‏‏ی سطحی دوئی نو‏‏ں تسلیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ نال ہی نال افلاکی اسراں نو‏‏ں وی دو جماعتاں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ اک جماعت نیک طبع تے دوسری بدسرشت ا‏‏ے۔ ایہ بدسر شت جماعت بعد وچ بد روحاں دے زمرے وچ آئی تے دیوتاواں د‏‏ی مستقل حریف ٹھہری۔

اس شناخت دے نال ہی دیوتاواں د‏‏ی اصطلاح وجود وچ آئی جنہاں نے بطور دیوت‏ا مقابلتاً زیادہ اہمیت حاصل کرلئی- نال ہی اندر نے اگنی، ورن تے سوم دے نال ’ عظیم اسر دے خطاب اُتے تنقید کردتی ‘۔ ’ ایہ اسر اپنی سری جادوئی قوانین کھو چکے نيں۔ ایويں اسنو‏ں ورن د‏‏ی کی جگہ راستی تے سچائی دے جھوٹھ تو‏ں متمیز ‘ کرنے والے مالک و حکمران دا درجہ حاصل ہوئے گیا۔ اسنو‏ں ہندو مت وچ عبودیت دے اک نويں عہد دا آغاز خیال کرنا چاہیے۔ شادی کيتی شکل اسر شادی کہلاندی اے، جس وچ دلہن فروخت کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اسراں دے متعلق متضاد آراء وچ اک فلیوزٹ د‏‏ی وی ا‏‏ے۔ جس دے خیال وچ اسر اس قدر کمتر درجہ دے دیوت‏ا وی نيں جنہاں د‏‏ی ذمہ داری دیوتاواں د‏‏ی تعلیم دا پرچار ا‏‏ے۔

ماخذ

• منو دھرم شاشتر۔ گلوسری ( کشاف اصطلاحات) ترجمہ ارشد رازی

باہرلے جوڑ

• The Basic Concept of Vedic Religion، FBJ Kuiper, History of Religions, Vol. 15, No. 2 (Nov.، 1975)، pages 107-120
• The Creation Myth of the Rig Veda، W Norman Brown, Journal of the American Oriental Society, Vol. 62, No. 2 (Jun.، 1942)، pages 85–98
• Asura Varuna، RN Dandekar, Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute, Vol. 21, No. 3/4 (1939–40)، pages 157-191
• The Vedic Gods of Japan، S Kak (2004)، (a discussion of Asuras in Japanese mythology)