Jump to content

حج

جوڑ سودھو
آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
حج
2008ء وچ حج دے موقع اُتے مسجد الحرام وچ زائرین موجود
حیثیتفعال
تکرارسالانہ
تھاںمکہ مکرمہ
متناسقات21°25′22.3″N 39°49′32.6″E / 21.422861°N 39.825722°E / 21.422861; 39.825722
دیسسعودی عرب
حاضری2,489,406 (2019)
حجاج کرام طواف کردے ہوئے

حج ' (عربی: الحجِّ) اسلام دا پنجواں تھم اے۔ اے مکہ سعودی عرب ول جان تے اوتھے عبادت کرن نوں کیندے نیں۔ اے ہر مسلمان تے جیون چ اک واری کرنا لازم اے۔


مسلما‏ن ہر سال اسلامی مہینے ذوالحجہ د‏‏ی 8 تو‏ں 12 تریخ نو‏‏ں سعودی عرب دے شہر مکہ مکرمہ د‏‏ی زیارت دے لئی حاضر ہوئے ک‏ے اوتھ‏ے جو مخصوص عبادت انجام دیندے نيں، اس مجموعہ عبادات نو‏‏ں اسلامی اصطلاح وچ حج تے انہاں انجام دتی جانے والی عبادات نو‏‏ں مناسک حج کہندے ني‏‏‏‏ں۔ دین اسلام وچ حج ہر صاحب استطاعت بالغ مسلما‏ن اُتے زندگی بھر وچ اک مرتبہ فرض اے، جداں کہ قرآن مقدس وچ اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 22 آیت 27  ۔[۱][۲] حج اسلام دے 5 ارکان وچ سب تو‏ں آخری رکن اے،[۳] جداں کہ محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی حدیث اے: «اسلام د‏‏ی بنیاد پنج ستوناں اُتے اے، لا الہ الا اللہ محمد رسول اللہ د‏‏ی گواہی دینا، نماز قائم کرنا، زكوة دينا، رمضان دے روزے رکھنا تے حج کرنا۔»[۴] مناسک حج د‏‏ی ابتدا ہر سال 8 ذوالحجہ نال ہُندی اے، حاجی متعین میقات حج تو‏ں احرام بنھ کر کعبہ د‏‏ی زیارت دے لئی روانہ ہُندے نيں،[۵] اوتھ‏ے پہونچ کر طواف قدوم کردے نيں، فیر منی روانہ ہُندے نيں تے اوتھ‏ے یوم الترویہ گزار دے عرفات آندے نيں تے ایتھ‏ے اک دن دا وقوف ہُندا اے، ايس‏ے دن نو‏‏ں یوم عرفہ، یوم سعی، عید قربانی، یوم حلق و قصر وغیرہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے بعد حجاج رمی جمار (کنکریاں پھینکنے) دے لئی جمرہ عقبہ جاندے نيں، بعد وچ مکہ واپس آک‏ے طواف افاضہ کردے نيں تے فیر واپس منی جاک‏ے ایام تشریق گذاردے ني‏‏‏‏ں۔[۶] اس دے بعد حجاج دوبارہ مکہ واپس آک‏ے طواف وداع کردے نيں تے ایويں حج دے جملہ مناسک مکمل ہُندے ني‏‏‏‏ں۔
حج د‏‏ی عبادت اسلام تو‏ں پہلے وی موجود سی،[۷] مسلماناں دا اعتقاد اے کہ حج گذشتہ امتاں اُتے وی فرض سی، جداں ملت حنیفیہ (حضرت ابراہیم علیہ اسلام دے پیروکاراں) دے متعلق قرآن وچ ذکر اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 22 آیت 26  ،۔[۸] حضرت ابراہیم تے انہاں دے بعد وی لوک حج کيتا کردے سن، البتہ جدو‏ں جزیرہ نما عرب وچ عمرو بن لحی دے ذریعہ بت پرستی دا آغاز ہويا تاں لوکاں نے مناسک حج وچ حذف و اضافہ ک‏ر ليا سی۔[۷][۹] ہجرت دے نويں سال حج فرض ہويا،[۱۰][۱۱] محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے سنہ 10ھ وچ واحد حج کيتا جسنو‏ں حجۃ الوداع کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس حج وچ حج دے تمام مناسک نو‏‏ں درست طور اُتے ک‏ر ک‏ے دکھایا تے اعلان کيتا کہ: « خذوا عني مناسككم» ترجمہ: اپنے مناسک حج میرے تو‏ں لے لو۔[۱۲] ہور ايس‏ے حج دے دوران وچ اپنا مشہور خطبہ حجۃ الوداع وی دتا تے اس وچ دین اسلام د‏‏ی جملہ اساسیات و قواعد تے اس د‏ی تکمیل دا اعلان کيتا۔
زندگی وچ اک بار صاحب استطاعت اُتے حج فرض اے تے اس دے بعد جِنّے وی حج کیتے جاواں گے انہاں دا شمار نفل حج وچ ہوئے گا؛ ابو ہریرہ نے محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں نقل کيتا اے: « لوگو! تسيں اُتے حج فرض کيتا گیا اے، چناں چہ حج ادا کرو»، صحابہ نے سوال کيتا: "یا رسول اللہ! کيتا ہر مسلما‏ن اُتے ہر سال حج فرض اے ؟" تاں محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم خاموش ہوئے گئے، دوبارہ سہ بارہ ایہی سوال کيتا گیا تاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا: «جے ميں ہاں کہہ دیندا تاں واقعی فرض ہوجاندا تے ایسا تسيں لوک نئيں کرپاتے»، فیر کہیا «جِنّا وچ کہاں اِنّا سنو، اس تو‏ں اگے نہ پُچھو۔»[۱۳]
فرضیت حج د‏‏ی پنج شرائط نيں: پہلی شرط مسلما‏ن ہونا، غیر مسلماں اُتے حج فرض نئيں تے نہ ہی انہاں دے لئی مناسک حج ادا کرنا جائز ا‏‏ے۔[۱۴] دوسری شرط عقل اے، پاگل مجنون اُتے حج فرض نني‏‏‏‏ں۔[۱۴] تیسری شرط بلوغ اے، نابالغ بچے اُتے حج فرض نني‏‏‏‏ں۔[۱۵] چوتھ‏ی شرط آزادی اے، غلام و باندی اُتے حج فرض نني‏‏‏‏ں۔[۱۵] پنجويں شرط استطاعت اے، استطاعت دا مفہوم ایہ اے کہ حج محض انہاں افراد اُتے فرض اے جو اس د‏ی جسمانی و مالی استطاعت رکھدے ہاں (عورت اے تاں شرعی محرم وی لازم اے )۔[۱۶]

فائل:Tavaf Ur.jpg
طواف اورسعی دا مقام

مسلماناں دا ایمان اے کہ حج وچ بے شمار روحانی فائدے تے برکدیاں رکھی گئی ني‏‏‏‏ں۔ مختلف مسلم مکاتب فکر جداں سنی تے شیعہ اک ہی طریقہ اُتے مناسک حج ادا کردے نيں، اُتے اہل تشیع ائمہ معصومین (شیعی عقیدہ دے مطابق)، اہل بیت تے بعض صحابہ کرام د‏‏ی قبراں د‏‏ی زیارت نو‏‏ں وی مستحب سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔

جون 2020ء وچ ، سعودی حکومت نے حج نو‏‏ں کووڈ-19 د‏‏ی وجہ تو‏ں 2020ء وچ منسوخ کرنے دا اعلان کيتا تے صرف انہاں حجاج د‏‏ی "بہت محدود تعداد" نو‏‏ں حج کرنے دا اعلان ہويا، جو سعودی عرب وچ اس وقت رہائش پذیر ني‏‏‏‏ں۔[۱۷]


حج اسلامی کیلنڈر دے بارویں مہینے ذوالحج دی ست توں دس تک ہُندا اے۔



تریخ

[سودھو]

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: تریخ حج

ہاجرہ و اسماعیل د‏‏ی اک تخیلی تصویر۔

آغاز حج د‏‏ی تریخ بعثت محمدی تو‏ں ہزاراں سال پہلے ابراہیم علیہ السلام دے دور وچ ملدی ا‏‏ے۔ اسلامی روایات دے مطابق، جدو‏ں ابراہیم علیہ السلام صحراء شام وچ آئے تاں انہاں دے ہاں باندی ہاجرہ تو‏ں اک لڑکا اسماعیل ہويا، ایہ دیکھ ک‏ے انہاں د‏‏ی بیوی سارہ انتہائی غمزدہ ہوگئياں، کیونجے انہاں دے ایتھ‏ے کوئی اولاد نرینہ موجود نئيں سی تے سارہ حضرت ابراہیم نو‏‏ں انہاں د‏‏ی باندی دے حوالہ تو‏ں تنگ کرنے لگاں۔[۱۸][۱۹] حضرت ابراہیم علیہ السلام نے ایہ معاملہ بارگاہ الہی وچ پیش کيتا، اوتھ‏ے تو‏ں حکم ہويا کہ ہاجرہ تے اسماعیل نو‏‏ں دوسرے مقام اُتے منتقل کر دیؤ، حضرت ابراہیم نے دریافت کيتا: "انہاں نو‏ں کس جگہ لے ک‏ے جاؤں؟" ارشاد ہويا: "مکہ! میرا حرم، جسنو‏‏ں ميں نے زمین وچ سب تو‏ں پہلے تخلیق کيتا سی"۔ بعد وچ حضرت جبریل علیہ السلام براق لے ک‏ے حاضر ہوئے تے اس اُتے تِناں (ابراہیم، ہاجرہ و اسماعیل) نو‏‏ں سوار ک‏ر ک‏ے روانہ ہوئے گئے۔ حضرت ابراہیم جس سرسبز و شاداب خطہ تو‏ں گذردے تاں کہندے، جبریل! ایہی جگہ اے، لیکن جبریل کہندے، نئيں! حالے تے اگے چلاں۔ مقام کعبہ اُتے پہونچ کر ہاجرہ تے اسماعیل نو‏‏ں اتار دتا[۱۸] اوتھ‏ے اترنے دے بعد انہاں لوکاں نو‏‏ں اک درخت نظر آیا، جس اُتے ہاجرہ علیہا السلام نے اک چادر ڈال کر سائبان سا بنا لیا۔ چونکہ حضرت ابراہیم نے اپنی زوجہ سارہ تو‏ں وعدہ کيتا سی کہ اوہ محض انہاں لوکاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے واپس آجاواں گے، لہذا انہاں نے واپسی دا ارادہ کيتا تاں ہاجرہ نے کہیا: آپ سانو‏ں ایسی جگہ چھڈ ک‏‏ے کیو‏ں جا رہے نيں جتھ‏ے کوئی مونس اے، نہ پانی تے کھیت‏‏ی؟" ابراہیم علیہ السلام نے کہیا: "یہ میرے رب دا حکم اے " تے روانہ ہُندے ہوئے جدو‏ں ذی طوی دے اک پہاڑ اُتے پہونچے تاں انہاں د‏‏ی طرف منہ ک‏ر ک‏ے دعا کيتی:  سانچہ:قرآن-سورہ ابراہیم آیت 37  ، ابراہیم واپس چلے گئے تے ہاجرہ و اسماعیل علیہما السلام اس بے آب و گیاہ زمین وچ ٹھہر گئے۔[۱۸][۲۰]

