شیطان
رسمی مذہب اسنوں بدی دا مجسمہ قرار دیندا اے اوہ ہستی جس نے آدم نوں سجدہ کرنے توں انکار کرکے خدائی احکام دی نا فرمانی دی تے ہمیشہ دے لئی ملعون و مردود قرار دتی گئی۔ ہن اس دا کم صرف اِنّا اے کہ خدا دی مخلوق نوں بہکانے تے اُسنوں خدا دے مقرر کردہ راستے توں دور لے جائے۔
ابراہیمی مذاہب وچ تصور شیطان
[سودھو]اسلام
[سودھو]مسلمان صوفیا دے ہاں تصور شیطان
[سودھو]جنہاں مسلمان صوفیا نے ابلیس دا خاص انداز وچ ذکر کيتا اے۔ انہاں وچ منصور حلاج، مولانا روم، ابن عربی وغیرہ دے ناں زیادہ اہم نيں۔ بعض نے تاں ابلیس نوں اِنّی اہمیت دتی کہ اُسنوں سب توں وڈا توحید پرست تے موحد قرار دیااے۔
- ابلیس خدا دے ارادےآں دی مشیت دا اک ایسا کارندہ اے جس دے فرائض سب توں زیادہ تلخ، سب توں زیادہ ناگوار، کڑے تے نازک نيں۔ (منصور حلاج
- شیطان اس زیرکی دا ناں اے جو عشق توں معریٰ ہوئے کے ادنٰی مقاصد دے حصول وچ حیلہ گری کردتی اے۔(مولانا روم
- ابلیس ارادے وچ آزاد اے۔ ابن عربی
ہور مذاہب وچ تصور شیطان
[سودھو]ایرانی ثنویت تے تصور شیطان
[سودھو]اس طرز فکر دی نمائندگی تن مفکرین کردے نيں زرتشت، منی تے مزدک انہاں تِناں فلسفیاں دے نزدیک کائنات وچ فعال قوتاں دو طرح کیتیاں ناں۔ اک جو یزداں دے ناں توں منسوب اے دوسری اہرمن دے ناں توں یاد کيتی جاندی اے۔ اہرمن شر دی قوتاں دا نمائندہ جدوں کہ یزداں خیر دی قوتاں دا نمائند ہ اے۔ فطرت وچ خیر وشر دی قوتاں دے وچکار اک مسلسل پیکار جاری اے۔ اشیا ءاچھی یا بری اس لئی ہُندیاں نيں کہ اوہ یا تاں خیر دی قوت تخلیق کيتی پیداوار نيں یا شر کیندی۔
مغربی ادب وچ تصور شیطان
[سودھو]مغربی شعراءنے وی اس فلسفے وچ وڈی نکتہ نوازیاں کیتیاں ناں۔ چند نمائندہ شعراءکے فلسفہ ہائے ابلیس اُتے روشنی پائی جاندی اے۔
دانتے مشہور اطالوی شاعر نيں اس نے اپنی عظیم رزمیہ داستا ن ”ڈیوائن کامیڈی “ وچ شیطان دا کردار پیش کيتا اے۔ داندے دا شیطان بالکل قدیم مذہبی نوعیت دا شیطان اے جس دا تصویر بائبل وچ ملتااے۔ ایہ بہت ہیبت ناک تے ساکن اے۔ داندے اپنے شیطان نوں سینے تک برف وچ دھنسا ہويا دکھاندا اے۔ اوہ جِنّا کسی زمانے وچ حسین سی اِنّا ہی ہن بد شکل اے دانتے نے ابلیس نوں دوزخ دے نال دنیاوی نمائندہ قرار دے کے زندگی دے لئی ناگزیر تسلیم کيتا اے۔
ملٹن
[سودھو]ایہ اک مشہور شاعر اے۔ اس دی نظم ”جنت گم گشتہ “ وچ ابلیس دا تصور پیش کيتا گیا اے۔ ملٹن دا شیطان اک زبردست شخصیت دا مالک اے۔ جو اِنّا ہیبت ناک اے کہ دوزخ اس دے قدماں تلے کانپتی اے۔ اس نے خدا توں شکست کھادی اے۔ لیکن ہمت نئيں ہاری۔ اوہ ناقابل تسخیر ارادے تے عزم دا مالک اے تے اک ایسا ذہن رکھدا اے جسنوں زمان و مکان تبدیل نئيں کر سکدا ۔
