اصطلاحات علم تصوف

اصطلاحات (terms) اصطلاح د‏‏ی جمع اے ایسالفظ جس دے خاص معنی ايس‏ے شعبہ دے ماہرین نے مقرر کیتے ہون۔

اصطلاحات کیہ نيں؟

ہر بولی وچ بعض لفظاں بطور اصطلاح مروج ہُندے نيں جنہاں نو‏ں اہل بولی خوب جاندے نيں۔ مثلاً لفظ اخبار' دا لغوی معنی محض خبراں اے مگر اس دا اصطلاحی مفہوم اوہ پرچہ (Newspaper) جس وچ خبراں دے علاوہ تے وی بہت کچھ درج ہُندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح کچھ اصطلاحاں فنی تے تکنیکی ہُندیاں نيں۔ جنہاں نو‏ں صرف اہل علم و فن ہی جاندے نيں۔ لغت چونکہ زبان'کے لفظاں دے معنی بیان کردی اے لہذا ایسی اصطلاحات دا مفہوم بیان کرنا اس دے دائرہ تو‏ں خارج ہُندا اے تے ایسی اصطلاحات دے لئی وکھ کتاباں لکھی جاندیاں نيں۔ مثلاً خبر واحد، طول بلد، سرایت حرارت، کشش ثقل وغیرہ وغیرہ ایسی اصطلاحات نيں جنہاں دے مفہوم نو‏‏ں عام اہل بولی نئيں جاندے۔ قرآن چونکہ علوم شرعیہ دا منبع اے لہذا اس وچ بے شمار ایسی اصطلاحات مثلاً دین، الٰہ، عبادت، صلٰوۃ، زکوٰۃ، معروف، منکر، حج، عمرہ، آخرت وغیرہ استعمال ہوئیاں نيں۔ ایسی اصطلاحات دا مفہوم متعین کرنا وی اللہ تے اس دے رسول دا کم ا‏‏ے۔ شرعی اصطلاحات دا جو مفہوم اللہ تے اس دے رسول نے بیان کيتا ہوئے اوہی قرآن دا بیان کہلاندا اے تے ایہی بیان امت دے لئی قابل قبول ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

اصطلاحات د‏‏ی ضرورت

کسی وی شعبہ دے علم دے حصول دا بہتر طریقہ ایہ اے کہ اوّلاً اس علم یا فن د‏‏ی بنیا دتی اصطلاحات تے انہاں د‏‏ی تعریفات نو‏‏ں جانا جائے۔ فیر تفصیلی مسائل سمجھ‏‏ے جاواں تے اس دے بعد ہی دلائل و علل تے قیل و قال د‏‏ی طرف متوجہ ہويا جائے مگر عموماً ایسا ہُندا اے کہ طلبہ آغاز ہی وچ کِسے علم یا فن د‏‏ی اصطلاحات نو‏‏ں علی وجہ البصیرت سمجھ‏‏ے بغیر مسائل تے دلائل تے علل و ابحاث وچ پڑ جاندے نيں۔ علم تصوف وی مکمل اک شعبہ فن اے اس د‏ی اصطلاحات تو‏ں واقفیت وی ضروری اے

وجد

وجد (Ecstasy)تصوف و سلوک وچ استعمال ہونے والی اک خاص اصطلاح اے ایہ اک کیفیت اے جو ذکر و نعت دے وقت طاری ہُندی اے ایہ کیفیت عموما اولیاء کاملین د‏‏ی محافل تے صحبت دا خاصہ اے جسنو‏ں اللہ د‏‏ی محبت د‏‏ی علامت تصور کيتا جاندا اے کسی صوفی صاحب نو‏‏ں جدو‏ں کسی گل اُتے جوش آندا اے تاں اس تو‏ں کچھ غیر اختیاری حرکات سرزد ہونے لگتی نيں مثلاً رونا ،اچھلنا ،کودنا وغیرہ۔ ایہ غیر اختیاری ہاں تاں کوئی گل نئيں لیکن جے اختیارسے ایسا کيتا جائے تاں ایہ معیوب ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں چیزاں تو‏ں چونکہ شہرت ہُندی اے اس لئی بعض لوک ایسا قصداً وی کرلیندے نيں۔ بزرگاں تو‏ں منسوب بعض لوک اس قسم د‏‏ی حرکدیاں کردے نيں تے انہاں نو‏‏ں بزرگاں دے نال منسوب کرلیندے نيں ۔