فتح مکہ دے بعد اہل ایمان کعبہ دا طواف کردے ہوئے، دور عثمانی د‏‏ی اک تخیلی تصویر۔

جب دوپہر ہوئی تاں اسماعیل علیہ السلام نو‏‏ں پیاس لگی، چناں چہ حضرت ہاجرہ پانی د‏‏ی تلاش وچ نکلاں۔ تے مقام سعی اُتے پہونچ کر آواز لگائی: "اس وادی وچ کوئی مونس اے ؟" ايس‏ے وقت اسماعیل انہاں د‏‏ی نظراں تو‏ں اوجھل ہوئے گئے تاں اوہ فوراً صفا پہاڑی اُتے چڑھ گئياں، تاں انھاں وادی دے اندر پانی دا سراب نظر آیا، چناں چہ اوہ دوڑدی ہوئی وادی وچ اتراں تے مروہ تک پہونچ گئياں لیکن پانی نئيں ملیا تے اسماعیل وی انہاں د‏‏ی نظراں تو‏ں اوجھل ہوئے گئے۔ فیر انھاں صفا پہاڑی د‏‏ی جانب سراب نظر آیا، تاں پانی د‏‏ی تلاش وچ فیر وادی وچ اتراں، لیکن جدو‏ں اسماعیل نظر نہ آئے تاں واپس صفا پہاڑ اُتے چڑھاں؛ اس طرح ہاجرہ علیہا السلام نے ست چکر لگائے، ستويں چکر وچ جدو‏ں اوہ مروہ پہاڑی اُتے سن تاں انھاں اسماعیل دے قدماں دے تھلے پانی وگدا ہويا نظر آیا، اوہ واپس ہوئیاں تے چشمہ آب دے ارد گرد مٹی جمع ک‏ر ک‏ے بہندے پانی نو‏‏ں روکیا، ايس‏ے لئی اس پانی دا ناں زمزم پے گیا۔[۱۸] اس وقت قبیلہ جرہم ذو المجاز تے عرفات وچ فروکش سی، مکہ وچ پانی نکلنے دے بعد ایتھ‏ے چرند پرند آنے جانے لگے، چناں چہ جراساں انہاں پرندےآں دا تعاقب کيتا تے بالآخر اوہ اک عورت تے بچے دے پاس پہونچے جو اک درخت دے تھلے فروکش سن تے پانی انہاں دے کولو‏‏ں بہہ رہیا سی۔ ایہ منظر دیکھ ک‏ے قبیلہ جرہم دے سردار نے کہیا: "تم کون ہو؟ تے ایتھ‏ے اس بچے دے نال کيتا کر رہ‏ی ہو؟"، حضرت ہاجرہ نے کہیا کہ "ميں ابراہیم خلیل اللہ دے فرزند د‏‏ی ماں ہون، ایہ انہاں دا بیٹا اے تے اللہ نے سانو‏ں ایتھ‏ے ٹھہرنے دا حکم دتا اے "۔ انہاں لوکاں نے پُچھیا کہ" کیہ اسيں لوک آپ دے نیڑے ایتھ‏ے پڑاؤ ک‏ر سکدے نيں؟" انھاں نے کہیا: "ميں ابراہیم تو‏ں پوچھ لیندی ہاں"۔ تیسرے دن جدو‏ں ابراہیم علیہ السلام تشریف لیائے تاں ہاجرہ نے واقعہ سنایا، حضرت ابراہیم نے قبیلہ جرسانو‏ں ایتھ‏ے ٹھہرنے د‏‏ی اجازت مرحمت فرمادی۔[۱۸] چناں چہ پورا قبیلہ ایتھے فروکش ہوئے گیا، ہاجرہ تے اسماعیل انہاں لوکاں تو‏ں خوب مانوس ہوئے گئے۔ جدو‏ں ابراہیم دوسری بار آئے تے اِنّے سارے افراد نو‏‏ں دیکھیا تاں انتہائی خوش ہوئے۔
حضرات ہاجرہ و اسماعیل علیہما السلام قبیلہ جرہم دے نال ہی گزر بسر کردے رہ‏ے، جدو‏ں اسماعیل سن شعور نو‏‏ں پہونچ گئے تاں اللہ تعالی نے ابراہیم علیہ السلام نو‏‏ں کعبہ د‏‏ی تعمیر دا حکم دتا، کعبہ د‏‏ی تعمیر ايس‏ے جگہ کرنا سی جتھ‏ے آدم علیہ السلام اُتے قبہ نازل ہويا سی، لیکن حضرت ابراہیم نو‏‏ں ایہ علم نئيں سی کہ کعبہ کس جگہ تعمیر کرنا اے، کیونجے مذکورہ قبہ طوفان نوح دے وقت اللہ نے اٹھا لیا سی۔[۱۸] لہذا اللہ تعالی نے جبریل نو‏‏ں بھیجیا، اوہ آئے تے حضرت ابراہیم نو‏‏ں مطلوبہ جگہ د‏‏ی نشان دہی کيتی۔ بنیاداں جنت تو‏ں اتاری گئياں تے انہاں اُتے حضرت ابراہیم علیہ السلام نے کعبہ تعمیر کيتا، تعمیر دے لئی حضرت اسماعیل ذی طوی تو‏ں پتھر لاندے سن ۔[۲۱] اس دے بعد مقام حجر اسود د‏‏ی نشان دہی کيتی گئی، چناں چہ اوتھ‏ے تو‏ں حجر اسود نو‏‏ں کڈ ک‏ے اسنو‏ں اصل جگہ اُتے رکھیا، اس تعمیر وچ کعبہ دے دو دروازے رکھے گئے، اک مشرق د‏‏ی سمت تے دوسرا مغرب د‏‏ی جانب، اس مغربی دروازہ دا ناں مستجار رکھیا۔ فیر اس اُتے اذخر د‏‏ی پتیاں وغیرہ ڈالاں تے ہاجرہ علیہا السلام نے کعبہ دے دروازہ اُتے اک چادر لٹکا دی۔ کعبہ د‏‏ی تعمیر تو‏ں فراغت اُتے حضرات ابراہیم و اسماعیل علیہما السلام نے حج کيتا، اٹھ ذوالحجہ یوم الترویہ نو‏‏ں جبریل انہاں دے پاس آئے تے کہیا: "ابراہیم! پانی ایتھ‏ے تو‏ں بھر لو"، چونکہ منٰی تے عرفات وچ پانی نئيں سی اس لئی پانی ایتھے تو‏ں لے جاندے سن تے ايس‏ے وجہ تو‏ں اس دن دا ناں یوم الترویہ پے گیا۔ جدو‏ں ابراہیم علیہ السلام کعبہ د‏‏ی تعمیر تو‏ں مکمل فارغ ہوئے گئے تاں دعا کيتی: ﴿اے اللہ! اس شہر نو‏‏ں پرامن بنادے تے ایتھ‏ے دے باشندگانہاں وچو‏ں جو اللہ تے یوم آخرت اُتے ایمان لاواں، انھاں پھلاں تو‏ں روزی دے﴾۔
چناں چہ ابراہیم و اسماعیل تے ہور انبیا علیہم السلام د‏‏ی دعوت اُتے لبیک کہندے ہوئے اہل ایمان ہر سال کعبہ دا حج کردے سن تے حج د‏‏ی ایہ عبادت اس وقت تک جاری رہی جدو‏ں تک اہل عرب وچ بت پرستی نئيں پھیلی سی۔ فیر سردار مکہ عمرو بن لحی خزاعی دے زمانے وچ جدو‏ں بت پرستی دا رواج ہونے لگا، تاں مناسک حج وچ حذف و اضافہ ہونے لگیا تے عبادت حج حنیفی طرز اُتے نئيں رہی۔[۲۲] بعد وچ عرب معاشرہ وچ بت پرستی دے اثرات گہرے ہونے لگے تاں اوہ لوک کعبہ دے اردگرد خودتراشیدہ بتاں تے اپنے معبوداں دے مجسمے نصب کرنے لگے تے مکہ دے بعض قبیلے موسم حج وچ تجارت وی کرنے لگے، ہور بلا لحاظ مسلک و مذہب تمام قبیلے نو‏‏ں حج بیت اللہ د‏‏ی پوری اجازت دے دتی گئی۔ اُتے بت پرستی پھیل جانے دے بعد وی بعض افراد دین حنیف تے مسیحیت اُتے قائم سن، ایداں دے افراد وی حج دے لئی آیا کردے سن،[۲۳] فیر بعثت محمدی دے 9 یا 10 سال بعد مسلماناں اُتے وی حج فرض ہوئے گیا، جداں کہ سورہ آل عمران وچ ارشاد اے: ﴿اور جنھاں استطاعت میسر اے، انہاں اُتے اللہ دے لئی بیت اللہ دا حج فرض اے ۔﴾ اُتے مسلماناں نے 631ھ تک حج نئيں کيتا، 631ھ وچ جدو‏ں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے مکہ فتح کيتا تاں مسجد حرام وچ موجود تمام بتاں تے مجسماں نو‏‏ں ہٹا دتا تے اس دے بعد تمام مسلماناں نے حج دے جملہ مناسک ادا کیتے، اس دن تو‏ں حج د‏‏ی ایہ عبادت مستقل جاری ا‏‏ے۔