عظیم جرمن شاعر اے اُس نے اپنے شہر ہ آفاق ڈرامے ” فاوسٹ “ وچ شیطان دا اک خاص کردار پیش کيتا اے۔ گوئٹے شیطان نوں محض گردن زدنی نئيں سمجھدا بلکہ اس وچ بعض خوبیاں وی دیکھدا اے گوئٹے دی دنیا وچ شیطان دا بہکانا وی انسان دے لئی مفید اے کیونجے صدائے غیبی دے لفظاں وچ ’ ’ جدوں تک انسان راہ طلب وچ اے اس دا بھٹکنا لازمی اے۔ انسان دا دستِ عمل سو جاندا اے تے اسنوں آرام دی ضرورت ہُندی اے اس لئی اسيں خوشی توں تیرا نال دے ددیندے نيں جو اُسنوں اُبھارے تے شیطانی قوت نوں تخلیق دے اس شیطانی قوتِ تخلیق دا گوئٹے بہت قائل اے۔ یعنی شیطان انسان وچ خفیہ تخلیقی قوتاں نوں بیدار کرتاہے تے عمل اُتے اکساندا اے۔
علامہ اقبال دا تصور شیطان
[سودھو]اقبال نے ابلیس(شیطان) دے بارے وچ اپنا فلسفہ مرتب کردے وقت نہ صرف قدیم فلسفیاں، صوفیاں تے شاعراں دے خیالات توں استفادہ کيتا بلکہ اس وچ اسلامی تعلیمات نوں وی مدنظر رکھیا۔ ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم جو اقبال دے تصور ِ ابلیس نوں انہاں دے فلسفہ خودی دے تابع سمجھدے نيں، لکھدے نيں،
” اقبال دے ہاں ابلیس دا تصور انہاں دے فلسفہ خودی دا اک جزو لاینفک اے۔ خودی دی ماہیت وچ ذات الہٰی توں فراق تے سعی ِ قرب و وصال دونے داخل نيں اقبال دے فلسفہ خودی دی جان اس دا نظریہ عشق اے۔ عشق دی ماہیت، آرزو، جستجو تے اضطراب اے۔ جے زندگی وچ مواقع موجود نہ ہاں تاں خیر کوشی وی ختم ہوئے جائے جس دی بدولت خودی وچ بیداری تے اُستواری پیدا ہُندی اے۔ جے انسان دے اندر باطنی کشاکش نہ ہوئے تاں زندگی جامد ہوئے کے رہ جائے۔“
نظم” تسخیر فطرت“ وچ شیطان دے خدوخال
[سودھو]شیطان جو رسمی مذہب وچ بد ی دا مجسمہ اے اسنوں اقبال نے اس حیثیت توں پیش کيتا اے کہ اوہ جبر و تحکم دے علمِ بغاوت نوں بلند کرنے والا تے بندہ ئے دام دی بجائے خود آزادانہ فیصلہ کرنے والا اک منفرد کردار بن جاندا اے۔ اوہ اپنے اس اقدام توں اک زبردست معرکہ چھیڑدیندا اے جو افراد دے اندرونی رجحانات اورخارجی ماحول دے درمیان ہمیشہ جاری رہے گا۔ تمام فرشتےآں وچ ایہ اک ايسے دی ذات سی جس نے خدا دے حکم اُتے آد م نوں سجدہ کرنے توں انکار کر دتا تے خدا دے اس سوال اُتے کہ اس نے ایہ خطرناک جرات کیوں کی، شیطان نے ایہ جواب دتا وچ اس توں بہتر ہون۔ تاں نے مینوں اگ توں پیدا کيتا تے آدم نوں مٹی تاں۔ اقبال نے ”پیام مشرق“ وچ اپنی نظم تسخیر فطرت وچ اس قرآنی آیت دی نہایت مو ثر ترجمانی دی اے۔ اس نظم دے پنج حصے نيں۔
- میلاد ِ آدم
- انکار ابلیس
- اغوائے آدم
- آدم از بہشت بیراں آمدہ می گوید۵) صبح قیامت آدم در حضور ِ باری