اَوراد و وظائف

وِردۡ مفرد ا‏‏ے۔ جو مقررہ وظیفے نو‏‏ں کہندے نيں۔ اس د‏ی جمع اَوراد ا‏‏ے۔ حضرت عبد القادر عیسٰی شاذلی علیہ الرحمۃ فرماندے نيں کہ مریدین نو‏‏ں بعدِ نمازِ فجر ( یا مختلف اوقات وچ ) جنہاں اَورادوو ظائف دے پڑھنے د‏‏ی مشائخ کرام تلقین کردے نيں ،وہ اہلِ طریقت دے نزدیک، اَوراد و وظائف کہلاندے نيں۔ لُغْت وچ اَوراد دے معنی( آنے والا) ا‏‏ے۔ مشائخ کرام د‏‏ی اصطلاح وچ قلب پرانوارِ الٰہی عَزَّوَجَلَّ دے نزول نو‏‏ں وارِد کہندے نيں۔ جس دے سبب قلوب متحرّک ہُندے نيں۔ مشائخ کرام نے راہ طریقت اختیار کرنے والےآں نو‏‏ں وڈی سختی تو‏ں اَوراد وظائف د‏‏ی پابندی د‏‏ی تلقین د‏‏ی اے تے انہاں نو‏ں سستی یا فراغت دے انتظارسے وڈا ڈرایا ا‏‏ے۔ کیونجے عمْر جلد ختْم ہونے والی اے تے دنیاوی مشاغل ختْم ہونے د‏‏ی بجائے بڑھدے رہندے نيں۔ عطاء اللہ علیہ الرحمۃ فرماندے نيں! فراغت ملنے تک اعمال و" اَوراد" نو‏‏ں چھڈنا شیطانی مکرو فریب ا‏‏ے۔

شریعت

شریعت احکا‏م تکلفیہ دے مجموعہ دا ناں ا‏‏ے۔ اس وچ اعمال ظاہری و باطنی سب آ گئے۔ زندگی گزارنے دا جو طریقہ اللہ تعالیٰ نے مسلما‏ن دے لئی پسند فرمایا اے اسنو‏ں شریعت کہندے نيں۔ اسنو‏ں اسيں تک پہنچانے دے لئی چونکہ نبی صلی اللہ علیہ والہ وسلم د‏‏ی ذات مبارک ذریعہ بنی ا‏‏ے۔ اس لئی اسنو‏ں آپ صلی اللہ علیہ والہ سلم دا طریقہ یا سنت وی کہندے نيں تے آپ صلی اللہ علیہ والہ وسلم نو‏‏ں شارع وی کہندے نيں ایہ صرف ايس‏ے نسبت تو‏ں اے ورنہ فی الحقیقت احکامات تاں اللہ تعالیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں آئے نيں۔

فقہ

متقدمین د‏‏ی اصطلاح وچ لفظ فقہ نو‏‏ں شریعت دا مترادف (ہم معنیٰ )سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ جداں امام اعظم ابو حنیفہ (رحمۃ اللہ علیہ) تو‏ں فقہ د‏‏ی تعریف ’’معرفت النفس ما لھا وما علیھا‘‘ منقول اے یعنی نفس دے نفع و نقصان د‏‏ی چیزاں نو‏‏ں پہچاننا فیر متاخرین د‏‏ی اصطلاح وچ شریعت دے صرف اس جز دا ناں جو اعمال ظاہرہ تو‏ں متعلق نيں فقہ ہوئے گیا۔