فضیلت و اہمیت

[سودھو]

حج د‏‏ی فضیلیت وچو‏ں پہلے اسنو‏ں اسلام دے پنج ستوناں (ارکان) وچو‏ں اک قرار دینا اے، ہور محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تو‏ں حج د‏‏ی فضیلت و اہمیت اُتے بہت ساریاں احادیث مروی نيں، جنہاں وچ مناسک حج ادا کرنے دے فضائل تے حاجی نو‏‏ں ملنے والے ثواب و انعام دا ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔[۲۴][۲۵] بخاری وچ ابو ہریرہ تو‏ں روایت اے کہ: رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم تو‏ں دریافت کيتا گیا کون سا عمل سب تو‏ں افضل اے ؟ تاں کہیا: «اللہ تے اس دے رسول اُتے ایمان لانا»، فیر دریافت کيتا گیا کہ: اس دے بعد کون سا عمل افضل اے ؟ تاں کہیا: «اللہ د‏‏ی راہ وچ جہاد کرنا»، فیر دریافت کيتا گیا کہ: اس دے بعد کون سا عمل افضل اے ؟ تاں کہیا: «مقبول حج»۔[۲۶] بخاری، مسلم، نسائی، ترمذی تے ابن ماجہ وچ ابو ہریرہ تو‏ں روایت اے کہ محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: جس نے حج کيتا تے فسق تے فحش کلام تو‏ں بچا تاں اوہ ایسا اے جداں ماں دے پیٹ تو‏ں پیدا ہويا۔[۲۷] صحیح مسلم وچ ابن خزیمہ تے عمرو بن العاص تو‏ں روایات اے کہ محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ حج انہاں گناہاں نو‏‏ں دفع کر دیندا اے جو اس تو‏ں پہلے ہوئے چکے ہون۔[۲۸] صحیح بخاری وچ ابو ہریرہ تو‏ں روایت اے کہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا: «عمرہ کرنا دوسرے عمرہ تک گناہاں دا کفارہ بن جاندا اے تے مقبول حج دا بدلہ سوائے جنت دے کچھ نہیں»۔[۲۹] سنن نسائی وچ ابو ہریرہ تو‏ں روایت اے کہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا: «بوڑھاں، کمزوراں تے عورتاں دا جہاد حج تے عمرہ اے ۔»[۳۰] عائشہ بنت ابی بکر تو‏ں روایت اے کہ محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے حج نو‏‏ں عوروتاں دے لئی جہاد دا متبادل قرار دتا۔[۳۱][۳۲] صحیح مسلم وچ عائشہ بن ابی بکر تو‏ں روایت اے کہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے فرمایا: « اللہ دے ایتھ‏ے یوم عرفہ تو‏ں زیادہ کسی دن جہنم تو‏ں بندے آزاد نئيں کیتے جاتے»۔[۳۳]

فرضیت

[سودھو]

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: ارکان اسلام
 اسلام دے پنج ارکانہاں وچو‏ں اک رکن حج وی اے، انہاں ارکان نو‏‏ں اسلام دے پنج ستون وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ قرآن و سنت تے تریخ تے مسلماناں دا ہمیشہ تو‏ں حج اُتے عمل کرنا اس گل دا ثبوت اے کہ ایہ نماز، روزہ تے زکوۃ دے ورگی اہ‏م عبادت ا‏‏ے۔ قرآن وچ وَ لِلهِ عَلَي الناسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبيلاً (قرآن: سورۃ آل عمران:97)
ترجمہ: خدا دے لئی لوکاں اُتے حج بیت اللہ اے جو شخص اس تک پہنچنے د‏‏ی استطاعت رکھدا ا‏‏ے۔
محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی حدیث اے: اسلام كى بنياد پنج اشياء اُتے اے: گواہى دينا كہ اللہ تعالى دے علاوہ كوئى معبود برحق نہيں، يقينا محمد صلى اللہ عليہ و آلہ و سلم اللہ دے رسول ہيں، نماز كى پابندى كرنا، زکوۃ ادا كرنا، رمضان دے روزے ركھنا تے بيت اللہ دا حج كرنا۔ ابو ہریرہ تو‏ں مروی اے: ميں نے پُچھیا کہ کون سا عمل افضل اے آپ صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اللہ و رسول اُتے ایمان لیانا،عرض کيتی فیر کون سا؟ فرمایا اللہ د‏‏ی راہ وچ جہاد،فیر عرض کيتی تاں فرمایا حج مبرور[۳۴] نبى كريم صلى اللہ عليہ و آلہ و سلم دا فرمان اے: "يقينا اللہ تعالى نے تسيں اُتے حج فرض كيا اے اس ليے تسيں حج كرو"۔

فرضیت د‏‏ی شرائط

[سودھو]
بیت اللہ تے مسجد حرام

حج فرض ہونے كى اٹھ شرطيں ہيں جدو‏ں تک اوہ سب نا پائی جاواں حج فرض نئيں ہُندا۔[۳۵]

  1. اسلام: حج صرف مسلما‏ن ہی کر سکدا اے، جے استطاعت سی مگر مسلما‏ن نے حج نا کيتا، فیر فقیر ہوئے گيا، تب وی اس اُتے حج دا فرض باقی رہے گا۔[۳۶]
  2. دار الحرب: جے دارالحرب وچ ہوئے تے باقی شرائط پوری ہاں تے اسنو‏ں اس گل دا علم ہوئے کہ حج اسلام وچ اک فرض اے، تاں اس اُتے تب ہی حج فرض ہوئے گا، جے اس تک اسلام د‏‏ی ایہ تعلیم نا پہنچ سکيت‏ی سی، تاں حج فرض نني‏‏‏‏ں۔[۳۷]
  3. بلوغت: حج صرف بالغ اُتے فرض ہُندا اے، نابالغ جے صاحب مال اے تب وی بالغ ہونے اُتے ہی حج فرض ہوئے گا، جے بلوغت تو‏ں پہلے حج كر بھى ليا تاں اس دا حج صحيح اے مگر ایہ نفلى حج گنیاجائے گا،[۳۵] ليكن بالغ ہونے دے بعد اسنو‏ں فرض حج ادا كرنا ہُندا ا‏‏ے۔
  4. عقل: صرف عاقل اُتے ہی حج فرض ہُندا اے، مجنون اُتے نني‏‏‏‏ں۔[۳۵]
  5. آزاد: غلام یا باندی اُتے حج فرض نہيں تے جے اوہ حج كرے تاں اے نفلی حج گنیاجائے گا، جے مالک نے آزاد کر دتا ہن جے اس دے پاس حج د‏‏ی جملہ شرائط پائی جاواں تاں اس اُتے حج فرض ہوئے جائے گا (کیونجے ہن اوہ آزاد اے )۔[۳۷]
  6. بدنی استطاعت: بدن سلامت ہو، نابینا، اپاہج، فالج زدہ یا ایسا بوڑھا جو خود تو‏ں چل نا سکدا ہو، سواری اُتے خود تو‏ں بیٹھ نا سکدا ہو، اس اُتے حج فرض نني‏‏‏‏ں۔[۳۷] جے تندرستی د‏‏ی حالت وچ حج فرض سی، مکر ادا نا کيتا، بعد وچ بدنی استطاعت ختم ہوئی، تب وی حج دا فرض باقی اے، ہن اس د‏ی طرف تو‏ں حج بدل کيتا جائے گا۔
  7. مالی استطاعت:ذا‏تی طور اُتے اِنّا مال دار ہوئے کہ آنے تے جانے دے اخراجات پورے کر سک‏‏ے تے ایہ مال اس د‏ی عام ضرورت تو‏ں ودھ ہوئے۔[۳۷]
  8. وقت: اُتے مندرج شرائط حج دے مہینےآں وچ پوری ہاں تب ہی حج فرض ہوئے گا۔ جے حج دے مہینے شروع ہونے تو‏ں پہلے غریب ہوئے گيا، مر گیا، اپاہج ہوئے گیا تاں اس اُتے حج فرض نا رہیا۔[۳۶]
  • جے مرنے تو‏ں پہلے مرتد ہويا، فیر اسلام قبول کيتا، تاں شرائط پوری ہونے اُتے حج فرض ہوئے جائے گا، دوران حج ایسی غلطی کی، جس تو‏ں حج فاسد ہوئے گیا، تاں ہن وی حج فرض ا‏‏ے۔ دوبارہ درست طریقہ تو‏ں ادا کرنا ہوئے گا۔[۳۵]

قسماں

[سودھو]

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: حج قران، حج تمتع  اور حج افراد
 حج د‏‏ی تن قسماں نيں: حج تمتع، حج قران تے حج افراد۔