ایتھے وی انسانی تخلیق تے اس دی شخصیت دی تکمیل وچ شیطان دا حصہ اگرچہ ااوہی پرانا قصہ اے تے تمام مذہبی صحیفاں وچ موجود اے۔ لیکن ایتھے اقبال نے شیطان دا اک منفر د تے ڈرامائی انداز پیش کيتا اے۔ انسان دی آفرینش قدرت دا اعلیٰ ترین شہکار سی۔ انسان دی پیدائش دے نال ہی قدرت نے اک تخلیقی قطعیت وی پیدا دی جو سکون توں عمل دی طرف، طاقت توں طاقت دے استعمال کیتی طرف تے خوئے تسلیم و رضا توں تجزیہ و عمل دی طرف اس دے شعور نوں پھیرنا چاہندی سی۔ اایہی تجرباتی، متحرک، طاقت تے رجحان انکار ابلیس اے۔ ”تسخیر فطرت“ وچ ابلیس، سجدہ آدم توں انکار دی وجہ وڈے جوش، خروش توں خدا دے سامنے بیان کردا اے اوہ اپنے آپ نوں حرکت دا سرچشمہ دسدا اے۔ تے زندگی وچ حرکت دی ساری برکت کواپنا کمال سمجھدا اے۔
می تپداز سوزِ من، خونِ رگ کائنات
من بہ دو صرصرم، من بہ غو تندرم
پروفیسر تاج محمد خیال نظم اُتے تبصرہ کرنے ہوئے لکھدے نيں، ” ایتھے اقبال نے شیطان کواپنے اندرونی جذبات یعنی جذبہ مسابقت، دوسرےآں اُتے فوقیت حاصل کرنے تے غلبہ پانے دی آرزو دا آزاد اظہار کردے دکھایا اے۔ ماحول دی قوتاں دے مقابل وچ رد عمل تے انہاں نوں متاثر کرنے جو فطری رجحان ہر جاندار مخلوق وچ پایا جاندا اے۔ تاں گویا شیطان ايسے رجحان دی اک رمزیہ شکل اے۔ ایہ رجحان زندگی دا اک جوہر اے تے تمام آرزو، طلب، سعی و کامرانی دی تخلیق دا ذمہ داردراصل اایہی اے ۔“
نظم جبرئیل تے ابلیس
[سودھو]بال جبریل دی نظم ”جبریل و ابلیس “ وی اقبال دے تصور ابلیس اُتے روشنی ڈالدی اے۔ نظم اک دلچسپ مکالمے دی شکل وچ اے، جس وچ جبرئیل اپنے ہمدم دیرینہ شیطان توں وڈے دوستانہ لہجے وچ پوچھدا اے کہ جہانِ رنگ و بو دا حال کیواں دا اے ؟ ذرا سانوں وی دسو، شیطان اس دے جواب وچ کہندا اے کہ جتھے عبادت اے سوز و ساز وردو جستجو اے۔ جبریل اُسنوں کہندا اے کہ آسماناں اُتے ہر وقت تیرا ہی چرچا رہندا اے۔ کیہ ایہ ممکن نئيں کہ تاں خدا توں اپنے گناہاں دی معافی منگ لے تے فیر توں ذات باری دا قرب حاصل کر لے؟ جواب وچ شیطان کہندا اے کہ میرے لئی ہن ایہ ممکن نئيں، وچ آسمان اُتے آکے کيتا کراں گا۔ اوتھے دی خاموشی وچ میرا دم گھٹ کر رہ جائے گا۔ آسمان اُتے زمین دی سی گہما گہمی تے شورش کتھے اے۔ جبرئیل ایہ گلاں سن کر بہت ناخوش ہُندے نيں تے دکھ بھرے لہجے وچ کہندے نيں کہ ايسے انکار دی وجہ توں تاں نے اپنے تھانواں ِ بلند کھو دتے تے ايسے توں تاں نے فرشتےآں دی بے عزتی کرائی، تواڈے اس اقدام دے بعد فرشتےآں دی خدائی نظراں وچ کیہ آبرو رہی؟ اس اُتے شیطان چمک کر جواب دیندا اے کہ تسيں آبرو دا ناں لیندے ہو؟ کيتا توانوں معلوم نئيں کہ میری جرات توں ہی کائنات وجود وچ آئی تے میری ہی وجہ توں عقل دی ضرورت پئی۔ تیرا کيتا اے، تاں تاں ساحل اُتے کھڑا ہوئے کے تماشا دیکھنے والےآں وچوں اے۔ تاں خیر و شر دی جنگ نوں بس دور توں دیکھدا اے۔ میری طرف دیکھو کہ وچ طوفان دے طمانچے کھاندا ہون، ایہ وچ ہی سی جس دی بدولت آدم دے قصے وچ رنگینی پیدا ہوئی، ورنہ ایہ اک بے روح داستان سی۔ ابلیس و جبریل خیالات دی بلندی دے اعتبار توں اردو شاعری وچ اک معرکے دی چیز اے۔