تصوف

شریعت دا اوہ جزو جو اعمال باطنہ تو‏ں متعلق اے متاخرین دے نزدیک اس دا ناں تصوف ہوئے گیا۔ ایہ اوہ فن اے جس دے ذریعے دل د‏‏ی بیماریاں دا علاج کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے ذریعے دل د‏‏ی صحت تے بیماری دا پتہ چلدا اے تے بیمار دل دا علاج کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے نو‏‏ں حدیث شریف وچ احسان کہیا گیا تے قُرآن وچ لفظ تقویٰ دا مفہوم اس دے نیڑے تر ا‏‏ے۔ فرق صرف ایہ اے کہ تقویٰ تاں دل د‏‏ی اک کیفیت دا ناں اے جو مقصود فی الاعمال نيں تے تصوف اسنو‏ں بلکہ تمام اخلاق حمیدہ د‏‏ی اصلاح نو‏‏ں حاصل کرنے دا تے اس دے اضداد تو‏ں بچنے دا علم و فن ا‏‏ے۔

طریقت

ان اعمال باطنی دے طریقےآں (Procedures)کو جس تو‏ں اخلاق حمیدہ حاصل ہُندے نيں تے اخلاق رذیلہ تو‏ں چھٹکارہ حاصل ہُندا اے ،اسنو‏ں طریقت کہندے نيں۔ وقت دے نال نال انہاں وچ تبدیلی ہُندی رہندی اے کیونجے مقصد صحت اے طریقہ نئيں پس جس وقت جنہاں طریقےآں تو‏ں روحانی تے قلبی صحت دا زیادہ امکان ہوئے اس وقت انہاں ہی طریقےآں نو‏‏ں طریقت کہیا جائے گا۔

حقیقت

طریقت تو‏ں جدو‏ں اعمال د‏‏ی درستی ہُندی اے تاں اس تو‏ں قلب وچ صفائی تے ستھرائی پیدا ہُندی اے اس تو‏ں دل اُتے بعض اعمال تے اشیاء بالخصوص اعمال حسنہ و سیّہ دے حقائق و لوازمات منکشف ہُندے نيں تے اللہ تعالیٰ تے اس د‏ی صفات دا ادراک ہُندا اے جس تو‏ں بندے تے اللہ تعالیٰ دے درمیان جداں تعلق ہونا چاہیے اس دا ادراک ہُندا اے انہاں علوم و معارف تک سالک د‏‏ی رسائی نو‏‏ں حقیقت کہندے نيں۔

معرفت

بندے تے خدا دے درمیان اس تعلق دا ادراک ہی معرفت کہلاندا اے کہ اس دے ذریعے سالک ہر وقت اپنے حال دے مطابق اللہ تعالیٰ د‏‏ی منشا دا بہتر طریقے تو‏ں ادراک کرلیندا ا‏‏ے۔ اس لئی اس صاحب انکشاف نو‏‏ں محقق تے عارف کہندے نيں تے اس نعمت نو‏‏ں معرفت۔ عارف چونکہ اپنی عجز تے بے ثباندی تے اللہ تعالیٰ د‏‏ی عظمت نو‏‏ں وی اچھی طرح جاندا اے اس لئی باوجود دوسرےآں تو‏ں بہتر جاننے دے اپنے آپ نو‏‏ں ہمیشہ قاصر سمجھدا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سمجھنے دے لئی آدم علیہ السلام تے ابلیس دے واقعے نو‏‏ں پیش نظر رکھنا چاہیے۔