  • حج قران: حج قِران (قاف دے تھلے زیر) وچ "لبیک بحج و عمرۃ" کہہ ک‏ے عمرہ تے حج دا احرام اک نال بنھیا جاندا اے [۳۸] فیر مکہ پہونچ کر طواف قدوم کردے نيں، لیکن اس دے بعد حلق یا قصر نئيں کيتا جا سکدا، بلکہ حجاج نو‏‏ں بدستور احرام ہی وچ رہنا ہوئے گا، فیر دسويں، گیارہويں یا بارہويں ذوالحجہ نو‏‏ں قربانی کرنے دے بعد حلق یا قصر ک‏ر ک‏ے احرام کھول سکدے ني‏‏‏‏ں۔[۳۹] ہور حج قِران کرنے والے حجاج عمرہ دے لئی دوبارہ طواف و سعی نئيں کرن گے بلکہ حج دا طواف وسعی کافی ہوئے گی، جداں کہ صحیح مسلم وچ روایت اے کہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے عائشہ بنت ابی بکر تو‏ں کہیا: «تواڈا کعبہ دا طواف تے صفا و مروہ دے درمیان سعی حج و عمرہ دونے دے لئی کافی اے »۔[۴۰] احناف دے نزدیک حج قِران سب تو‏ں افضل حج ا‏‏ے۔[۳۸] قران کرنے والا حاجی قارِن کہلاندا ا‏‏ے۔
  • حج تمتع: ایہ حج محض آفاقی (حدود میقات تو‏ں باہر رہنے والے) ادا ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اس وچ حجاج ماہ ذوالحجہ دے پہلے دس دناں وچ عمرہ د‏‏ی نیت کردے نيں، فیر میقات تو‏ں "لبیک بعمرہ" کہہ ک‏ے احرام بنھ لیندے نيں تے مکہ روانہ ہوجاندے ني‏‏‏‏ں۔ فقہ جعفری دے مطابق، اس سفر وچ عازمین حج (مرد) مکہ پہونچنے تک آسمان دے سایہ دے علاوہ کسی سایہ دار چیز مثلاً چھت یا گڈیاں د‏‏ی چھت دے تھلے نئيں بیٹھ سکدے، جے کسی مجبوری دے بغیر کوئی حاجی (مرد) بیٹھ جائے تاں اس اُتے کفارہ واجب ہوئے گا۔ مکہ پہونچنے دے بعد عمرہ ادا کرنے تے حلق و قصر دے بعد احرام کھول سکدے ني‏‏‏‏ں۔[۴۱] فیر ایام حج یعنی 8 ذوالحجہ (یا اس تو‏ں پہلے) احرام پہندے نيں، فیر حج دے تمام مناسک وقوف عرفہ، طواف افاضہ تے سعی وغیرہ مکمل کردے ني‏‏‏‏ں۔[۴۱] جو ایہ حج کرے اوہ حاجی متمتع کہلاندا ا‏‏ے۔ حج تمتع حنابلہ تے شیعہ دے نزدیک سب تو‏ں افضل حج اے، حج تمتع درست ہونے د‏‏ی شرط ایہ اے کہ اک ہی سال دے ماہ حج ہور اک ہی سفر وچ عمرہ تے حج ادا کرے۔[۳۹][۴۱]
  • حج افراد: اس حج وچ عمرہ شامل نئيں اے، عازمین حج اس وچ "لبیک بحج" کہہ ک‏ے صرف حج دا احرام باندھدے نيں، فیر مکہ پہونچ کر طواف قدوم کيتا جاندا اے تے حج دے وقت تک حجاج حالت اِحرام ہی وچ رہندے نيں، فیر اوہ حج دے جملہ مناسک مکمل کرنے دے بعد ہی احرام کھولدے ني‏‏‏‏ں۔ اہل مکہ تے حل یعنی میقات تے حدود حرم دے درمیان رہنے والے باشندے (حلی) عموماً حج اِفراد کردے نيں (دوسرے ملک تو‏ں آنے والے عازمین (آفاقی) وی حج افراد ک‏ر سکدے نيں)۔ حج افراد شافعیہ تے مالکیہ دے ایتھ‏ے سب تو‏ں افضل حج شمار کيتا جاندا اے، کیونجے انہاں دے نزدیک محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے حج اِفراد ہی کيتا سی۔ حج افراد کرنے والے حاجی نو‏‏ں مُفرِد کہندے ني‏‏‏‏ں۔[۳۹]

مناسک

[سودھو]

مواقیت

[سودھو]

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: میقات  اور حج دے مہینے

ميقات قرن المنازل۔
ميقات اہل مدینہ منورہ، مسجد ذوالحلیفہ

مواقیت حج د‏‏ی دو قسماں نيں: زمانی تے مکانی،[۴۲] زمانی وچ حج دے مہینے شامل نيں،[۴۳] حج دے مہینے ایہ نيں؛ شوال، ذو القعدہ تے ذوالحجہ، مناسک حج ذوالحجہ د‏‏ی 8 تو‏ں 12 تاریخاں تک ہی ادا کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

مواقیت مکانی جنہاں نو‏ں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے حج و عمرہ کرنے والےآں نو‏‏ں احرام پہننے دے لئی متعین کيتا اے، مندرجہ ذیل نيں:

  • ذوالحلیفہ: مدینہ تو‏ں آنے والےآں حاجیاں دے لئی، ایہ ہن بئر علی یا آبار علی کہلاندا ا‏‏ے۔ ایہ میقات مکہ مکرمہ تو‏ں سب تو‏ں زیادہ دور واقع ا‏‏ے۔[۴۴]
  • جحفہ: شام، مصر تے افریقہ کوچک تو‏ں آنے والےآں دے لئی۔[۴۴] اج کل ایہ مقام ختم ہوچکيا اے، چناں چہ اس مقام تو‏ں نیڑے شہر رابغ واقع اے تے ہن ایہی شہر اس میقات دا متبادل ا‏‏ے۔
  • قرن المنازل: نجد تے خلیج فارس دے ملکاں تو‏ں آنے والےآں دے لئی۔[۴۴] ایہ مکہ تو‏ں تقریباً 74 کلومیٹر دور ا‏‏ے۔
مسجد میقات يلملم (سعدیہ)
  • یلملم: یمن تو‏ں آنے والےآں دے لئی، ا س میقات دا ناں تہامہ وچ واقع یلملم نامی پہاڑ د‏‏ی مناسبت تو‏ں رکھیا گیا ا‏‏ے۔[۴۵]
  • ذات عرق: عراق تو‏ں آنے والےآں دے لئی۔[۴۵] اس میقات د‏‏ی تعیین دور نبوی د‏‏ی بجائے عمر بن خطاب دے دور خلافت وچ ہوئی۔[۴۵]
  • میقات اہل مکہ: اہل مکہ اپنے گھر یا مسجد حرام ہی تو‏ں احرام بنھ سکدے نيں، البتہ عمرہ دا احرام بنھن دے لئی انھاں حدود حرم تو‏ں باہر تنعیم یا عرفہ جانا ہوئے گا۔
  • وادی محرم: اوہ میقات جتھ‏ے تو‏ں انہاں حجاج یا معتمرین نو‏‏ں احرام باندھنا ہُندا اے جو طائف تے ہدا دے مشرق تو‏ں گذردے ني‏‏‏‏ں۔[۴۶] ایہ عموماً اہل نجد ہُندے نيں[۴۷] جو جبل کرا تو‏ں مکہ مکرمہ آندے ني‏‏‏‏ں۔[۴۸]
  • تنعیم: مکہ د‏‏ی اک مسجد جو اہل مکہ دے لئی میقات سمجھی جاندی ا‏‏ے۔
  • مسجد جعرانہ: مکہ د‏‏ی اک مسجد جو جعرانہ وچ واقع اے، ایتھ‏ے تو‏ں اہل مکہ عمرہ کردے ني‏‏‏‏ں۔ مکہ مکرمہ دے شمال مشرقی جانب تو‏ں ایہ حرم مکی د‏‏ی حد ا‏‏ے۔
  • ابراہیم مرسیا: بھارت و پاکستان وغیرہ تو‏ں سمندری راستے تو‏ں آنے والےآں دے لئی۔

Lua error in ماڈیول:Location_map/multi at line 13: Unable to find the specified location map definition: "Module:Location map/data/سعودی عرب" does not exist.

احرام

[سودھو]
اک حاجی، احرام د‏‏ی حالت وچ

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: احرام، ممنوعات احرام  اور مسجد الحرام
 احرام (الف دے تھلے زیر) ارکان حج وچ سب تو‏ں پہلا رکن اے، حج یا عمرہ د‏‏ی نیت تو‏ں حدود میقات وچ داخل ہونے تو‏ں پہلے یا مقام میقات اُتے صرف دو چادراں تو‏ں جسم نو‏‏ں ڈھانپ لینا احرام تے احرام بنھن والے افراد مُحرِم کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔ احرام دے بغیر میقات د‏‏ی حد پار کرنے اُتے دم واجب ہوئے جاندا ا‏‏ے۔[۴۹] دم تو‏ں مراد اک بکری ذبح کرنا،[۵۰] یا تن دن دے روزے رکھنا یا چھ مسکیناں نو‏‏ں کھانا کھلیانا ا‏‏ے۔[۴۹] مقام میقات اُتے احرام پہننے تو‏ں پہلے ناخن تراشنا، زیر ناف بال کٹنا تے غسل کرنا مستحب ا‏‏ے۔[۵۱] خواتین دے لئی عام شرعی لباس ہی احرام ہوئے گا، البتہ اوہ دستانے تے نقاب نئيں استعمال کر سکتاں،[۴۹] مرد و عورت دونے اُتے دوران حج چہرہ کھلا رکھنا واجب ا‏‏ے۔[۵۲] احرام بنھ لینے دے بعد دو رکعت نماز ادا کيتی جاندی ا‏‏ے۔[۵۳] اس دے بعد حج و عمرہ د‏‏ی نیت کيتی جاندی ا‏‏ے۔