ہے مری جرات سے مشتِ خاک میں ذوق نمو
میرے فتنے جامہ عقل و خرد کا تار و پُو
دیکھتا ہے تو فقط ساحل سے رزمِ خیروشر
کون طوفاں کے طمانچے کھا رہا ہے، میں کہ تو؟
خضر بھی بے دست و پا، الیاس بھی بے دست و پا
میرے طوفاں یم بہ یم، دریا بہ دریا، جُو بہ جُو
گر کبھی خلوت میسر ہو تو پوچھ اللہ سے
قصہ آدم کو رنگیں کر گیا کس کا لہو؟
میں کھٹکتا ہوں دلِ یزادں میں کانٹے کی طرح
تو فقط اللہ ہو، اللہ ہو، اللہ ہو
اقبال دی ایہ نظم پڑھدے وقت کوئی وی شخص شیطان دی عظمت و شکوہ توں متاثر ہوئے بغیر نئيں رہ سکدا۔ ایتھے اقبال نے اُسنوں ”سوزِ درونِ کائنات“ قرار دتا اے۔
نظم ”تقدیر“ وچ ابلیس دے نقوش
[سودھو]ضرب کلیم وچ ”تقدیر “ دے عنوان توں اک نظم اے جس دا ذیلی عنوان اے۔ ”ابلیس و یزداں “ اس نظم دا مرکزی خیال ابن ِ عربی توں ماخوذ اے۔ ایتھے وی ابلیس تے یزداں دے درمیان گفتگو ہوئی اے۔ ابلیس کہندا اے کہ اے خدا مینوں آد م توں کوئی بیر سی تے نہ تیرے سامنے تکبر کرنا میرے لئی ممکن سی۔ گل صرف اِنّی اے کہ تیری مشیت وچ ہی میرا سجدہ کرنا نئيں لکھیا سی۔ خدا پوچھدا اے کہ تجھ اُتے ایہ راز انکار توں پہلے کھلا یا انکار دے بعد۔ ابلیس جو ہن دیندا اے کہ انکار دے بعد اس اُتے خدا طنزاً فرشتےآں دی طرف دیکھدے ہوئے کہندا اے کہ دیکھو اس دی پستی فطرت نے اُسنوں ایہ بہانہ سکھایا اے۔ اساں اسنوں جو آزادی بخشی سی۔ اسنوں ایہ احمق مجبوری تے جبر دا ناں دے کے اس دی اہمیت توں انکار کر رہیا اے ۔
پستی فطرت نے سکھائی ہے یہ حجت اِ سے
کہتا ہے تیری مشیت میں نہ تھا میرا سجود
دے رہا ہے اپنی آزادی کو مجبوری کا نام
ظالم اپنے شعلہ سوزاں کو خود کہتا ہے دود
نظم ”ابلیس دا فرمان اپنے سیاسی فرزنداں دے نام“
[سودھو]اقبال دے ہاں ابلیس دی رسمی تے اپنی تصویر وی ملدی اے مثلاً ضربِ کلیم دی اک نظم ابلیس دا فرمان اپنے سیاسی فرزنداں دے ميں شیطان کہندا اے ۔
لا کر برہمنوں کو سیاست کے بیچ میں
زناریوں کو دیر کہن سے نکال دو
فکر عرب کو دے کے فرنگی تخیلات
اسلام کو حجاز و یمن سے نکال دو
اہل حرم سے ان کی روایات چھین لو
آہو کو مرغزارِ ختن سے نکال دو
بقول تاج محمد خیال: ” انہاں دا نظریہ شیطان رسمی عقائد توں خواہ کتنا ہی مختلف کیوں نہ ہوئے شیطان فیر وی شیطان اے۔ اس دی شخصیت خواہ کِنّی ہی شاندار ہوئے تے اس دا کردار خواہ کتنا ہی اہم ہوئے فیر وی شیطان جنہاں رجحانات دا مظہر اے جے انسان بالکل انہاں رجحانا ت دا مطیع ہوئے جائے گا تاں نتیجہ ابدی انتشار و کشمکش، تباہی و بربادی دے سواءکچھ وی نہ نکلے گا ایسی بنیاداں اُتے جو سماجی ڈھانچہ تعمیر کيتا جائے گا اوہ یکسر شیطانی ہوئے گا ایہ قوت دا حامل تاں ہوئے گا لیکن بصیرت توں محروم رہے گا۔“