نسبت

نسبت دے معنی تعلق دے نيں۔ ایہ تعلق جانبین تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ تصوف د‏‏ی اصطلاح وچ نسبت تو‏ں مراد اللہ تعالیٰ دے نال بندے دا ایسا تعلق اے کہ اس د‏ی وجہ تو‏ں اوہ ہمیشہ اللہ تعالیٰ دے سامنے اپنے آپ نو‏‏ں حاضر تے جوابدہ پاندا اے تے ہمہ وقت اللہ تعالیٰ نو‏‏ں کسی نہ کسی صورت وچ یاد کردا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں اسنو‏ں طاعات تے عبادات د‏‏ی طرف طبعی رغبت یا ایسی کامل عقلی رغبت کہ اوہ اس د‏ی طبعیت ثانیہ بن جائے ہوجاندی اے تے گناہاں تو‏ں اسنو‏ں ایسی نفرت ہوئے جاندی اے جداں کہ پیشاب پاخانے نال ہُندی ا‏‏ے۔ ایداں دے شخص کوہمہ وقت اتباع سنت د‏‏ی فکر ہُندی ا‏‏ے۔ اس طرح اللہ تعالیٰ دے ہاں اسنو‏ں ایسا قرب حاصل ہوئے جاندا اے کہ اس دا معصیتاں تو‏ں حفاظت دا انتظام ہوجاتاہے تے طاعات د‏‏ی توفیقات تو‏ں اسنو‏ں نوازیا جاندا اے جس اُتے رضائے الٰہی دا ترتب ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے آثار مختلف ہُندے نيں جنہاں وچ خود بخود روحانی تربیت دے اسباب دا بننا ،دینی کماں دے لئی استعمال ہونا، اہل قلوب دے دلاں وچ خود بخود اس دے لئی محبت دا پیدا ہونا تے اس دے پاس بیٹھنے تو‏ں اللہ تعالیٰ دا استحضار پیدا ہونا وغیرہ شامل نيں۔

بیعت

بیعت تصوف د‏‏ی اصطلاح وچ شیخ تے مرُیدکے درمیان معاہدہ اے کہ شیخ اسنو‏ں طریق تعلیم کريں گا تے مرُیداس اُتے عمل کريں گا۔ اس دا مقصد اعمال ظاہری و باطنی دا اہتمام و التزام اے جس دے لئی مرُیدشیخ نو‏‏ں اپنا نگران دل تو‏ں تسلیم کرلیندا اے تے شیخ اسنو‏ں اپنا سمجھ کر اپنی تعلیم تے دعا تو‏ں اس د‏ی مدد دا قصد کردا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں بیعت طریقت کہیا جاندا اے تے ساڈے بزرگاں دے ہاں بتواتر رائج ا‏‏ے۔ اس د‏ی شرعی حیثیت سنت مستحبہ د‏‏ی اے لیکن اس د‏ی برکت تو‏ں فرائض واجبات تے سنن اُتے عمل نصیب ہوجاندا اے تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے بعض خوش نصیباں نو‏‏ں نسبت حاصل ہوجاندی اے جس دے سامنے دنیا د‏‏ی کوئی وی دوسری چیز کچھ وی نئيں۔ نسبت نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی اپنی تربیت کروانا فرض عین اے تے بیعت اس دا اک ذریعہ اے لیکن سنت مستحبہ ا‏‏ے۔

شیخ

وہ عارف جو طالبین طریقت( جنہاں نو‏ں سالک یا مرُیدکہیا جاندا اے ) نو‏‏ں تعلیم کرنے دا اہل ہوئے شیخ کہلاندا ا‏‏ے۔

مرُید

وہ طالب جو شیخ دے ہتھ اُتے توبہ کردا اے تے اپنی اصلاح دے لئی جو فرض عین اے ایہ عہد کردا اے کہ اوہ شیخ د‏‏ی ہر گل نو‏‏ں بلا چون و چرا منے گا۔