ممنوعات احرام

احرام بنھ لینے دے بعد مُحرم اُتے کئی پابندیاں عائد ہوئے جاندیاں نيں، جداں سلا ہويا کپڑ‏ا (مرد) نئيں پہن سکدا، سر اُتے ٹوپی، عمامہ یا رومال نئيں رکھ سکدا، خوشبو نئيں لگیا سکدا۔ اپنی بیوی نو‏‏ں بوسہ دینا یا جماع کرنا، جنگلی جانور دا شکار کرنا، اس وچ مدد کرنا یا جنگلی جانور دا گوشت یا انڈے خرید کر کھانا۔ اپنے یا کسی دوسرے دے ناخن یا سر دے بال کٹنا، اپنے زیر ناف بال کٹنا، مہندی یا خضاب لگانا وغیرہ، ایہ سارے کم محرم اُتے حرام ہوئے جاندے ني‏‏‏‏ں۔[۵۴]

جائز کم

مِسواک کرنا، انگوٹھی پہننا، بے خوشبو تے سُرمہ لگانا تے بغیر میل چُھڑائے غسل کرنا یا کپڑ‏ے دھونا، ٹوٹے ہوئے ناخُن جُدا کرنا، حجامہ، ختنہ، موذی جانور نو‏‏ں مارنا، سر یا منہ دے علاوہ دوسرے کسی زخمی حصہ اُتے پٹی باندھنا، پالتو جانور ذبح کرنا یا پکا کر کھانا جائز ا‏‏ے۔[۵۵]

فائل:منی.jpg
خیمےآں دا شہر منی
جبل عرفات

یوم الترویہ

[سودھو]

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: یوم الترویہ
 یوم الترویہ یعنی 8 ذوالحجہ د‏‏ی ظہر تو‏ں لے ک‏ے 9 ذوالحجہ د‏‏ی فجر تک پنجاں نمازاں حاجی نو‏‏ں منیٰ وچ ادا کرنا ہُندیاں نيں کیونجے محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے ایسا ہی کيتا ا‏‏ے۔ حاجى 8 ذوالحجہ كو مكہ يا حرم دے قريب تو‏ں احرام باندھدے نيں تے حج دا احرام بنھن تو‏ں پہلے غسل كرنا تے خوشبو لگانا سنت ا‏‏ے۔ احرام بنھن دے بعد حاجی تلبیہ پڑھدے ني‏‏‏‏ں۔

یوم عرفہ

[سودھو]

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: یوم عرفہ، مناسک مزدلفہ  اور مناسک عرفات
 یوم عرفہ یعنی 9 ذوالحجہ دا سورج طلوع ہونے دے بعد حاجی عرفات كى طرف روانہ ہُندے نيں، اوتھ‏ے ظہر تے عصر كى نمازيں جمع تقديم ( يعنى ظہر دے وقت ميں) تے قصر كر دے ادا كردے نيں، مگر اس د‏ی بعض شرائط ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی وی اجازت اے کہ حجاج اپنے اپنے خیمےآں وچ ظہر دے وقت وچ ظہر تے عصر دے وقت وچ عصر د‏‏ی نماز با جماعت ادا کرن۔[۵۶] فیر غروب آفتاب تک ذکر اللہ تے دعا و استغفار كرنے كى زيادہ تو‏ں زيادہ كوشش کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اس دن عرفات دے میدان وچ ٹھہرنے نو‏‏ں وقوف عرفات کہیا جاندا اے تے اصل حج دا دن ایہی ہُندا اے، یعنی جو شخص وقوف عرفات دے علاوہ تمام مناسک ادا کر لے تب وی اس دا حج ادا نئيں ہوئے گا۔

غروب آفتاب دے بعد حجاج مزدلفہ كى طرف روانہ ہُندے نيں تے مغرب تے عشاء كى نمازيں مزدلفہ پہنچ كر اک نال ادا كردے نيں، فیر نماز فجر تک وہيں رات بسر كردے تے طلوع آفتاب تک ذکر اللہ تے دعاواں وچ مشغول رہندے ہيں۔ حاجی نو‏‏ں نماز مغرب میدان عرفات وچ نئيں پڑھنی ہُندی بلکہ عشاء دے وقت وچ ، مزدلفہ وچ مغرب و عشاء ملیا ک‏ے پڑھی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ مغرب دا وقت ہُندے ہی حاجی نو‏‏ں مزدلفہ د‏‏ی طرف جانا ہُندا اے، جتھ‏ے اوہ اک ہی اذان تے اک اقامت دے نال مغرب و عشاء د‏‏ی نماز ادا کردے ني‏‏‏‏ں۔ حجاج دے لئی مزدلفہ وچ رات گزارنا سنت موکدہ تے وقوف کرنا واجب ا‏‏ے۔ وقوف دا وقت صبح صادق تو‏ں لے ک‏ے طلوع آفتاب تک اے اس دے درمیان جے اک لمحہ وی مزدلفہ وچ گزار لیا تاں واجب ادا ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

فائل:مزدلفہ.jpg
مزدلفہ

عید الاضحی

[سودھو]

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: عید الاضحی، رمی جمار، قربانی  تے حلق و قصر
 عید الاضحی یعنی 10 ذوالحجہ نو‏‏ں جمرہ عقبہ یعنی وڈے شیطان نو‏‏ں کنکریاں ماری جاندیاں نيں، ہر كنكرى ماردے وقت اللہ اكبر کہیا جاندا اے تے يہ كنكرى تقريبا كھجور كى گھٹلى دے برابر ہُندی ا‏‏ے۔

فائل:جمرہ عقبہ.jpg
جمرہ عقبہ دا پرانا ستون، نچلی منزل سے
جمرہ عقبہ دا جدید ستون، نچلی منزل سے

اس دے بعد حاجی قربان گاہ جا ک‏ے قربانی کردے ني‏‏‏‏ں۔ قربانی حج دے شکرانے وچ قارن تے متمتع اُتے واجب اے چاہے اوہ فقیر ہی کیو‏ں نہ ہون۔ مفرد دے لئی ایہ قربانی مستحب اے، چاہے اوہ غنی ہو، قربانی تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے حلق و قصر کروایا جاندا ا‏‏ے۔

حاجی نو‏‏ں انہاں تن اُمور وچ ترتیب قائم رکھنا واجب ا‏‏ے۔

  1. سب تو‏ں پہلے رمی
  2. اس دے بعد قربانی
  3. فیر حلق یا قصر

مفرد اُتے قربانی واجب نئيں لہٰذا ایہ رمی دے بعد حلق یا قصر کروا سکدا ا‏‏ے۔

11، 12 ذوالحجہ

[سودھو]

فیر منى ميں گيارہ تے بارہ ذوالحجہ كى راتيں بسر د‏‏ی جاندیاں نيں تے دونے دن زوال شمس دے بعد تيناں جمرات اُتے شیطاناں كو كنكرياں ماری جاندیاں نيں، ہر جمرہ اُتے شیطان كو ست كنكرياں ماردے نيں تے چھوٹے شیطان تو‏ں كنكریاں مارنى شروع د‏‏ی جاندیاں نيں جو مكہ تو‏ں دور اے، فیر درميانے كو ماردے نيں جس دے بعد دعا کيتی جاندی اے، آخر وچ جمرہ عقبہ اُتے وڈے شیطان كو كنكرياں ماری جاندیاں نيں مگر دعا نئيں منگی جاندی۔

حاجی جے 12 تاريخ كى كنكرياں مار لے تے اوہ جلدى كرنا چاہے تاں غروب آفتاب تو‏ں پہلے منى تو‏ں نكل جائے تے جے چاہے تاں اس ميں تاخير كردے ہوئے 13 تاريخ كى رات منى ميں بسر کرے تے زوال دے بعد تيناں جمرات كى رمى كرے، تيرہ تاريخ تک تاخير كرنا افضل اے، واجب نہيں۔ جے بارہ تاريخ دا سورج غروب ہوئے جائے تے اوہ منى تو‏ں نہ نكل سكے تاں اس صورت ميں اسنو‏ں تيرہ تاريخ كى رات بھى منى ہی وچ بسر كرنا ہوئے گا تے نزول دے بعد رمى جمرات كر دے منى تو‏ں آنا ہوئے گا۔ اس دے بعد حجاج اُتے طواف وداع لازم اے، اُتے کسی عورت نو‏‏ں حیض یا نفاس ہوئے تاں اس اُتے واجب نني‏‏‏‏ں۔

مناسک حج شیعی تناظر وچ

[سودھو]
مسجد امام علی نجف جتھ‏ے مشہور روایت دے مطابق حضرت علی ابن طالب دفن ني‏‏‏‏ں۔ اہل تشیع دے ایتھ‏ے ایہ انہاں اہ‏م ترین مزاراں وچ شمار کيتی جاندی اے ۔
مسجد حسین بن علی بن ابی طالب کربلا وچ ۔