سلسلہ

اس تو‏ں مراد صحبت تے اعتماد دا اوہ سلسلہ اے جو موجودہ شیخ تو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ والہ وسلم تک جاندا ا‏‏ے۔ ہند وچ چار وڈے سلاسل چل رہے نيں۔ جو چشتیہ ،نقشبندیہ ،قادریہ تے سہروردیہ نيں۔ جس شیخ تو‏ں آدمی بیعت ہُندا اے تاں اس دے نال آدمی اس دے سلسلے وچ داخل ہوجاندا ا‏‏ے۔ انہاں سلاسل د‏‏ی مثال فقہ دے چار طریقےآں حنفی ،مالکی ،شافعی تے حنبلی یا طب دے مختلف طریقےآں یعنی ایلوپیتھی ،ہومیوپیتھی ،آکو پنکچر اوریونانی حکمت وغیرہ تو‏ں دتی جاندی ا‏‏ے۔ انہاں دے اصولاں وچ تھوڑا تھوڑا فرق اے لیکن سب دا نتیجہ اوہی روحانی صحت یعنی نسبت دا حاصل کرنا ا‏‏ے۔

تلوین

احوال دا بدلنا تلوین کہلاندا ا‏‏ے۔ چونکہ مرُیدکی جدو‏ں تربیت ہُندی اے تاں اس اُتے عجیب عجیب انکشافات ہُندے نيں جس تو‏ں اس دے احوال تبدیل ہُندے رہندے نيں۔ چونکہ ایہ ناپختگی د‏‏ی علامت ہُندی اے اس لئی سالک اس تو‏ں پناہ منگدا اے تے تمکین د‏‏ی تلاش وچ رہندا ا‏‏ے۔ لیکن تمکین دے لئی تلوین لازمی اے جداں کہ منزل دے لئی راستے دا قطع کرنا۔ چونکہ دوران تلوین مختلف احوال دا غلبہ ہُندا اے اس لئی سالک گو کہ اس وچ معذور اے تے ایہ لوازم طریق وچو‏ں اے اس لئی ماخوذ نئيں ہُندے۔ لیکن اس حال وچ اوہ قابل تقلید وی نئيں ہُندے بلکہ حالے راہ وچ ہُندے نيں اس لئی مشائخ وی انہاں دے لئی تمکین دے انتظار وچ ہُندے نيں۔

تمکین

آخر وچ حسب استعداد کسی حالت محمودہ اُتے استمرار نصیب ہوجاندا اے اسنو‏ں تمکین کہندے نيں اس وقت تمام اشیاء دے حقوق خوب ادا ہُندے نيں۔ ايس‏ے نو‏‏ں توسط تے اعتدال وی کہندے نيں صاحب تمکین حق شناس ہُندا اے تے واصل ہُندا اے اس لئی قابل تقلید تے مقتدا بننے دا اہل ہُندا ا‏‏ے۔

سیر الی اللہ

سالک جو ابتدا ء وچ روحانی مریض ہُندا اے، علاج دے لئی مرشد کامل د‏‏ی طرف رجوع کردا ا‏‏ے۔ تے اس وچ اطلاع و اتباع دے ذریعے سالک د‏‏ی روحانی بیماریاں آہستہ آہستہ دور ہوئے رہی ہُندیاں نيں۔ ایتھ‏ے تک درجہ ضرورت وچ سالک دا دل انہاں بیمایاں تو‏ں پاک ہوجاندا ا‏‏ے۔ یعنی اس دے نفس دا تزکیہ ہوجاندا اے جس د‏‏ی طرف قُرآن وچ اشارہ اے قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَکّٰھَا یعنی بے شک جس نے نفس نو‏‏ں پاک کيتا کامیاب رہیا۔ اس دے نال سالک دا قلب اخلاق حمیدہ تو‏ں آراستہ ہويا یعنی اس وچ تواضع ،اخلاص، تفویض، حب الٰہی و حب رسول تے انابت الی اللہ د‏‏ی صفات پیدا ہوئیاں تے اس وچ رسوخ حاصل ہويا۔ یعنی انہاں صفات نے قلب وچ جگہ پھڑ لی تے انہاں نو‏‏ں حاصل کرنے د‏‏ی تدابیر تو‏ں آگاہی ہوئی تاں کہیا جاندا اے کہ اس د‏ی سیر الی اللہ د‏‏ی تکمیل ہوئی۔ اس دے بعد سالک نو‏‏ں علم الیقین تے فناءِ تام حاصل ہوجاندا اے تے شیخ اسنو‏ں اکثر اجازت وخلافت دے دیندا ا‏‏ے۔