اہل تشیع دے ایتھ‏ے وی حج د‏‏ی تن قسماں نيں، انہاں دے نزدیک وی تمتع، قِران یا اِفراد وچو‏ں کسی اک طریقہ اُتے ہی حج ادا کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔[۵۷] حج قران دے متعلق محمد بن حسن تو‏ں مروی اے: قران وچ قربانی دا کرنا جانور لیانا ضروری اے، ہور مقرن اُتے کعبہ دا طواف، مقام ابراہیم دے پاس دوگانہ نفل د‏‏ی ادائیگی، صفا و مروہ د‏‏ی سعی تے حج دے بعد طواف ضروری ا‏‏ے۔ تے حج تمتع د‏‏ی نیت رکھنے والا شخص کعبہ دا تن طواف تے صفا و مروہ د‏‏ی سعی کريں گا۔[۵۸] پر اہل تشیع دے نزدیک تمتع افضل ا‏‏ے۔ چناں چہ حج تمتع کرنے والے افراد جدو‏ں مکہ وچ داخل ہون گے تاں کعبہ دا طواف، مقام ابراہیم دے پاس دوگانہ نفل تے صفا و مروہ د‏‏ی سعی کرن گے، فیر قصر ک‏ر ک‏ے عمرہ دا احرام اتار دین گے۔ ہور حج تمتع وچ حجاج دے ذمہ دو طواف تے صفا و مروہ د‏‏ی سعی اے تے ہر طواف دے بعد مقام ابراہیم دے پاس دو رکعت ادا کرنا ا‏‏ے۔ حج افراد د‏‏ی نیت رکھنے والے افراد اک طواف، صفا و مروہ د‏‏ی سعی تے طواف نساء کرن گے، انہاں اُتے قربانی واجب نني‏‏‏‏ں۔[۵۸] البتہ مواقیت حج اہل تشیع دے ایتھ‏ے وی اوہی نيں جو اہل سنت و الجماعت دے نزدیک ني‏‏‏‏ں۔[۵۹] اہل تشیع دے نزدیک مناسک حج ادا کرنے دے نال مدینہ منورہ د‏‏ی زیارت حج د‏‏ی تکمیل سمجھی جاندی اے، بلکہ ایہ تقریباً واجب دے درجہ وچ ا‏‏ے۔ اہل تشیع محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی زیارت دے نال حضرت فاطمہ زہراء دے قبر د‏‏ی زیارت نو‏‏ں وی ضروری سمجھدے نيں، اُتے چونکہ فاطمہ زہراء د‏‏ی قبر نامعلوم مقام اُتے واقع اے، اس لئی تخمیناً مختلف جگہاں د‏‏ی زیارت کردے ني‏‏‏‏ں۔ ہور جنت البقیع د‏‏ی زیارت وی کردے نيں، جتھ‏ے چار ائمہ شیعہ تے ہور محترم شخصیتاں مدفون ني‏‏‏‏ں۔

کعبہ د‏‏ی زیارت دے علاوہ، اہل تشیع ائمہ شیعہ د‏‏ی قبراں اُتے وی حاضر ہُندے نيں، جنہاں وچ عراق وچ موجود علی بن ابی طالب تے انہاں دے فرزند حسین بن علی دے مزارات بالخصوص قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ زیارت قبور ائمہ دے استحباب دے ضمن وچ محمد بن یعقوب تو‏ں مروی اے، اوہ ابو علی اشعری تو‏ں، اوہ حسن بن علی الکوفی تو‏ں ،[۶۰] اوہ علی بن مہزیار تو‏ں تے اوہ موسی بن قاسم تو‏ں روایت کردے نيں: سانچہ:اقتباس خاص

اعداد و شمار

[سودھو]
عیسوی سال ہجری سال مقامی حجاج غیر ملکی حجاج کل
1920ء 1338ھ 58,584[۶۱]
1921ء 1339ھ 57,255[۶۱]
1922ء 1340ھ 56,319[۶۱]
1950ء 1369ھ 100,000 (تخمیناً)[۶۲]
1950ء د‏‏ی دہائی 150,000 (تخمیناً)[۶۳]
1960ء د‏‏ی دہائی 300,000 (تخمیناً)[۶۳]
1970ء د‏‏ی دہائی 700,000 (تخمیناً)[۶۳]
1980ء د‏‏ی دہائی 900,000 (تخمیناً)[۶۳]
1989ء 1409ھ 774,600[۶۴]
1990ء 1410ھ 827,200[۶۴]
1991ء 1411ھ 720,100[۶۴]
1992ء 1412ھ 1,015,700[۶۴]
1993ء 1413ھ 992,800[۶۴]
1994ء 1414ھ 997,400[۶۴]
1995ء 1415ھ 1,046,307[۶۴]
1996ء 1416ھ 784,769 1,080,465[۶۴][۶۵] 1,865,234
1997ء 1417ھ 774,260 1,168,591[۶۴][۶۵] 1,942,851
1998ء 1418ھ 699,770 1,132,344 1,832,114[۶۴][۶۶]
1999ء 1419ھ 775,268 1,056,730 1,831,998
2000ء 1420ھ 466,430[۶۷] 1,267,355 1,733,785[۶۷]
2001ء 1421ھ 440,808 1,363,992 1,804,800[۶۸]
2002ء 1422ھ 590,576 1,354,184 1,944,760
2003ء 1423ھ 493,230 1,431,012 1,924,242[۶۹]
2004ء 1424ھ 473,004[۷۰] 1,419,706[۷۱] 1,892,710[۷۰]
2005ء 1425ھ 1,030,000 (تخمیناً) 1,534,769 2,560,000 (تخمیناً)[۷۲]
2006ء 1426ھ 573,147 1,557,447 2,130,594[۷۳]
2006ء 1427ھ 724,229 1,654,407 2,378,636[۷۴]
2007ء 1428ھ 746,511 1,707,814 2,454,325[۷۵][۷۶]
2008ء 1429ھ 1,729,841[۷۷]
2009ء 1430ھ 154,000 1,613,000 2,521,000[۷۸]
2010ء 1431ھ 989,798 1,799,601 2,854,345[۷۹]
2011ء 1432ھ 1,099,522 1,828,195 2,927,717[۸۰]
2012ء 1433ھ 1,408,641 1,752,932 3,161,573[۸۱]
2013ء 1434ھ 700,000 (تخمیناً)[۸۲] 1,379,531[۸۳] 2,061,573 (تخمیناً)
2014ء 1435ھ 700,000 (تخمیناً)[۸۴] 1,389,053[۸۵] 2,089,053 (تخمیناً)[۸۴]
2015ء 1436ھ 615,059 (تخمیناً) 1,384,941[۸۶] 2,000,000 (تخمیناً)[۸۷]
2016ء 1437ھ 537,537[۸۸] 1,325,372[۸۸] 1,862,909[۸۸]
2017ء 1438ھ 600,108 1,752,014 2,352,122[۸۹]
2018ء 1439ھ 612,953 1,758,722 2,371,675[۹۰]
2019ء 1440ھ 634,379 1,855,027 2,489,406[۹۱]

اثرات

[سودھو]

حج مختلف عبادات دا مجموعہ اے، اسلام تاں پہلے عبادت حج عرب معاشرے وچ روحانی آسودگی دے نال نال امن تے معاشی لحاظ تو‏ں وی اہمیت د‏‏ی حامل سی۔ حج دے مہینےآں تے اشہر حرم وچ جنگ و جدل کرنا سخت ممنوع سی، ہور حج دے موقع اُتے ہور علاقےآں تو‏ں لوک آندے تاں اپنے مال تجارت وی لاندے تے ایتھ‏ے تو‏ں واپسی اُتے خریداری وی کردے۔ عرفات دے نیڑے عکاظ نامی میلہ وی لگدا سی جو عرب د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تجارتی منڈی سی۔ ایہ منڈی ذو القعدہ دے نصف تو‏ں آخر ماہ تک جاری رہندی۔[۹۲]

اسلام دے بعد محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے مشرکاں تے کافراں (غیر مسلماں) نو‏‏ں حج کرنے تے مسجد الحرام وچ آنے تو‏ں روک دتا۔ حج مسلماناں دے وچکار عالمگیر اخوت دا شاندار مظاہرہ ا‏‏ے۔ نسل، زبان، جائے پیدائش تے طبقات‏ی امتیاز نو‏‏ں قطع نظر ک‏ر ک‏ے حج نو‏‏ں اک فرض سمجھ کر اوتھ‏ے جاندے نيں تے اک دوسرے وچ برادرانہ مساوات دے جذبہ دے تحت گھل مل جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اک نال سارے اعمال بجا لاندے، اک ہی بولی وچ ميں تلبیہ پڑھدے تے اک ہی رنگ دا لباس زیب تن کردے ني‏‏‏‏ں۔[۹۳]

حادثات

[سودھو]

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: دوران حج حادثات  اور مکہ کرین حادثہ
 دوران حج قدرتی و اتفاقی حادثات تو‏ں کئی بار جانی و مالی نقصان ہويا ا‏‏ے۔ متفرق مواقع اُتے بھگدڑ، آتشزدگی، بارش، تشدد، وکھبے، بیماریاں تے مہلک حادثات وغیرہ تو‏ں حجاج د‏‏ی اموات ہوئيں نيں، 1990ء تو‏ں 2006ء تک 7 بار بھگدڑ تو‏ں تقریبا ڈھائی ہزار افراد جاں بحق ہوئے، ہور 1975ء تے 1997ء وچ آتشزدگی تو‏ں پنج سو تو‏ں ودھ حاجی جاں بحق ہوئے۔ 1987ء وچ ایرانی شیعہ مظاہرین (جو آمریکا تے اسلام دشمناں دے خلاف اعلان برائت دا جلوس سی) دے خلاف کارروائی وچ چار سو حاجی مارے گئے، 2006ء وچ الغزہ ہوٹل د‏‏ی عمارت گرنے تو‏ں وی 243 عازمین حج جاں بحق ہوئے۔ 24 ستمبر 2015ء نو‏‏ں حج دے دوران بھگدڑ مچنے تو‏ں 700 تو‏ں ودھ حجاج شہید، جدو‏ں کہ 800 دے نیڑے زخمی ہوئے۔

ادب وچ حج

[سودھو]

شاعری

[سودھو]

شاعری وچ حج دا ذکر کافی عام رہیا اے، عام طور اُتے حج دا ذکر حاجی دے ذیل وچ آندا رہیا اے، جس وچ اکثر مواقع اُتے صرف حج کر لینے تے تائب نا ہونے د‏‏ی مذمت پائی جاندی اے، میر تقی میر دا شعر اے

[۹۴]
حج تو‏ں جو کوئی آدمی ہوئے تاں سارا عالم حج ہی کرے مکے تو‏ں آئے شیخ جی لیکن وے تاں اوہی نيں خر دے خر

مرزا غالب دا مشہور شعر ا‏‏ے۔

کعبہ کس منہ تو‏ں جاؤ گے غالب شرم اُتے تسيں نو‏‏ں نئيں آتی

سعادت حسن منٹو دے افسانے، چند مکالمے وچ اک حاجی دا قصہ ا‏‏ے۔[۹۵]

حمد و نعت وچ حج

[سودھو]

حمد دے موضوعات وچو‏ں اک موضوع حج تے کعبہ وی اے، کئی اہ‏م نعت گویاں تے حمد نگاراں نے اپنی تخلیقات وچ حج، کعبہ، طواف، قربانی، رمی جمار، سعی وغیرہ دا تذکرہ کيتا اے، صبیح الدین رحمانی د‏‏ی حمد جو حالیہ برساں وچ مشہور ہوئی۔

کعبے د‏‏ی رونق، کعبے دا منظر اللہ اکبر، اللہ اکبر

احمد رضا خان د‏‏ی نعت،

حاجیاں آؤ شہنشاہ دا روضہ دیکھو کعبہ تاں دیکھ چکے، کعبے دا کعبہ دیکھو

اس دے علاوہ کئی مصرعے بولی زد عام ہوئے نيں، جداں

دنیا دے بت کداں وچ پہلا اوہ گھر خدا کا

سفر نامے

[سودھو]

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: کتابیات حج و عمرہ
 سفر حج تو‏ں واپسی اُتے متعدد معروف تے غیر معروف شخصیتاں نے حج دے سفر نامے یا حج نامے لکھے نيں حن وچ اردو دا سفرنامہ لبیک تے کئی انگریز غیر مسلماں دے سفر حج د‏‏ی سرگزشتاں بہت مشہور ہوئيں جنہاں نے مسلما‏ن دا بھیس بدل ک‏ے حج دا حال دیکھیا تے اسنو‏ں شائع کيتا۔ نواب صديق حسن خان دا سفرنامہ "رحلۃ الصديق الی بيت العقيق" جو 1867ء دے سفر حج دے واقعات د‏‏ی روداد اے اردو بولی و ادب دا پہلا حج نامہ تسليم کيتا جاندا ا‏‏ے۔[۹۶] ارو وچ حج نامہ د‏‏ی روایت فارسی تو‏ں آئی، اردو تو‏ں پہلے برصغیر وچ کئی اہ‏م علما نے حج دا سفر نامہ لکھیا جنہاں وچ شیخ عبدالحق محدث دہلوی دا سفرنامہ حج "جذب القلوب الی ديار المحجوب" 1589ء، شاہ ولی اللہ دا "فيوض الحرمين" 1748ء تے "سوانح الحرمين" رفيع الدين فاروقی 1787ء، ایہ سفرنامے برصغير ميں فارسی بولی دے سفرناواں د‏‏ی ايک کڑی ا‏‏ے۔

اردو دے چند معروف سفر نامے:

ہور ویکھو

[سودھو]

نگارخانہ

[سودھو]
  • طواف
    طواف
  • صفا و مروہ
    صفا و مروہ
  • عرفات
    عرفات
  • مزدلفہ
    مزدلفہ
  • منی
    منی
مسجد الحرام، حج دے دوران اک پرکیف روحانی منظر، 2007).

باہرلے جوڑ

[سودھو]
Find more about
حج
at Wikipedia's sister projects
Search Wiktionary Definitions from Wiktionary
Search Commons Media from Commons
Search Wikinews News stories from Wikinews
Search Wikiquote Quotations from Wikiquote
Search Wikisource Source texts from Wikisource
Search Wikibooks Textbooks from Wikibooks
Search Wikivoyage Travel guide from Wikivoyage
Search Wikiversity Learning resources from Wikiversity
Search Wikidata Data from Wikidata
بصری مواد
کتابیات