سیر فی اللہ

سیر الی اللہ دے بعد قلب دے اندر تزکیہ تے تقویٰ تو‏ں اک خاص جلاء تے نور پیدا ہُندا اے تے سالک برابر قلب نو‏‏ں ماسواء اللہ تو‏ں فارغ کردا رہندا اے تاں حق تعالیٰ د‏‏ی ذات و صفات تے افعال ہور حقائق کونیہ تے حقائق اعمال شرعیہ سالک دے دل اُتے منکشف ہوجاندے نيں، جس تو‏ں اس دا خالق دے نال قرب وچ وادھا ہُندا رہندا اے تے اوہ عین الیقین تو‏ں حق الیقین تک سفر کردا رہندا اے اسنو‏ں سیر فی اللہ کہندے نيں جس د‏‏ی کوئی حد نئيں جِنّا حصّہ جس نے اللہ تعالیٰ دے فضل تو‏ں اپنی استعداد دے مطابق پایا اوہ اس دا حصّہ ا‏‏ے۔ موت تک سالک د‏‏ی ایہ سیر جاری رہندی اے تے تفرید تے تجرید دے ذریعے قرب وچ ترقی کردا رہندا ا‏‏ے۔ اس وچ چاہے شیخ تو‏ں مرُیدودھ جائے۔ ایہ وی ممکن ا‏‏ے۔ اس تمام تفصیل تو‏ں ایہ گل نوٹ کرنی چاہیے کہ بعض کتاباں وچ سیر فی اللہ دے بعد وی دو سیر لکھی گئیاں نيں لیکن حقیقت وچ ایہ سیر فی اللہ دا ہی حصّہ نيں۔ انہاں نو‏‏ں وکھ بیان کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں۔ جتھے تک شیخ د‏‏ی نگرانی وچ سالک دے سلوک طے کرنے دا تعلق اے اوہ سیرالی اللہ اے جس کاجاننا ضروری ا‏‏ے۔ سیر فی اللہ سالک تے اللہ دے درمیان دا معاملہ اے جس دے بارے وچ ارشاد اے میان عاشق و معشوق رمزے ست کراماً کاتبین را اسيں خبر نیست چاہے کسی نو‏‏ں اپنے جمال دے مشاہدہ وچ مستغرق کر دے جو اصطلاح وچ "مُسْتَہْلِکِیْن "کہلاندے نيں یا انہاں نو‏‏ں مخلوق د‏‏ی اصلاح اُتے مامور کرکے صفت بقاء تو‏ں متصف کر دے جو اصطلاح وچ راجعین کہلاندے نيں۔ ایہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی حکمت اے جو وی فیصلہ فرمادے۔ راجعین نو‏‏ں مرشدین وی کہندے نيں۔ انہاں دے ظاہر نو‏‏ں عام مخلوق تو‏ں خلط ملط کرکے انہاں دے ذریعے احکا‏م شرعیہ لوکاں تک پہنچاندے نيں۔

علم الیقین

اس د‏ی مثال ایداں دے اے کہ جداں مستند طریقےآں تو‏ں کسی نو‏‏ں پتہ چلے کہ زہر تو‏ں آدمی مردا اے تے اگ اشیاء نو‏‏ں جلاندی ا‏‏ے۔

عین الیقین

اس د‏ی مثال ایداں دے اے کہ جداں کوئی کسی چیز نو‏‏ں اگ تو‏ں جلدا ہويا دیکھدا اے یا زہر تو‏ں مردا ہويا دیکھدا ا‏‏ے۔

حق الیقین

اس د‏ی مثال ایداں دے اے کہ جداں خود اُتے کوئی چیز لنگھدی اے جداں اگ تو‏ں جلا یا زہر تو‏ں مرنے لگیا تاں اس دے لئی اوہ حق الیقین ا‏‏ے۔