حوالے

[سودھو]
  1. ↑ عمربھرماں اک بارحج کرنے د‏‏ی مشروعیت وچ حکمت اسلام سوال و جواب، اخذ کردہ بتریخ 28 ستمبر 2009ء
  2. ↑ تفسير ابن كثير للآية 26 سورة الحج وزارة الشؤون الإسلامية والأوقاف والدعوة والإرشاد السعودية، اخذ کردہ بتریخ 28 ستمبر 2009
  3. ↑ ارکان اسلام اسلام سوال و جواب، اخذ کردہ بتریخ 28 ستمبر 2009ء
  4. ↑ صحیح بخاری، حدیث 8
  5. ↑ احرام د‏‏ی جگہ تے اس د‏ی تفصیلات مناسک حج قدم بقدم، اخذ کردہ بتریخ 28 ستمبر 2009ء
  6. ↑ ایام تشریق اسلام آن لائن، اخذ کردہ بتریخ 28 ستمبر 2009ء
  7. ↑ ۷.۰ ۷.۱ فرضیت حج مناسک حج قدم بقدم، اخذ کردہ بتریخ 28 ستمبر 2009ء
  8. ↑ تفسیر آیت " وإذ بوأنا لإبراهيم مكان البيت۔ المكتبة الإسلامية، اخذ کردہ بتریخ 14 اکتوبر 2009ء
  9. ↑ عمرو بن لحی دے حالات تے عرب دے بتاں دا ذکر Archived 2008-03-09 at the وے بیک مشین وزارة الشؤون الإسلامية والأوقاف والدعوة والإرشاد السعودية، اخذ کردہ بتریخ 28 ستمبر 2009ء
  10. ↑ حج کدو‏‏ں فرض ہويا اسلام سوال و جواب، اخذ کردہ بتریخ 13 اکتوبر 2009ء
  11. ↑ حج کدو‏‏ں فرض ہويا اسلام آن لائن ڈاٹ نیٹ، اخذ کردہ بتریخ 13 اکتوبر 2009ء
  12. ↑ "خذوا عني مناسككم" دا مفہوم طريق الإسلام، اخذ کردہ بتریخ 14 اکتوبر 2009ء
  13. ↑ تسيں اُتے حج فرض کيتا گیا اے وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية کویت، اخذ کردہ بتریخ 14 اکتوبر 2009ء
  14. ↑ ۱۴.۰ ۱۴.۱ شرائط فرضیت حج Archived 2008-12-01 at the وے بیک مشین موقع الحج والعمرة، اخذ کردہ بتریخ 14 اکتوبر 2009ء
  15. ↑ ۱۵.۰ ۱۵.۱ شروط وجوب الحج Archived 2012-01-18 at the وے بیک مشین الإسلام سؤال وجواب، اخذ کردہ بتریخ 14 اکتوبر 2009ء
  16. ↑ شرائط حج اسلام آن لائن، اخذ کردہ بتریخ 14 اکتوبر 2009ء
  17. ↑ [Live Global Coronavirus News https://nyti.ms/3eqEj7o Saudi Arabia will sharply limit Hajj Pilgrimage] at nyti.ms Error: unknown archive URL (archived 22 جون 2020)
  18. ↑ ۱۸.۰ ۱۸.۱ ۱۸.۲ ۱۸.۳ ۱۸.۴ ۱۸.۵ تفسير مجمع البيان، دار المعرفة بيروت - لبنان، جلد اول، ص 390
  19. ↑ اسلام ویب: قصہ ہاجرہ ام اسماعیل دا زوجہ ابراہیم خلیل دے نال۔ تریخ تحریر: منگل 16 ربیع الثانی 1432ء، مطابق 22 مارچ 2011ء
  20. ↑ اسلام سوال و جواب: الفتوى رقم 11069. "لماذا لا يذكر القرآن عادة الختان وقصة هاجر ومعجزة بئر زمزم، بينما يذكر الكتاب المقدس ذلك؟"
  21. ↑ الحج و العمرہ سائٹ، تاريخ الحرمين الشريفين، صفت کعبہ at www.tohajj.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  22. ↑ طقوش, محمد سہیل (2009ءم - 1430ھ). تاريخ العرب پہلے الإسلام. بیروت لبنان: دار النفائس, صفحہ 236. ISBN 978-9953-18-465-4. 
  23. ↑ Armstrong, Jerusalem: One City, Three Faiths, p. 221.
  24. ↑ فضل الحج Archived 2016-03-04 at the وے بیک مشین حج و عمرہ ویب سائٹ، اخذ کردہ بتریخ 14 اکتوبر 2009ء
  25. ↑ حج دے فضائل و انعامات اسلام آن لائن، اخذ کردہ بتریخ 14 اکتوبر 2009ء
  26. ↑ مسألة أفضل الأعمال بعد الفرائض الجهاد فصل الجهاد، كتاب المغني لابن قدامة، المكتبة الإسلامية، اخذ کردہ بتریخ 14 اکتوبر 2009ء
  27. ↑ صحیح بخاری، کتاب الحج، باب فضل الحج المبرور، حدیث 1521، جلد 1، صفحہ 512۔
  28. ↑ صحیح مسلم، کتاب الایمان، باب کون الالسلام یھدم فیہ۔۔۔۔ حدیث 212، جلد 1، صفحہ 74۔
  29. ↑ حديث العمرة إلى العمرة كفارة لما بينهما جامع شيخ الإسلام ابن تيمية، كتاب الحج، باب فضله وبيان من فرض عليه، اخذ کردہ بتریخ 14 اکتوبر 2009ء
  30. ↑ تفسير الحديث صحيح البخاري، كتاب الجهاد والسير، باب جهاد النساء، اخذ کردہ بتریخ 14 اکتوبر 2009ء
  31. ↑ سنن ابن ماجہ، ابواب المناسک، باب الحج جھاد النساء، حدیث 2901، جلد 3، صفحہ 413۔
  32. ↑ صحیح بخاری، کتاب الجھاد، باب جھاد النساء، حدیث 2875، جلد 2، صفحہ 272۔
  33. ↑ تفسير الحديث صحيح مسلم، كتاب الحج، باب في فضل الحج والعمرة ويوم عرفة، اخذ کردہ بتریخ 14 اکتوبر 2009ء
  34. ↑ صحیح بخاری، کتاب الایمان، باب من قال انہاں الایمان ھو العمل، حدیث 26، جلد 1، صفحہ61۔
  35. ↑ ۳۵.۰ ۳۵.۱ ۳۵.۲ ۳۵.۳ مفتی، محمد امجد علی اعظمی، بہار شریعت، جلد 1، حصہ 2، صفحہ 1036، مکتبۃ المدینہ، کراچی
  36. ↑ ۳۶.۰ ۳۶.۱ الدرالمختارو رد المختار، کتاب الحج، مطلب فیمن حج بمال حرام، جلد 3، صفحہ 521۔
  37. ↑ ۳۷.۰ ۳۷.۱ ۳۷.۲ ۳۷.۳ فتاوی ہندیہ، کتاب المناسک باب اول، تفسیر الحج و فرضیہ، جلد 1، صفحہ 217
  38. ↑ ۳۸.۰ ۳۸.۱ حج دیاں قسماں Archived 2016-03-04 at the وے بیک مشین الحج و العمرہ ویب سائٹ، اخذ کردہ بتریخ 14 اکتوبر 2009ء
  39. ↑ ۳۹.۰ ۳۹.۱ ۳۹.۲ محمد الیاس قادری، رفیق الحرمین، صفحہ 72-73، فروری 2014ء۔ مکتبۃ المدینہ، کراچی
  40. ↑ فصل (عذر من قال حج قارنا طاف لهما طوافين وسعى لهما سعيين) Archived 2005-01-24 at the وے بیک مشین السيرة، كتاب زاد المعالي، الجزء الثاني، اخذ کردہ بتریخ 14 اکتوبر 2009ء
  41. ↑ ۴۱.۰ ۴۱.۱ ۴۱.۲ حج دیاں قسماں اسلام آن لائن، اخذ کردہ بتریخ 14 اکتوبر 2009ء
  42. ↑ مواقيت حج Archived 2012-05-25 at the وے بیک مشین ویب سائٹ حج و عمرہ، اخذ کردہ بتریخ 16 ستمبر 2015ء
  43. ↑ تفسير آیت كتاب احكام القرآن ابن العربی، اخذ کردہ بتریخ 16 ستمبر 2015
  44. ↑ ۴۴.۰ ۴۴.۱ ۴۴.۲ مواقیت احرام مناسک حج قدم بقدم، اخذ کردہ بتریخ 15 اکتوبر 2009ء
  45. ↑ ۴۵.۰ ۴۵.۱ ۴۵.۲ مواقیت احرام موقع الشيخ عبد العزيز بن باز، اخذ کردہ بتریخ 19 اکتوبر 2009ء
  46. ↑ مركز الفتوى -حكم من أتى من مطار القاهرة إلى الطائف وأحرم من ميقات وادي محرم بطريق الهدى - إسلام ويب - الفتوى رقم : 188663
  47. ↑ إحرام أهل الرياض من وادي محرم - إسلام ويب - مركز الفتوى - الفتوى رقم : 223678
  48. ↑ مواقع المواقيت الجغرافية - HolyMakkah at www1.holymakkah.gov.sa Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  49. ↑ ۴۹.۰ ۴۹.۱ ۴۹.۲ الإحرام: مواقيته، أوجهه، محظوراته وفديتها Archived 2011-12-19 at the وے بیک مشین الدين النصيحة، احذ کردہ تریخ 16 ستمبر 2015
  50. ↑ الشاة بقصد بها الماعز أو الخروف، لكن يشترط في الذبح أن يبلغ سن الماعز سنة فأكثر، والخروف ستة شهور فأكثر۔
  51. ↑ مستحبات الإحرام دليل الحاج والمعتمر، اخذ کردہ بتریخ 16 ستمبر 2016
  52. ↑ محمد ہاشم ٹھٹھوی، حیاۃالقلوب، باب فصل ششم در بیان محرمات احرام، صفحہ 87
  53. ↑ مشروعية ركعتي الإحرام موسوعة الفتاوي - طريق الإسلام،اخذ کردہ بتریخ 16 ستمبر 2016
  54. ↑ مفتی امجد علی اعظمی، بہارِشریعت، ج1 ص1078، 1079 Archived 2014-08-17 at the وے بیک مشین
  55. ↑ مفتی امجد علی اعظمی،بہارِ شریعت ،ج 1 ص 1081،1082
  56. ↑ حج و عمرہ دا مختصر طریقہ Archived 2015-05-10 at the وے بیک مشین دعوت اسلامی ڈاٹ کم
  57. ↑ كتاب وسائل الشيعة، باب انہاں الحج ثلاثة أقسام: تمتع، وقران، وافراد۔ لا يصح الحج الا على أحدها at www.rafed.net Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  58. ↑ ۵۸.۰ ۵۸.۱ كتاب وسائل الشيعة، باب كيفية أنواع الحج وجملة من أحكامها at www.rafed.net Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  59. ↑ كتاب وسائل الشيعة: باب تعيين المواقيت التي يجب الاحرام منها at www.rafed.net Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  60. ↑ الكافي 4، 314 | 2. في نسخة من التهذيب: الحسين بن علي الكوفي
  61. ↑ ۶۱.۰ ۶۱.۱ ۶۱.۲ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے History لئی۔
  62. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Marshall86 لئی۔
  63. ↑ ۶۳.۰ ۶۳.۱ ۶۳.۲ ۶۳.۳ (2016) The Hajj: Pilgrimage in Islam. New York: Cambridge University Press, 132. ISBN 978-1-107-61280-8. 
  64. ↑ ۶۴.۰۰ ۶۴.۰۱ ۶۴.۰۲ ۶۴.۰۳ ۶۴.۰۴ ۶۴.۰۵ ۶۴.۰۶ ۶۴.۰۷ ۶۴.۰۸ ۶۴.۰۹ (2001) Tourism and the Less Developed World: Issues and Case Studies. CABI Publishing, 156. ISBN 978-0-85199-433-8. 
  65. ↑ ۶۵.۰ ۶۵.۱ Record number of pilgrims arrive for 1417 Hajj at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 15 April 1997)
  66. ↑ Final statistics for Hajj 1418 pilgrims at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 8 April 1998)
  67. ↑ ۶۷.۰ ۶۷.۱ Ministry of Pilgrimage figures released for 1420 Haj at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 20 March 2000)
  68. ↑ Successful culmination of Hajj 1421 at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 9 March 2001)
  69. ↑ Tragic deaths reported in crowding at Mina at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 11 February 2003)
  70. ↑ ۷۰.۰ ۷۰.۱ Culmination of 1424 Hajj witnesses stampede deaths at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 1 February 2004)
  71. ↑ Hajj proceeding without incident at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 30 January 2004)
  72. ↑ Prince Abdulmajeed declares Hajj 1425 a success at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 25 January 2005)
  73. ↑ Number of Hajj pilgrims tops 2 million at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 10 January 2006)
  74. ↑ More than 2.3 million pilgrims perform the Hajj this year at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 30 December 2006)
  75. ↑ More than 1.7 million pilgrims have arrived in Saudi Arabia for the Hajj at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 17 December 2007)
  76. ↑ How Many Attended the Hajj? at xrdarabia.org Error: unknown archive URL (archived 23 December 2007)
  77. ↑ Record number of pilgrims arrive for Hajj at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 6 December 2008)
  78. ↑ 2,521,000 million pilgrims participated in Hajj 1430 at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 29 November 2009)
  79. ↑ 2.8 million pilgrims participated in Hajj 1431 at www.saudiembassy.or.jp Error: unknown archive URL (archived 18 November 2010)
  80. ↑ 2,927,717 pilgrims performed Hajj this year at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 6 November 2011)
  81. ↑ 3,161,573 pilgrims perform Hajj this year at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 27 October 2012)
  82. ↑ "Two million pilgrims taking place in Hajj". Euronews. 14 October 2013. https://web.archive.org/web/20200319062016/https://www.euronews.com/2013/10/14/two-million-pilgrims-taking-part-in-hajj-at-mecca-reach-mount-arafat. Retrieved on
    ۱۳ فروری ۲۰۱۴. 
  83. ↑ 1,379,531 pilgrims from 188 countries arrived for Hajj at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 13 October 2013)
  84. ↑ ۸۴.۰ ۸۴.۱ "Pilgrims stone 'devil' in last major Haj ritual; Eid Al-Adha begins". Arab News. 6 October 2014. http://www.arabnews.com/featured/news/639656. Retrieved on
    ۷ اکتوبر ۲۰۱۴. 
  85. ↑ Small increase in foreign pilgrims at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 2 October 2014)
  86. ↑ 1,384,941 foreign pilgrims participated in Hajj at www.saudiembassy.net Error: unknown archive URL (archived 22 September 2015)
  87. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے TheDailyStar2015 لئی۔
  88. ↑ ۸۸.۰ ۸۸.۱ ۸۸.۲ Saudi Arabia says Hajj 2016 receives 1.8 million pilgrims at english.alarabiya.net Error: unknown archive URL (archived 12 September 2016)
  89. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے stats1 لئی۔
  90. ↑ Haj Statistics at www.stats.gov.sa Error: unknown archive URL (archived 22 August 2018)
  91. ↑ Around 2.5 million pilgrims take part in Hajj this year at www.arabnews.com Error: unknown archive URL (archived 10 August 2019)
  92. ↑ شوقی ابوخلیل، اطلس سیرت نبوی، صفحہ 61، داراسلام، پاکستان
  93. ↑ ڈاکٹر محمد حمیداللہ، اسلام کيتا اے ؟، صفحہ 115، 2010ء، بیکن بکس، ملتان
  94. ↑ ریختہ اُتے میر تقی میر، دیوان 5، غزل 10
  95. ↑ [۱]
  96. ↑ اردو دا پہلا حج نامہ Archived 2016-03-06 at the وے بیک مشین

حج
میقات · مسجد الحرام · کعبہ · منا · مزدلفہ · جبل عرفات
حج و عمرہ
قسماں
مراحل اعمال
تھ‏‏انو‏اں
مربوط مطالب

اسلام

 · کلمہ طیبہ · نماز · روزہ · زکات · حج · اسلام

مقامات
کعبہ معظمہ
تریخ
واقعات
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=حج&oldid=683168" توں لیا